2009-йили 5-ийул байанати
уйғур кишилик һоқуқ қурулуши (UHRP) 2009-йили 5-ийул үрүмчидә йүз бәргән уйғур намайишиниң қанлиқ бастурулғанлиқиниң 16 йиллиқини хатириләйду, һәмдә һөкүмәтләрни һазирғичә ғайиб болуп кәткән кишиләр һәққидә мәлумат тәләп қилишқа чақириду.
уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң иҗраийә мудири өмәр қанат мундақ деди: «буниңдин 16 йил илгири бигунаһ уйғур намайишчиларниң өлтүрүлүши вә мәҗбурий ғайиб қилиниши бүгүнки шәрқий түркистандики ирқий қирғинчилиққа йол ачти. хәлқара җәмийәтниң хитай һөкүмитигә бесим ишлитип, уйғурларни халиғанчә тутқун қилиш вә мәҗбурий ғайиб қилишни тохтитишқа, һәмдә һазир тутуп турулуватқанларниң һәммисини қойуп беришкә мәҗбурлаш мәсулийити бар».
5-ийул вәқәси гуаңдуңда уйғур завут ишчилириниң өлтүрүлүшигә қарши тинч намайиш билән башланған. бихәтәрлик қисимлири намайишчиларға оқ чиқарған, бу шәһәрдә зораванлиқниң партлишини кәлтүрүп чиқарған вә нәтиҗидә һазирғичә намәлум сандики кишиниң өлүшини кәлтүрүп чиқарған. вәқәдин кейин, хитай даирилири уйғур мәһәллилирини тазилаш һәрикити елип берип, уйғурларниң мәҗбурий ғайиб болушини кәлтүрүп чиқарди. аилиләр 16 йил илгири тутқун қилинған йеқинлириниң тәқдирини һазирғичә билмәйду.
үрүмчидики вәқә уйғурларни бастуруштики паҗиәлик бурулуш нуқтиси болди. хитай һөкүмити бу вәқәни баһанә қилип, кәң көләмлик назарәт вә қаттиқ мәҗбурий ассимилйатсийә сийаситини йолға қойушни ақлиди. бу сийасәтләр пуқраларниң әркинлики вә мәдәнийәт ипадилинишини чәкләш арқилиқ, кейинки вәһший җинайәтләргә асас салди. бүгүнки күндә, уйғурлар кәң көләмлик лагерға қамилиш, мәҗбурий әмгәк, қийин-қистақ, җинсий зораванлиқ, мәдәнийәтни йоқитиш вә туғут чәкләшкә дуч келиватиду.
үрүмчи вәқәсидин буйан уйғур дийарида мәҗбурий ғайиб қилиш қилмиши техиму күчәйди. уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң 2021-йилдики «уйғур зийалийлири вә мәдәнийәт әрбаблириниң ғайиб болуши» намлиқ доклатида, 312 нәпәр нопузлуқ зийалий вә мәдәнийәт әрбаблириниң лагерға ташланғанлиқи вә мәҗбурий ғайиб қилинғанлиқи хатириләнгән. ғайиб болғанлар ичидә уйғур фолклори бойичә мутәхәссис, даңлиқ етнограф вә пирофессор раһилә давутму бар болуп, у хитай даирилири тәрипидин мәхпий тутқун қилинған вә кейин муддәтсиз қамақ җазасиға һөкүм қилинған.
уйғур кишилик һоқуқ қурулуши һөкүмәтләрни үрүмчи вәқәсидин буйан йоқап кәткән уйғурлар, җүмлидин абдуреһим сидиқ, амантай җумәтай, әйсиҗан мәмәт, нәби әли вә башқа нурғун кишиләр үчүн җавабкарлиқни сүрүштә қилишқа чақириду.
һөкүмәтләр чоқум хитайға бесим ишлитип, бу делолар вә халиғанчә тутқун қилинған, түрмигә ташланған вә мәҗбурий ғайиб қилинған барлиқ уйғурлар һәққидә мәлумат беришни тәләп қилиши керәк.
