америка дөләт мәҗлиси хитай ишлири иҗраийә комитети уйғур қирғинчилиқи һәққидә йеңи бир қанун лайиһәси сунди. бу қанун лайиһәси хитайниң шәрқий түркистанда уйғур вә башқа түркий хәлқләргә қаратқан бастурушлириға қарши мәйданини ипадиләш шундақла бурунқи алақидар қанунларниң иҗра қилиниш әһвали, җүмлидин имбарголарниң йолға қойулуш әһвалини сүрүштә қилишни мәқсәт қилған. 

америка дөләт мәҗлиси хитай ишлири иҗраийә комитети (CECC) ниң бу һәқтики байанати төәндикичә: 

2025-йили 31-ийул - вашингтон.

кеңәш палата әзаси дан сулливан (җумһурийәтчиләр партийиси - алйаска) вә авам палата әзаси кирис симис (җумһурийәтчиләр партийиси - йеңи җерсий шитати), хитай ишлири иҗраийә комитетиниң рәиси вә қошумчә рәиси болуш сүпити билән, бүгүн «2025-йиллиқ уйғур қирғинчилиқи вә җаза җавабкарлиқ қануни» (Uyghur Genocide and Sanctions Accountability Act of 2025) лайиһәсини тонуштурди. омумийүзлүк вә партийә һалқиған бу қанун лайиһәси хитай хәлқ җумһурийитиниң уйғур вә башқа түркий хәлқләргә қаратқан вәһшийликлиригә қарши оттуриға қойулған. 

бу қанун лайиһиси немиләрни өз ичигә алиду?

бу икки партийәлик бир қанун лайиһиси болуп, һазирқи имбарголарни кеңәйтиду; мәҗбурий виза чәклимилирини иҗра қилиду; америка һөкүмитиниң мәҗбурий әмгәк билән мунасивәтлик тохтамлирини чәкләйду һәмдә қийин-қистақ, мәҗбурий туғмаслиқ, басқунчилиқ вә халиғанчә тутуп турушта зийанкәшликкә учриғучиларни қоллайду.

у йәнә америка органлирини хитай сийаситиниң тәһдитигә учриған мәдәнийәт мираслирини қоғдашқа йетәкләйду, ирқий қирғинчилиқни инкар қилидиған сахта учур паалийитигә қарши туриду һәмдә америка дөләт мудапиә министирликиниң әслиһәлиридики уйғур вә шималий корийә мәҗбурий әмгәкчилириниң әмгики билән ишләпчиқирилған хитай деңиз мәһсулатлирини сетиш вә ишлитишни чәкләйду.

хитай ишлири иҗраийә комитетиниң рәиси, кеңәш палата әзаси дан сулливан (Dan Sullivan):

«испатлар ениқ. хитай компартийиси мәҗбурий туғмаслиқ, кәң көләмлик җаза лагерлири вә мәҗбурий әмгәк қатарлиқ вастиләр арқилиқ уйғур хәлқини йоқитиш үчүн қәстән вә системилиқ сийасәт йүргүзмәктә. бу қанун бу вәһшийликкә биваситә мәсул болғанларни җазалапла қалмай, улардин пайда алидиғанларниң мәсулийитини сүрүштә қилиш үчүнму лайиһәләнгән. бу мәҗбурий әмгәк арқилиқ ишләпчиқирилған деңиз мәһсулатлириниң импортини кемәйтишни өз ичигә алидиған болуп, бу қилмиш уйғур вә шималий корийәлик ишчиларни ишлитипла қалмастин, бәлки йәнә америка ишләпчиқарғучиларни адаләтсиз риқабәткә дучар қилиду».

хитай ишлири иҗраийә комитетиниң бирләшмә рәиси, авам палата әзаси кирис симис (Chris Smith):

«ирқий қирғинчилиқ өтмүштики уқум әмәс - у һазир, бизниң көз алдимизда йүз бериватиду. хитай компартийисиниң уйғур хәлқи вә мәдәнийитини йоқитиштәк рәһимсиз урунуши һазирқи заман тарихидики әң қәбиһ кишилик һоқуқ дәпсәндичиликиниң бири. бу қанун нишанлиқ җаза, виза чәклимиси, зийанкәшликкә учриғучиларни қоллаш вә бу җинайәтләргә четишлиқ кишиләргә қарита қаттиқ тәдбирләрни өз ичигә алиду. биз бу вәһшийликләр йүз бәргәндә сүкүт қилалмаймиз».

