уйғур маарипи үчүн батур вә муһим аваз болған мәмәт ели тәвпиқ, мустәмликичи хитай һакими шең шисәй вә униң рус иттипақдашлириниң нишаниға айланди.
06/06/2025
абдуреһим ғени уйғур
өткән һәптә, 2025-йили 5-айниң 30-күни, уйғур диаспораси заманиви уйғур маарипчиси, шаир вә композитор мәмә т ели тәвпиқниң (1901–1937) көйдүрүп өлтүрүлгәнликиниң 88-йиллиқини хатирилиди. мән бу бүйүк уйғур алимини әң чоң һөрмәт вә қайғу билән йад етимән.
у атушниң буйамәт кәнтидә туғулған. дадиси атақлиқ уйғур әнәниви тевипи болуп, униң аилиси заманиви илим-пән маарипиға алаһидә әһмийәт бәргән. у йәрлик қанхор җаллат шең шисәй тәрипидин кәң көләмдә бастуруш вә маарипни чәкләш дәвридә йашиған. дадиси сәккиз йашқа киргәндә, униң надан қелишиниң алдини елиш үчүн, бар болған бирдинбир заманиви илим-пән мәктипигә әвәткән. у йәрдә, тиришчан оқутқучисиниң йардимидә заманиви илим-пәнгә қизиқиши күчлүк ашқан вә дунйаға кәң нәзәр билән қарашқа еришкән.
1920–1921-йиллири мәктәпни түгәткәндин кейин, дадиси билән бирликтә или, бортала вә чөчәккә сайаһәт қилған. у йәрдә оқумиған аддий кишиләр билән көрүшүп, уларниң турмушини тәҗрибә қилип, уйғурларниң қәстән билимсиз қалдурулғанлиқини һес қилған. нәтиҗидә, заманиви билимләрни өгиниш вә башқиларни оқутуш тиришчанлиқини күчәйтишни қарар қилған.
кейинчә, көплигән вәтәнсөйәр шеирлирини йазған вә милләтни ойғитиш үчүн шу вақиттики һакимийәтниң рәһимсизликини ашкарилиған. шөһрити барғансери ашқанда, шең шисәй уни тәһдит дәп қарап, башқа иҗтимаий әрбабларға охшаш уни түрмигә ташлашқа суйиқәст қилған. униң оқутқучиси мурат, униң йошурун күчини тонуп йетип, униңға чәт әлгә қечип берип оқушиға йардәм бәргән.
1926-йили, мәмәт ели башқиларниң йардими билән шәрқий түркистандин түркийәгә қачқан. у қирим арқилиқ сәпәр қилип, икки йил шу йәрдә турған, ахири 1928-йили истанбулға йетип кәлгән. истанбулда оқуватқанда тиришип ишлигәнлики вә савақдаш алимлар билән алақә орнатқанлиқи сәвәплик бир зийалий сүпитидә һөрмәткә сазавәр болған.
у даим уйғурларниң тәқдири вә кәлгүсидин әндишә қилип кәлгән. шуңлашқа, қумул инқилабиниң (1931–1934) хитай таҗавузчилириға қарши партлап, пүтүн шәрқий түркистанға тарқалғанлиқини аңлап, шәрқий түркистанға қайтип кәлгән. у пәйтниң йетип кәлгәнликини һес қилған вә уйғур хәлқини зулумдин қутулдуруш вә рәһимсиз һакимийәткә қарши қозғулуш үчүн заманиви илим-пән билән оқу- оқутушниң наһайити муһимлиқини тонуп йәткән.
қайтип кәлгәндин кейин, атуштики 24 кәнттә 24 заманиви башланғуч мәктәп ачқан вә өзгичә маарип тәшәббусини йолға қойған.
1934-йили сталинниң уйғурларға қарши шең шисәйни қоллиши билән шәрқий түркистандики сийасий вәзийәт өзгәргән. қандақла болмисун, уйғур армийәсиниң қомандани мәһмут муһити, қәшқәр шәһири вә әтрапидики районларни контрол қилған. нәтиҗидә, у 1935-йилдин 1937-йилғичә атушта маарип гүллиниши тәшәббусини үнүмлүк йолға қойған.
шең шисәй (1895–1970) вә с с с р ниң үрүмчидики баш консули гарегин а. апресоф (1890–1941), шинҗаңда өткүзүлгән рәсмий зийапәттә. Credits.
1935-йили, мәмәт ели йүзлигән мәктәп формиси кийгән оқуғучиларға башламчилиқ қилип, пәйзиват, тоққузақ, упал, ташмилиқ, йеңисар вә қәшқәрдә илим-пән маарипиниң пайдисини тәшвиқ қилған. мәһмут муһити бу тәшәббусни қоллиған.
мәмәт ели "билим сени улуғ қилиду" қатарлиқ нурғун вәтәнсөйәр шеирлири вә дастанлирини йазған. қандақла болмисун, мәһмут муһитиниң һиндистанға қечип кәткәндин кейин, қәшқәрдики сийасий вәзийәт техиму еғирлашқан вә бастуруш тәдбирлири күчәйгән.
шең шисәй аммибаб иҗтимаий әрбабларни, бай шәхсләрни вә илғар сийасий қараштикиләрни нишан қилған. хәлқни заманиви илим-пән тоғрисида оқутушқа ирадә бағлиған мәмәт ели, муһим төһпиләрни қошқан, әмма дәрс бериватқанда синипида тутулуп, 1937-йили 5-айниң 4-күни түрмигә елип кетилгән. шәрқий түркистандики маарип гүллинишидин әндишә қилған сталин, үч нәпәр йуқири дәриҗилик җасусни у йәргә әвәтип, барлиқ сийасий рәһбәрләрни йоқитиш вә вәзийәт тоғрисида учур йиғиш үчүн уларни сақчиханиларға орунлаштурған.
мәмтели уларниң нишаниға айланған. зинданда икән, қан билән зиндан темиға икки қур шеир йезип, өзиниң чоңқур ирадиси вә азабини ипадилигән: «һәр күни қеним қайнайду ғәзәптин, / бир хиш түгишичә йазғили дәрдим вә бой сунмастиғим.»
1937-йили 5-айниң 30-күни, сталин вә шең шисәй үчүн ишлигән хаин қадир һаҗи, зинданларға от қойуп бирип, ичидә мәмәт ели тәвпиқ бар үч йүздин артуқ кишини тирик көйдүрүп өлтүргән.
