бүгүн, 2025 –йили 29-май, «нйу-йорк вақит гезити», «дәр шпигел» (Der Spiegel) вә хәлқара тәкшүрүп тәтқиқ қилғучи мухбирлар бирләшмиси (ICIJ) қатарлиқ дунйадики нопузлуқ ахбарат васитилири хитайниң шәрқий түркистандики мәҗбурий әмгәк сийаситигә аит әтраплиқ, тәпсилий вә конкрет испатлар билән муәййәнләштүрүлгән йеңи доклатларни елан қилди. бу йеқинқи өзгиришләр, шәрқий түркистандики уйғурлар вә башқа түркий мусулман аз санлиқлар дуч келиватқан мәҗбурий әмгәк мәсилисиниң пәқәт давамлишиватқан бир мәсилә әмәсликини, бәлки үзлүксиз йеңи қатламларға игә болуп, техиму чоңқурлишиватқанлиқини оттуриға қойған пакитлар асасида шәкилләнгән. бу бирләшмә доклатлар, хитай хәлқ җумһурийитиниң узун йиллардин буйан системилиқ һалда инкар қилип кәлгән бу инсанийәткә қарши қилмишлириниң әмдиликтә рәт қилғили болмайдиған дәлилләр билән испатланғанлиқини вә бу мәсилиниң пәқәт район характерлик мәсилә болупла қалмастин, йәршариви тәминат зәнҗири, хәлқара қанун вә омумйүзлүк кишилик һоқуқ нормилири җәһәттин җиддий арилишишни тәләп қилидиған бир киризисқа айланғанлиқини йәнә бир қетим дәлиллиди.

йеңи доклатлар, уйғур ишчиларниң шәрқий түркистан ичидики вә хитайниң башқа өлкилиридики завутларға йөткилишиниң аддий бир әмгәк күчи йөткәш мәсилиси әмәсликини, әксичә дөләт тәрипидин инчикилик билән пиланланған, тәшкилләнгән вә кәң көләмдә йолға қойулған бир сийасәт икәнликини ашкарилиди. бу йөтکәшләрниң аммиви характери, N-TV ниң он миңлиған уйғурниң ишләшкә әвәтилгәнликини көрсәткән илгирики доклатлири биләнму охшаш. бу җәрйанниң арқисидики һәқиқий мәқсәтниң иқтисадий тәрәққийаттин көрә, уйғурларниң мәдәнийәт кимликини йоқитиш, диний паалийәтлирини түгитиш, аилә мунасивәтлирини аҗизлаштуруш вә уларни хитай коммунистик партийәсиниң идеологийәсигә садиқ, ассимилйатсийә қилинған шәхсләргә айландуруш икәнлики күчлүк рәвиштә илгири сүрүлмәктә. бу «әмгәк йөткәш»ләр адәттә шәхсләрниң разилиқисиз, һәр хил бесимлар, тәһдитләр, алдамчилиқлар вә һәтта аилә әзалириниң «тәрбийәләш лагерлири»да тутуп турулушиға охшаш җазалаш усуллири арқилиқ әмәлгә ашурулмақта, «тәрбийәләш лагерлири»дин биваситә завутларға өтүшләр даим доклат қилинмақта. хитай һөкүмити бу пирограммиларни «намратлиқтин қутулдуруш» вә «кәспий тәрбийәләш» нами астида көрситип кәлмәктә. әмма, мустәқил тәтқиқатлар вә гуваһчиларниң байанлири, бу сөзләмниң һәқиқәтни әкс әттүрмәйдиғанлиқини, әксичә уйғурларниң өз земинидин, әнәниви турмуш шәклидин аҗритилип, төвән маашлиқ вә капаләтсиз ишларда ишләшкә мәҗбурлиниватқанлиқини көрсәтмәктә. «кәспий тәрбийәләш» намида берилгән дәрсләрниң көпинчисиниң идеологийәлик меңә йуйуш вә мандарин (хитайчә) өгитишкә мәркәзләшкәнлики, һәқиқий кәспий маһарәт йетилдүрүштин йирақ икәнлики билдүрүлмәктә. бу әһвал, пирограммиларниң һәқиқий мәқситиниң уйғур җәмийитиниң иҗтимаий-мәдәнийәт қурулмисини түптин өзгәртиш вә бир хил ирқий вә мәдәнийәт қирғинчилиқини йолға қойуш икәнликини көрситип бериду.