хитай ишлири иҗраийә комитетиниң сабиқ рәиси, кеңәш палата әзаси җеф мерклей (Senator Jeff Merkley):

«хитай хәлқ җумһурийити уйғур вә башқа аҗиз топларниң кишилик һоқуқини давамлиқ дәпсәндә қиливатқан болғачқа, биз америкида чоқум бу ирқий қирғинчилиқ вә системилиқ дәхли-тәрузға қарши сөз қилишимиз керәк. бу қанун лайиһиси мән илгири оттуриға қойған "уйғур мәҗбурий әмгәкниң алдини елиш қануни" ни асас қилип, җазани кеңәйтип, хитайниң назарәт қилиш түзүми, кәң көләмлик түрмигә солаш, қийнаш вә аталмиш "қайта тәрбийиләш лагери" ға қарши туруш үчүн техиму күчлүк қораллар билән тәминлиди».

хитай ишлири иҗраийә комитетиниң әзаси, уйғур достлуқ гурупписиниң (House Uyghur Caucus) рәиси, авам палата әзаси том суози (Tom Suozzi):

«хитай коммунистик партийиси уйғур мусулманлири, шундақла етник вә диний аз санлиқларға қаритилған системилиқ зулум һәрикитини давамлаштурди, булар кәң көләмлик тутуп туруш, қийнаш, мәҗбурий әмгәк вә миллий тазилаш қатарлиқларни өз ичигә алиду. бу икки партийәлик қанун чиқириш бу вәһшийликкә мәсул хитай әмәлдарлириға қаритилған җазани техиму күчәйтип, кишилик һоқуқ дәпсәндичиликини хатириләшкә қолайлиқ йаритиду. уйғур достлуқ гурупписиниң бирләшмә рәиси болуш сүпитим билән, мән бу қанун лайиһәсиниң дөләт мәҗлисидә муһим орунға қойулуши үчүн тиришимән».

хитай ишлири иҗраийә комитетиниң рәиси, авам палата әзаси җон моленар (John Moolenaar):

«хитай компартийисиниң уйғурларға қаритилған ирқий қирғинчилиқи дәвримиздики әң қәбиһ кишилик һоқуқ җинайәтлириниң бири. бу қанун америкиниң принсипал вә күчлүк рәһбәрлик ролини намайан қилишиға капаләтлик қилиду: техиму қаттиқ җаза, кишилик һоқуқни дәпсәндә қилғучиларға виза чәкләш вә баҗ тапшурғучиларниң байлиқини мәҗбурий әмгәк билән шуғулланғучилардин йөткәш. у йәнә зийанкәшликкә учриғучиларни қоллайду вә хитайниң тәтүр тәшвиқат паалийитигә қарши туриду. әгәр биз инсанларниң иззәт-һөрмитигә һәқиқий ишинидиған болсақ, җавабкарлиқни сүрүштүрүш бизниң хитайға қаратқан сийаситимизниң йадроси болуши керәк».

уйғур қирғинчилиқи вә җаза җавабкарлиқ қануни:

уйғур кишилик һоқуқ сийасити қанунидики мәвҗут җазани кеңәйтип, мәҗбурий орган йиғивелиш, мәҗбурий бала чүшүрүш вә балиларни аилисидин мәҗбурий айриветиш қатарлиқ җинайәтләрни өз ичигә алиду.

мәҗбурий туғмаслиқ вә нопусни контрол қилиш паалийәтлиригә қатнашқан чәтәлликләргә виза чәклимиси қойиду.

уйғур вә шималий корийә мәҗбурий әмгәк күчи билән болған мунасивити сәвәбидин, хитай деңиз мәһсулатлирини дөләт мудапиә министирлики әслиһәлиридә ишлитиш вә сетишни чәкләйду.

һазир хитай сиртида йашаватқан уйғур вә қазақ лагер шаһитлирини давалаш вә психологийилик мулазимәтни өз ичигә алған йардәмләр билән тәминләш.

кимлики тәһдиткә дуч кәлгән аз санлиқ милләт вә диний аз санлиқ милләтләрниң мәдәнийәт вә тилни қоғдашни илгири сүрүш.

америка һөкүмитиниң уйғурларниң мәҗбурий әмгикигә йаки вәһшийлик җинайитигә четишлиқ орунлардин мал сетивелишини чәкләш.

хитай хәлқ җумһурийитиниң тәшвиқати вә сахта учурини ашкарилаш вә униңға қарши туруш, җүмлидин ирқий қирғинчилиқниң мәвҗутлуқини инкар қилидиған тәшвиқатларму бар.

кәлгүсидики хәлқаралиқ йаки дөләт ичидики әйибләшләрдә ишлитилидиған вәһшийлик җинайи қилмишлирини тәкшүрүш вә һөҗҗәтләрни қоллаш.

CECC комиссарлири америкиниң мәнпәәтини илгири сүридиған вә америкини хитай коммунистик партийиси кәлтүрүп чиқарған дунйави хирисларға тақабил туруш үчүн қоралландуридиған тәшәббуслар үстидә давамлиқ тиришип, миллитимизни техиму бихәтәр, қәйсәр вә иқтисадий риқабәт күчигә игә қилиду.

уйғур ирқий қирғинчилиқи җавабкарлиқ вә җаза қануниниң текистини бу йәрдин көрәләйсиз.