дилнур рәйһан

мәнбә:  Esprit Presse

кириш сөз

уйғурлар, хитайдики 56 рәсмий милләттин бири дәп етирап қилинған болсиму, уларниң һазирқи вәзийити аз санлиқ милләт дәп аталған тәсәввурдин һалқип кетиду. уйғурларниң тарихи, мәдәнийити вә сийасий-иҗтимаий вәзийити уларни мустәмликә қилинған хәлқ сүпитидә тәсвирләшниң зөрүрлүкини көрситиду. бу мақалә уйғурларниң кимлики, хитай һөкүмитиниң сийасәтлири вә уларниң нөвәттики күрәшлири һәққидә чоңқур тәһлил йүргүзиду.

1. уйғурлар ким?

уйғурлар, оттура асийадики түркий хәлқләрдин бири болуп, асаслиқи хитайдики шинҗаң уйғур аптоном райони (шәрқий түркистан) да йашайду. уларниң тили түркий тиллар аилисигә тәвә болуп, дини исламдур. тарихий җәһәттин ейтқанда, уйғурларниң мәдәнийити вә кимлики йипәк йолиниң мәркизидә гүлләнгән болуп, һинди-йавропа, парс вә хитай мәдәнийәтлири билән өз-ара тәсир көрсәткән.
уйғурлар 19-әсирдин башлап хитай империйәсиниң тәсиригә дуч кәлди. 1949-йили хитай коммунист партийәси һакимийәтни игиләп, шинҗаңни рәсмий қошувалғандин кейин, уйғурларниң мустәқиллиқ арзуси бастурулди. бүгүнки күндә, уйғурлар хитай дөлити ичидики «аз санлиқ милләт» дәп тәсвирләнсиму, уларниң вәзийити мустәмликә қилинған хәлқниң вәзийитигә тамамән чүшиду.

2. мустәмликә дәври вә хитай сийасәтлири

хитай һөкүмитиниң шинҗаңдики сийасәтлири уйғурларниң мәдәний, диний вә сийасий кимликини йоқитишқа қаритилған. 2010-йиллардин башлап, хитай һакимийити «террорлуққа қарши туруш» намида кәң көләмлик бастуруш һәрикәтлирини йолға қойди. бу сийасәтләр арисида:

* «қайта тәрбийәләш лагерлири»: 2017-йилдин башлап, йүзмиңлиған, һәтта бир милйондин артуқ уйғур вә башқа мусулманлар лагерларға қамалди. бу лагерларда мәҗбурий хитай тили өгитиш, коммунист идеологийәсини йәткүзүш вә диний етиқадлардин ваз кечишкә зорлаш елип берилиду.

* мәдәний йоқитиш: уйғур мәдәнийитигә тәһдит салидиған сийасәтләр, мәсилән мәсҗидләрни вәйран қилиш, уйғур тилида тәрбийә беришни чәкләш вә тарихий йадикарлиқларни йоқитиш.

* көчмәнләр сийасити:
хитай һакимийити шинҗаңға хитай көчмәнлирини көпләп йөткәп, районниң демографийәсни өзгәртишкә урунди. бу, уйғурларни өз йуртида аз санлиқ гуруппиға айландуруш мәқситидә қилинған.

3. хәлқаралиқ инкас вә муназирә

уйғурларниң вәзийити хәлқаралиқ җәмийәтниң диққитини тартти. бир қатар дөләтләр, болупму ғәрб дөләтлири, хитай һөкүмитиниң бу сийасәтлирини «ирқий қирғинчилиқ» дәп әйиблиди. бирләшкән дөләтләр тәшкилати вә инсан һоқуқлири тәшкилатлири бу мәсилини тәкшүрүш үчүн доклатлар тәййарлиди. 2022-йили б д т ниң инсан һоқуқлири комитети шинҗаңдики вәзийәтни «инсанийәткә қарши җинайәт» дәп баһалиди.
бирақ, хитай һөкүмити бу әйибләшләрни рәт қилип, бу сийасәтләрни «иқтисадий тәрәққийат вә муқимлиқ» үчүн зөрүр дәп қарайду. хитай бу лагерларни «кәспий тәрбийә мәркәзлири» дәп атайду вә уларниң террорлуқ вә айримчилиқниң алдини елиш үчүн йасалғанлиқини оттуриға қойиду.

4. уйғурлар: аз санлиқ милләтму йаки мустәмликә қилинғучиларму?

уйғурларни «аз санлиқ милләт» дәп аташ, уларниң тарихий вә сийасий вәзийитини толуқ чүшәндүрәлмәйду. «аз санлиқ» тәсәввури, адәттә, бир дөләт ичидә һоқуқ вә әркинликләрдин бәһримән болалайдиған гуруппиларға нисбәтән қоллинилиду. бирақ, уйғурларниң вәзийити мустәмликә қилинған хәлқләрниң алаһидиликигә уйғун келиду.

* мәдәнийәт қирғинчилиқи:
уйғур мәдәнийити вә тили системилик һалда йоқитиливатиду.
* иқтисадий чәкләшләр: шинҗаңдики байлиқлар асаслиқи хитай көчмәнлири вә дөләт карханилириниң қолида.
* сийасий һоқуқсизлиқ: уйғурларниң өз тәқдирини бәлгиләш һоқуқи йоқ дейәрлик.

5. хуласә

уйғурларниң вәзийити пәқәт аз санлиқ милләтниң мәсилиси болуп қалмастин, бәлки мустәмликә қилинған хәлқниң күрәшлирини әксәттүриду. хитай һөкүмитиниң сийасәтлири уйғурларниң мәдәний вә диний кимликини йоқитишқа қаритилған болуп, хәлқаралиқ җәмийәтниң бу мәсилигә болған инкаси йетәрлик күчлүк болмиди. уйғурларниң кәлгүси, хәлқаралиқ бесим вә уларниң өз күрәшлиригә бағлиқ.