бу һөҗҗәтләр шинҗаң (шәрқий түркистан) дики уйғур қуллуқ әмгикидин пайда алидиған ширкәтләргә қарши күчлүк сийасәтләрни барлиққа кәлтүрүши керәк иди. әнглийәдә бу иш йүз бәрмиди.
шинҗаң сақчи һөҗҗәтлири.
 
рәһимә мәхмут

06/04/2025 

өткән һәптә шинҗаң сақчи һөҗҗәтлириниң ашкариланғанлиқиға үч йил болди – бу хитай һакимийитиниң рәсмий һөҗҗәтлири болуп, уйғур хәлқиниң кәң көләмлик тутқун қилиниши, назарәт қилиниши вә вәһшийләрчә бастурулушини интайин тәпсилий ашкарилиғаниди.

бу һөҗҗәтләр нурғунлиған уйғурларниң қәлбидә аллиқачан билидиған һәқиқәтни айдиңлаштурди: йәни йеқинлиримизниң етип ташлаш буйруқи, түгимәс сорақлар, мәдәнийитимиз, тилимиз вә етиқадимизни йоқитиш үчүн қилинған үзлүксиз тиришчанлиқлар билән башқурулидиған лагер вә түрмиләрдин ибарәт бу қорқунчлуқ системиға йоқап кәткәнликини.

бу һөҗҗәтләрдә миңлиған тутқунларниң сүрәтлири бар иди, әң кичики аран 15 йаш, әң чоңи 73 йаш, уларниң чирайида қорқунч вә гаңгираш ипадилинип туратти, бу «муқимлиқ» вә «тәрәққийат» шоарлири арқисиға йошурунған бир ирқий қирғинчилиқ һәрикитиниң инсаний бәдили иди. шундақтиму, кейинки наразилиқларға, әйибләшләргә вә адаләт чақириқлириға қаримай, биз конкрет һәрикәт җәһәттә интайин аз нәтиҗини көрдуқ.
йигирмә йилдин артуқ вақиттин буйан сүргүндә йашаватқан бир уйғур болуш сүпитим билән, мән узун сәккиз йилдин буйан аиләм билән сөзлишәлмидим. айрилишниң азаби өткүр вә даимлиқ болди. әң ахирқи қетим чоң акам билән сөзләшкәндә, аиләмдики һәр қандақ бири билән алақилишиш үчүн нәччә ай тиришқандин кейин, 2017-йили йанвар иди. у: «әмди биз билән алақилашмиғин. бизни аллаһниң өзигә тапшурғин!» деди, бу мениң авазимниң мән йахши көридиған кишиләр үчүн бир тәһдиткә айланғанлиқи тоғрисидики гуманимни испатлиди.

2023-йили, бир көңли йумшақ учур бәргүчи маңа вәйран қилғуч хәвәр елип кәлди: чоң һәдәм, пенсийәгә чиққан бир мәктәп мудири, у һайатини балилар маарипиға беғишлиғаниди вә биз музика вә шеирийәт арқилиқ чоңқур мунасивәт орнатқанидуқ, 2023-йили мартта вапат бопту. акам, маңа ахирқи илтиҗа билән гәп қилған киши, аталмиш «қайта тәрбийәләш» үчүн елип кетилгән, икки йилға йеқин охшимиған лагерларда тутуп турулған, һәмдә пәқәт өлүм гирдабиға кәлгәндила қойуп берилгән. у қандақтур һайат қалди, әмма шуниңдин кейин, мән һечқандақ хәвәр аңлимидим. һечқандақ салам йоқ. һайат йаки өлүм тоғрисида һечқандақ учур йоқ. пәқәт җимҗитлиқ.

мән буниңда йалғуз әмәс. диаспорадики миңлиған уйғурларбу мәҗбурий бихәвәрликтә йашайду, биз йахши көридиған кишиләр билән һәр қандақ алақидин мәһрум қилинған, қараңғулуқта матәм тутушқа мәҗбурланған. биз хитайниң рәқәмлик сақчи дөлитиниң полат вә җимҗитлиқи арқисида йүз бериватқан зулумниң һайат гуваһчилиримиз.

шундақтиму, бу әһвал алдида, дунйа алға илгириләватиду. әнглийә һөкүмити, һазир ишчилар партийәсиниң рәһбәрликидә, иқтисадий ешишни алдинқи орунға қойушни вә хитай билән болған мунасивәтни «нормаллаштуруш»ни таллиди. әхлақий ениқлиқ қәйәрдә? вәдә қилинған адаләткә болған вәдиләр қәйәрдә?

