сүрәт: шәрқий түркистан байриқи чүшүрүлгән көк лозункиларни көтүрүвалған бир топ уйғур намайишчи. лозункиларда «уйғурлар үчүн орнуңдин тур» (STAND 4 UYGHURS) вә www.Stand4Uyghurs.com  дегән хәтләр йезилған).

хитайда ишләнгән: мәҗбурий әмгәк вә уйғур хәлқи

сийасәт вә тәшәббус доклати

8-том | 22-сан | 2025-йили 3-сентәбир

мундәриҗә

• сийасәт хуласиси: хитайда ишләнгән: мәҗбурий әмгәк вә уйғур хәлқи
• хизмитимизни қоллаң
• хәлқаралиқ көчмәнликкә нәзәр
• америка қошма иштатлиридики йеңи өзгиришләр
• алдимиздики көчмәнләр паалийәтлири
• нуқтилиқ хизмәтләр

шәрқий түркистан уйғур аптоном райони (ш т у а р) вә пүтүн хитайдики уйғур хәлқи вә башқа мусулман аз санлиқ милләт әзалириниң ечинишлиқ әһвали он йилға йеқин вақиттин буйан хәлқараниң диққитини қозғап кәлмәктә. түрлүк доклатлар вә дәлил-испатлар хитай даирилириниң халиғанчә тутуп туруш, кәң көләмлик назарәт қилиш, мәҗбурий ассимилйатсийә қилиш вә мәҗбурий әмгәккә селиш программилирини өз ичигә алған бастуруш системисини бәрпа қилғанлиқини көрситип бериду. америка һөкүмити бу тәдбирләрни ирқий қирғинчилиқ, дөләт тәрипидин йолға қойулған мәҗбурий әмгәк вә инсанийәткә қарши җинайәтләр дәп атиди.

буниңға қарита, америка қошма иштатлири 2021-йили «уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни» (UFLPA) ни мақуллап, мәҗбурий әмгәк билән мунасивәтлик мәһсулатларниң америка базириға киришиниң алдини алди. гәрчә қанун иҗра қилиш көрүнәрлик дәриҗидә күчәйтилгән болсиму, мурәккәп тәминләш зәнҗирини из қоғлаш, хәлқаралиқ маслишишқа капаләтлик қилиш вә һайат қалғучиларни қоллашта йәнила хирислар мәвҗут. бу хуласә мәҗбурий әмгәкниң уйғурларға көрситиватқан тәсири һәққидә арқа көрүнүш билән тәминләйду, «уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни» ниң йолға қойулушини баһалайду вә сийасәт вә әмәлийәтни күчәйтиш үчүн тәклипләрни бериду, уйғурларға тәсир көрситиватқан мәҗбурий әмгәк һәққидә арқа көрүнүш билән тәминләйду, «уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни» ниң йолға қойулушини баһалайду вә сийасәт вә әмәлийәтни күчәйтиш үчүн тәклипләрни бериду.

шәрқий түркистандики мәҗбурий әмгәк

2017-йилидин башлап, хитай даирилири «кәспий тәрбийәләш мәркәзлири» ни қурушқа башлиди, мустәқил көзәткүчиләр вә һайат қалғучиларниң гуваһлиқ сөзлири бу йәрләрни тутуп туруш лагерлири дәп тәсвирләйду. 1 милйондин артуқ уйғур вә башқа түркий мусулман аз санлиқ милләтләр қануний рәсмийәтләрсиз тутуп турулуп, идеологийәлик меңә йуйуш, диний чәклимиләр вә қорқутушларға дучар қилинди.

бирләшкән дөләтләр тәшкилати, хәлқаралиқ кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә һөкүмәтләрниң тәкшүрүшлири мәҗбурий әмгәкниң көплигән саһәләргә четилидиғанлиқини ениқлап чиқти, булар төвәндикиләрни өз ичигә алиду, әмма буниңлиқ биләнла чәкләнмәйду:

пахта вә тоқумичилиқ: шәрқий түркистан дунйа пахтисиниң тәхминән %20 ни ишләпчиқириду, уйғур мәҗбурий әмгики һосул йиғиш вә пахта тазилаш басқучлириниң һәр иккисидә хатириләнгән.