доклатларда тәпсилий байан қилинған ишләш шараитлири, хәлқара әмгәк өлчәмлиридин интайин йирақ. «нйу-йорк вақит гезити»ниң видейо материйаллири вә башқа гуваһлиқлар, уйғур ишчиларниң адәттә зийадә узун исмена, инсан қелипидин чиққан төвән мааш, сағлам болмиған вә бихәтәр болмиған ишләш муһитиға дучар болидиғанлиқини дәлилләйду. завутлар вә ишчилар йатақлири қаттиқ назарәт вә контрол тори билән қоршалған; һәрикәт әркинлики, алақә қилиш (болупму ташқи дунйа вә аилилири билән), диний ибадәтлирини ада қилиш вә өз ана тилида сөзләш қатарлиқ әң асасий һоқуқлар һәтта чәкләнмәктә йаки пүтүнләй тосқунлуққа учримақта. бу әһвал, ишчилар үстидә еғир роһий бесим пәйда қилип, уларни чарисизлик вә үмидсизликкә дучар қилмақта. хитай дөлитиниң шәрқий түркистанда қурған вә барғансери хитайниң ичкири районлиридики уйғур ишчилар ишләватқан завутларғиму көчүргән илғар техникилиқ назарәт системилири – йүз тонуш камералири, GPS  арқилиқ из қоғлаш, мәҗбурий көчмә әпләр вә биометрик мәлумат йиғиш қатарлиқ усуллар – бу бесимниң йәнә бир қатлимини тәшкил қилиду. ишчиларниң һәр бир қәдими көзитилмәктә, әң кичик «итаәтсизлик» йаки «гуманлиқ» һәрикәт еғир җазаларға сәвәб болуши мумкин. бу рәқәмлик мустәбитлик, шәхсләрниң шәхсий һайатини пүтүнләй йоққа чиқирип, үзлүксиз қорқунч кәйпийати йаритиду.

уйғур мәҗбурий әмгики, дәсләптә техиму көп шәрқий түркистанниң асаслиқ ишләпчиқириш саһәси болған пахта вә тоқумичилиқ саһәси билән мунасивәтлик дәп қаралған болсиму, йеқинқи доклатлар – болупму «нйу-йорк вақит гезити»ниң деңиз мәһсулатлири тәминат зәнҗиридики мәҗбурий әмгәккә селиш әйибләшлирини оттуриға қойған (2025-йили 29-май) доклати – бу мәсилиниң техиму кәң даиригә йейилғанлиқини көрсәтмәктә. аптомобил запчаслири, електиронлуқ тәркибләр, қуйаш енергийә тахтилири вә һәтта йемәклик пишшиқлап ишләш қатарлиқ охшимиған саһәләрдиму мушуниңға охшаш қилмишларниң болуши мумкинликигә даир еғир әндишиләр пәйда болмақта. тәкшүрүп хәвәр бериш идарисиниң (The Bureau of Investigative Journalism) ) «хитай иқтисади уйғур мәҗбурий әмгики үстигә қурулған» сәрләвһилик доклати, бу мәсилиниң хитай иқтисадидики омумий омумлишиш дәриҗисини вә хәлқаралиқ маркиларниң тәминат зәнҗирлириниң бу кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә қанчилик дәриҗидә арилишип қалғанлиқини һәйран қаларлиқ дәриҗидә ашкарилап бәрди. бу әһвал, йәршариви маркилар вә истемалчиларниң билмәстин бу кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә шерик болуп қелиш хәвпини ашурмақта. нурғун хәлқаралиқ ширкәтләр, тәминат зәнҗирлиридә мәҗбурий әмгәккә селишниң йоқлуқини илгири сүрмәктә йаки бу һәқтә йетәрлик учурға игә әмәсликини билдүрмәктә. әмма, хитайдики мустәқил тәкшүрүш механизмлириниң дөләт контроллуқи астида болуши, ашкарилиқниң болмаслиқи вә гуваһчиларниң сөзләштин қорқуши қатарлиқ сәвәбләр түпәйлидин ишәнчлик тәкшүрүш елип бериш мумкин болмайдиған һаләткә келип қалди. американиң «уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни» (UFLPA) ға охшаш қанун-низамлар, ширкәтләргә испатлаш мәҗбурийитини йүкләп, мәһсулатлириниң мәҗбурий әмгәккә селинмиғанлиқини испатлишини мәҗбурий қилмақта. әмма, бу хил қануний бәлгилимиләрниң йәршариви көләмдә омумлишиши вә үнүмлүк иҗра қилиниши керәк.