өткән һәптә, биз шу һөҗҗәтләрдики йүзләрни – атилар, қизлар, момилар, балиларни әсләватқанда, биз йәнә SHEIN ға охшаш ширкәтләрниң лондон аксийә биржисида базарға селишқа урунғанлиқини көрдуқ, гәрчә уларниң шәрқий түркистандики мәҗбурий әмгәк билән чоңқур вә ишәнчлик бағлиниши болсиму. мәҗбурийәт арқилиқ йиғивелинған пахта, тутқун лагерлири йенида қурулған завутлар, бу бизниң иқтисадимизға вә өйлиримизгә киргүзүш хәвпигә дуч келиватқан нәрсиләрдур.

мәҗбурий әмгәк билән мунасивәтлик импортларни тосуш үчүн «уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни»ни йолға қойған америкидин пәрқлиқ һалда, әнглийә техи бу малларниң тәминат зәнҗиримизгә киришини тохтитиш үчүн һечқандақ күчлүк сийасәт йаки механизм йолға қоймиди. уйғур мәҗбурий әмгики билән булғанған мәһсулатлар, пахта вә кийим-кечәктин тартип қуйаш енергийә тахтилири, пәмидур қийами, електиронлуқ буйумлар вә енергийә запчаслириғичә, базарлиримизни назарәтсиз һалда бесип кетиватиду. бу һәрикәтсизлик бизни санаәт көлимидики заманиви қуллуқтин пайда алидиған хорлаш системисиға шерик қилиду.

шинҗаң сақчи һөҗҗәтлиридики тутқунларниң сүрәтлири.

бәзи сийасәтчиләр: шинҗаңдики һазирқи әһвал қандақ? биз қандақ биләләймиз? дәп сорайду. хитай дөлити бу районни тәшвиқат вә ойун билән йөгәп қойди. сайаһәтчиләргә «гүзәл шинҗаң» көрситилиду, бу бир потакин реаллиқи болуп, уйғурлар дөләт тәрипидин орунлаштурулған серк паратидики артислардәк кийинип уссул ойнайду, сәһнә арқисида болса, балилар аилисидин айрилиду, айаллар туғмас қилиниду, мәһбуслар қийин-қистаққа елиниду, етиқад җинайәт һесаблиниду.

техиму әндишә қиларлиқи шуки, уйғурлар йуқири техникилиқ назарәт вә контрол системилирини тәрәққий қилдуруш вә мукәммәлләштүрүш үчүн тәҗрибихана сүпитидә ишлитилди. ирқий кәмситиш арқилиқ һәрикәтлинидиған йүз тонуш системисидин тартип биометрик санлиқ мәлумат йиғиш, һессийатни пәрқләндүрүш алгоризими вә бийо-оптималлаштуруш техникилириғичә, бизниң азабимиз һазир башқа мустәбит һакимийәтләргә експорт қилиниватқан қоралларниң йаритилишиға түрткә болди. бу пәқәт бастурушла әмәс, бәлки зораванлиққа хизмәт қилидиған йеңилиқ йаритиш болуп, уйғурлар рәқәмлик диктаторлуқниң бу вәһимилик йеңи дәвридә ихтийарсиз синақ обйектиға айланди.

бизгә йеңи дәлил-испатларниң һаҗити йоқ. улар биз билән нәччә йилдин буйан биллә.

бизгә керәк болғини һәрикәт.

әнглийә һөкүмити үлгә көрситиши керәк – җаза йүргүзүш, мәҗбурий әмгәк билән булғанған сода келишимлирини рәт қилиш, SHEIN ниң базарға селинишиға охшаш ишларға қарши туруш вә вәһший җинайәтләр үчүн җавабкарлиқни қоллаш. пуқралар җәмийити авазини техиму йуқири көтүрүши керәк. диний рәһбәрләр, сәнәткарлар вә маарипчилар – һәммимизниң бу вәһшийликләрниң нәзәрдин сақит қилинишиға йаки унтулуп кетишигә йол қоймаслиқта ролимиз бар.

бу пәқәт адаләт чақириқи әмәс. бу инсанийәт үчүн қилинған бир илтиҗа. биз йәнә үч йил сақлашқа қурбимиз йәтмәйду. у чағқичә, йәнә қанчилиған һәдиләр өлүп кетәр? йәнә қанчилиған балилар лагерларда, тилдин вә муһәббәттин мәһрум һалда чоң болар?

бир нахшичи болуш сүпитим билән, мән һәмишә музикиниң шипа бериш вә бағлаш күчигә ишәнгәнидим. әмма һечқандақ нахша аиләмгә йетәлмәйду. һечқандақ мелодийә бу җимҗитлиқни толдуралмайду. пәқәт адаләтла буни қилалайду.

мәнбә: земистан тори
тәрҗимә: түркистан таймз