пәмидур вә йемәклик пишшиқлап ишләш: шәрқий түркистан хитайниң пәмидур қийами експортиниң көп қисминиң мәнбәси болуп, дунйа миқйасида пәмидур қийами вә башқа пишшиқлап ишләнгән йемәкликләрдә ишлитилиду.

қуйаш енергийәси санаити: шәрқий түркистанда ишләпчиқирилған полисиликон дунйа қуйаш енергийәси тахтиси базириниң көрүнәрлик бир қисмини тәминләйду.

метал вә қурулуш материйаллири: шәрқий түркистандин кәлгән алйумин, полат вә поливинил хлорид(PVC) машина вә қурулуш мәһсулатлирида кәң көләмдә ишлитилиду.

електрон вә машинисазлиқ: әмгәк күчи йөткәш уйғур ишчиларни башқа өлкиләрдики електронлуқ қураштуруш завутлириға бағлап, мәҗбурлашни дунйави тәминләш зәнҗиригә техиму чоңқур сиңдүриду.

бу мәҗбурий әмгәк системиси шәрқий түркистан биләнла чәкләнмәйду. ишчилар даим миңлиған мил йирақлиқтики хитайниң башқа җайлириға йөткилиду, улар у йәрдә даимлиқ назарәт астида болиду һәмдә өз җамаити вә аилилиридин айрилип йашайду.

һазирқи әһвал: давамлишиватқан мәҗбурлаш

хәлқараниң тәкшүрүшигә қаримай, мәҗбурий әмгәк вә башқа зийанкәшлик қилиш қилмишлири давамлашмақта. бу программилар һазир дөләт башчилиқидики ишқа орунлаштуруш пиланлириға сиңдүрүлгән болуп, намратлиқтин қутулдуруш йаки йеза тәрәққийати тәшәббуслири сүпитидә ниқаблиниду.

хитай һөкүмити «әмгәк күчи йөткәш» вә «намратлиқтин қутулдуруш» программилири арқилиқ уйғурларни деһқанчилиқ мәйданлири вә завутларда ишләшкә мәҗбурлайду. шәхсләр даим җисманий зораванлиқ, мәҗбурий дора ичкүзүш, җисманий вә җинсий хорлаш, қийин-қистақ вә аилисидин айриветиш тәһдитлири билән тутуп туруш лагерлириға вә у йәрдин мәҗбурлиниду. ата-аниси тутқун қилинған вә ғайиб болған уйғур балилар дөләт йатақлиқ мәктәплиригә орунлаштурулиду. чоңлар йаки балиларниң рәт қилиши сақчиларниң паракәндичиликигә йаки техиму еғир ақивәтләргә сәвәб болиду.

хитайдики ширкәтләр шәрқий түркистан уйғур аптоном районида уйғур вә башқа мусулман аз санлиқ милләт ишчилирини ишләткәнлики үчүн толуқлима алиду. бу қилмишлар бу аз санлиқ милләт әзалирини назарәт қилиш, мандарин-хитай тили тәрбийәси елиш, сийасий меңә йуйушқа учраш вә диний чәклимиләргә дуч келидиған хизмәт орунлириға болған еһтийаҗни күчәйтти.

шуниң билән бир вақитта, шәрқий түркистанда ишләпчиқирилған пахта, алйумин вә полисиликон қатарлиқ хам әшйалар башқа районлар йаки дөләтләрдин кәлгән материйаллар билән арилаштурулиду, бу ширкәтләрниң тәминләш зәнҗириниң келиш мәнбәсини дәлиллишини интайин қийинлаштуруветиду.

«уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни» (UFLPA)

2021-йили 12-айда имзалинип қанун болған «уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни» инкар қилғили болидиған пәрәз ни оттуриға қойди, йәни шәрқий түркистанда пүтүнләй йаки қисмән қезивелинған, ишләпчиқирилған йаки йасалған һәр қандақ таварлар, йаки мәҗбурий әмгәккә четишлиқ йаки шерик дәп бекитилгән орунлар тәрипидин ишләпчиқирилған таварларниң «таможна қануни» ниң 307-маддиси бойичә америка қошма иштатлириға кириши чәклиниду.

