васл гурупписи
2025-йили 31-май
шинҗаң (шәрқий түркистан) киризиси – бир милйондин артуқ уйғурниң кәң көләмлик тутқун қилиниш, мәҗбурий әмгәк вә мәдәнийәтни йоқитишқа учраватқанлиқи – дәвримиздики әң гәвдилик кишилик һоқуқ хирислириниң биридур. дунйадики мусулманлар көп санлиқни игиләйдиған әң чоң демократик дөләт болуш сүпити билән, һиндонезийәниң бу мәсилигә қәтий инкас қайтурушта әхлақий мәҗбурийити вә истратегийәлик мәнпәәти бар.
кәлгүси йиллар, бәлким кәлгүси он йил, җакартаға охшаш районлуқ күчләрниң аз санлиқларниң һоқуқини қоғдайдиған қаидигә асасланған тәртипни шәкилләндүрүшкә йардәм берәләмду-йоқ, йаки геосийасий мәнпәәтләр үчүн әхлақий рәһбәрликтин ваз кечәмду-йоқ, буни вақит бәлгиләйду.
ғәрб демократик дөләтлири әйибләш байанатлирини елан қилип, ембарго йүргүзүп, америкиниң «уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни»ға охшаш қанунларни мақуллиған болсиму, һиндонезийәни өз ичигә алған ислам дунйасиниң көп қисми уйғурларниң еғир әһвалиға қарита ашкара сүкүт қилди. 2022-йили өктәбирдики б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң аваз беришидә, һиндонезийә бу мәсилә һәққидики муназиригә тосқунлуқ қилишта хитай тәрәптә турди. бу қарар һиндонезийәниң һоқуққа һөрмәт қилидиған, көп хил мәдәнийәтлик дөләт сүпитидә җапалиқ қолға кәлтүргән инавитини бузуш вә һоқуқлиридин барғансери хәвәрдар болуватқан йәршари мусулман аммисини өзидин йирақлаштуруш хәвпини елип кәлди.
бу сүкүтниң бәдили бар. хитайниң уйғурларни бастуруши пәқәт икки тәрәплик мәсилә әмәс; у хәлқара қанунниң йадролуқ пиринсиплири, диний әркинлик вә ишчи-хизмәтчиләрниң һоқуқлириға тәһдит салиду. униңдин башқа, шәрқий түркистандики мәҗбурий әмгәк системиси тоқумичилиқ, қуйаш енергийә тахтилири вә деһқанчилиқ саһәлиридики йәршари тәминат зәнҗирини булғайду, буниң ичидә һиндонезийәниң експорт вә импорт иқтисади үчүн һалқилиқ болған саһәләрму бар. хәлқаралиқ тегишлик әстайидиллиқ түзүмлири күчәйгәнсери, һиндонезийә ширкәтлири һәрикәтсизлик арқилиқ четишлиқ болуп қалса, инавити вә базарға кириш пурситини йоқитиш хәвпигә дуч келиду.
кәлгүси он йилда, һиндонезийә пассип әндишидин тәшәббускар рәһбәрликкә өтәләйду вә өтүши керәк. ислам һәмкарлиқ тәшкилати (и һ т) ниң әзаси вә шәрқий җәнубий асийа әллири иттипақи (ASEAN) ичидики тәсир көрсәткүчи дөләт болуш сүпити билән, җакарта өзгичә дипломатик тәсир күчигә игә. һиндонезийә шәрқий түркистанға б д т тәкшүрүш өмики әвәтиш үчүн ASEAN-и һ т бирләшмә чақириқиға йетәкчилик қилалайду. бу һәрикәт ислам иттипақлиқини қайта тәкитләпла қалмай, йәнә күчийиватқан районлуқ ишәнчсизлик шараитида ASEAN ниң йәршари кишилик һоқуқни тәшәббус қилиштики инавитини ашуриду.