хитай хәлқ җумһурийити һөкүмити, қурулған күнидин тартип шәрқий түркистандики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә даир барлиқ әйибләшләрни «ғәрб күчлириниң хитайниң ички ишлириға арилишиши» вә «террорлуққа қарши туруш тиришчанлиқини қарилаш һәрикити» дәп сүпәтләп, системилиқ һалда инкар қилип кәлмәктә. бейҗиң һөкүмити, хәлқара җамаәтчиликни аздуруш үчүн мурәккәп дезинформатсийә (йалған учур) паалийәтлирини елип бармақта, сахта гуваһчилар вә «бәхтлик уйғур» образини йаритидиған тәшвиқат филимлирини ишләтмәктә. әмма, бу инкар қилиш сийасити, сүний һәмраһ сүрәтлири, ашкарилинип кәткән һөкүмәт һөҗҗәтлири, миңлиған гуваһчиларниң байанлири вә илмий тәтқиқатлар билән зит келиду. хитай һөкүмити, илгири сүргәнлириниң әксичә, бирләшкән дөләтләр тәшкилати башчилиқидики хәлқаралиқ мустәқил көзәткүчиләр вә тәтқиқатчиларниң шәрқий түркистанға әркин вә шәртсиз киришини тосмақта. анда-санда рухсәт қилинған зийарәтләр болса, қаттиқ контрол қилинмақта вә алдин бекитилгән, « тазиланған » районлар билән чәкләнмәктә. шундақтиму, нурғун батур академиклар, журналистлар вә кишилик һоқуқ қоғдиғучилири, чоң хәтәрләргә тәвәккүл қилип, йирақтин сезиш техникиси, очуқ мәнбәлик истихбарат, ашкариланған һөҗҗәтләрни анализ қилиш вә диаспорадикиләр билән елип берилған сөһбәтләр арқилиқ һәқиқәтни ашкарилаш үчүн күрәш қилмақта. хитайниң барлиқ тосқунлуқ қилиш тиришчанлиқлириға қаримай, бүгүн елан қилинғанларниму өз ичигә алған бу мустәқил тәтқиқатчилар, мәҗбурий әмгәк системисиниң ишләш механизми вә көлимини зор дәриҗидә испатлап чиқти вә бейҗиң һөкүмитиниң инкарлирини бәрбат қилди.

йеңи доклатлар билән йәнә бир қетим дәлилләнгән уйғурларни мәҗбурий әмгәккә селиш, 21-әсирдә инсанийәт дуч келиватқан әң еғир кишилик һоқуқ киризислириниң биридур. хитайниң инкар қилиш сийасәтлири вә мустәқил тәтқиқатларға қаратқан тосқунлуқлири, хәлқара җәмийәтниң бу мәсилидики мәсулийитини техиму ашурмақта. һөкүмәтләр, хәлқара тәшкилатлар, ширкәтләр вә пуқралар җәмийити, бу системилиқ зулумға хатимә бериш үчүн конкрет қәдәмләрни елиши керәк. бу қәдәмләр арисида, мәҗбурий ишлитилип ишләпчиқирилған малларға қарши йәршариви ембарголар, ширкәтләр үчүн чәкләш күчигә игә әһвални ениқлаш мәҗбурийити, җинайәтчиләрниң хәлқара қанун алдида җавабкарлиққа тартилишини капаләтләндүридиған механизмларниң қурулуши вә хитай һөкүмитигә қарита маслашқан дипломатик бесимниң ашурулуши қатарлиқлар болуши керәк. сүкүт қилиш вә һәрикәтсизлик, бу инсанийәткә қарши җинайәтниң давамлишишиға көз йумуш дегәнликтур. омумйүзлүк кишилик һоқуқ вә инсаний қиммәт қарашлири үчүн, җиддий вә қәтий хәлқаралиқ арилишиш шәрт.

мәнбә: уйғур тәтқиқат институти

2025-йили 30-май