дөләт ичидә, һиндонезийә йәнә һәрикәт қилалайду. ташқи ишлар министирлиқи уйғур мусапирлири вә оқуғучилири үчүн инсанпәрвәрлик виза бириш системини йолға қойуп, һәр йили кәм дегәндә 500 орун вә даңлиқ университетларда толуқ оқуш мукапати билән тәминлиши керәк. бу һәм әхлақий бир һәрикәт, һәм йумшақ күчкә селинған мәбләғ болиду. илгири намайишларни уйуштурған вә байанат елан қилған пуқралар җәмийити тәшкилатлири уйғур мәдәнийәт пирограммилири вә рәқәмлик һоқуқ тәшәббуслирини кеңәйтиш үчүн мәхсус йардәм мәблиғигә еришишкә һәқлиқ.
һиндонезийә сода органлири йәнә хәлқаралиқ сода килишимлиригә охшаш йағ ишләп чиқириш, тоқумичилиқ вә канчилиқ саһәлиридә кишилик һоқуққа тегишлик әстайидиллиқни мәҗбурий йолға қойуши керәк. бу пәқәт йеңидин гүллиниватқан йәршари өлчәмлиригә маслишипла қалмай, йәнә һиндонезийә карханилирини мәҗбурий әмгәк билән булғанған таварларни нишан қилған кәлгүсидики ембарголардин қоғдайду.
уйғур мәсилисидә диний рәһбәрләрму һалқилиқ рол ойнайду. һиндонезийә өлималар кеңиши вә нәһзәтул өлима уйғурларниң халиғанчә тутқун қилинишини вә хитайлар асасий еқимидики хитай җәмийитигә мәҗбурий сиңдүрүлүшини әйибләйдиған пәтиваларни чиқириши керәк. етиқадқа асасланған дипломатийә пәләстин мәсилисидин роһингйаларниң һоқуқини қоғдашқичә һиндонезийәниң күчлүк роли болуп кәлгән, буни бу йәрдиму қоллиниш керәк.
академик сәвийәдә, һиндонезийә асийа-уйғур академик торини қуруп, университетларни тәтқиқат һәмкарлиқи, мәдәнийәт тәтқиқати вә сийасәт музакирилири үчүн бағлаш арқилиқ бу тиришчанлиқларға йетәкчилик қилалайду. бу уйғур тарихи вә кимликиниң районлуқ тәтқиқатларда җанлиқ һаләттә қелишини вә йоқитилишқа қарши турушини капаләтләндүриду.
һәммидин муһими, бу қанунниң үстүнлүки вә инсаний иззәт-һөрмәтни қоғдаш билән мунасивәтлик. тарихниң узун сәпиридә, милләтләр пәқәт уларниң гүллиниши йаки иттипақлири биләнла әмәс, бәлки адаләтсизлик дәврлиридә қоғдашни таллиған ишлири биләнму баһалиниду. шинҗаң (шәрқий түркистан) дики вәһшийликләргә аит дәлил-испатлар көпәйгәнсери, һиндонезийә һалқилиқ бир әхлақий синаққа дуч кәлмәктә.
сүкүт қилиш вақитлиқ сийасий мәнпәәтләргә хизмәт қилиши мумкин, әмма у милләтниң әхлақий мирасиға дағ тәгкүзиду. җакарта сода-сетиқ дипломатийәсидин һалқип, ислам дунйасидики виҗдан авази сүпитидики орнини қобул қилип, җавабкарлиқни тәләп қилиш, уйғур мәдәнийитини қоғдаш вә йәршари кишилик һоқуқини қоғдаш үчүн көп тәрәплик тиришчанлиқларға йетәкчилик қилиши керәк. хәтәр астида қалғини пәқәт уйғурларниң кәлгүсила әмәс, бәлки йәршари кишилик һоқуқ системисиниң пүтүнлүкидур.
йазғучи: курнийаван ариф маспул
малайсийа хәлқара мәдинә университети ислам тәтқиқати факултетиниң тәтқиқатчиси вә оқуғучиси.
бу мақалә The Strategist журнилида елан қилинған.