бу рамка астида, шәрқий түркистан билән мунасивәтлик барлиқ таварлар, әгәр импорт қилғучилар әксичә «ениқ вә қайил қиларлиқ дәлил» билән тәминлийәлмисә, мәҗбурий әмгәк билән ишләпчиқирилған дәп пәрәз қилиниду, бу йошурун йуқири хәтәрлик таварларни импорт қилишни халайдиған ширкәтләргә испатлаш йүкини биваситә йүкләйду. «уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни» йәнә орунлар тизимлики ни қуруш вә сақлашни тәләп қилиду, бу мәҗбурий әмгәк қилмишлириға четишлиқ дәп тепилған ширкәт вә тәшкилатларниң аммиви тизимликидур, шундақла қанун иҗра қилишни маслаштуруш вә қәрәллик истратегийәлик доклат беришкә мәсул болған органлар ара орган болған мәҗбурий әмгәккә қарши туруш хизмәт гурупписи (FLETF) ни қурушни тәләп қилиду.

дәсләпки қанун иҗра қилиш тиришчанлиқи пахта, пәмидур вә қуйаш енергийәси тахтиси ишләпчиқиришта ишлитилидиған полисиликон қатарлиқ мәҗбурий әмгәк хәвпи хатириләнгән саһәләрни алдинқи орунға қойди. 2022-йили қанун иҗра қилиш башланғандин буйан, даирә алйумин, PVC, полат, литий, мис, һәшәмәтлик винил пол, аптомобил запчаслири, електронлуқ буйумлар, учқулар вә башқа муһим материйалларни өз ичигә алған қошумчә йуқири әһмийәтлик саһәләрни өз ичигә алидиған қилип кеңәйтилди.

«уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни» йәнә сода еқими вә ширкәтләрниң маслишиш мәҗбурийитигә көрүнәрлик тәсир көрсәтти. 2025-йилиниң оттурилириға кәлгәндә, америка таможна вә чегра мудапиә идариси (CBP) «уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни» ниң һоқуқи бойичә, қиммити тәхминән 3.7 милйард доллар болған 16,700 дин артуқ мални тутуп қалғанлиқини доклат қилди. шу мәзгилдә, орунлар тизимлики деһқанчилиқ, канчилиқ, химийә санаити вә йасимичилиқ қатарлиқ саһәләрдики 144 орунни өз ичигә алидиған қилип кеңәйтилди, бу қанунниң кәң даирилик тәсирини әкс әттүриду.

импорт қилғучилар қаттиқ испатлаш өлчимигә дуч келиду, булар хам әшйа дәриҗисигичә болған тәпсилий тәминләш зәнҗири хәритиси, мустәқил дәлилләш вә мәҗбурий әмгәкниң йоқлуқини испатлайдиған әтраплиқ һөҗҗәтләрни тәләп қилиду. бу механизмлар бирликтә «уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни» ниң дунйави тәминләш зәнҗиридики мәҗбурий әмгәкниң алдини елиш вә ширкәтләрни таварлирини әхлақлиқ мәнбәләрдин елишқа мәсул қилиштики тәрәққий қиливатқан ролини намайан қилиду.

«уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни» ниң бошлуқлири вә чәклимилири

бу илгириләшләргә қаримай, бир қанчә хирис йәнила мәвҗут. бир чоң хирис дунйави тәминләш зәнҗириниң мурәккәпликидин келип чиқиду, бу йәрдә хам әшйалар даим еритиш завутлири, пишшиқлап ишләш завутлири йаки йип егириш завутлирида арилаштурулуп, уларниң келиш мәнбәсини йошуруп, дәлилләшни қийинлаштуриду. қанундин айлинип өтүш йәнила давамлишиватқан бир мәсилә, чүнки таварлар шәрқий түркистан билән болған мунасивитини йошуруш үчүн үчинчи дөләтләр арқилиқ тошулиду йаки башқа җайларда пишшиқлап ишлиниду. иҗтимаий тәкшүрүш вә ишчиларни зийарәт қилишни өз ичигә алған әнәниви дәлилләш усуллири қаттиқ дөләт назарити астида даим үнүмсиз болиду.

хәлқара сәвийәдә, бирдәк болмиған өлчәмләр қанун иҗра қилишта бошлуқ пәйда қилиду. йавропа иттипақи, әнглийә, канада вә башқа дөләтләр «уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни» ға охшаш тәдбирләрни түзүватқан болсиму, маслишишниң кәмчил болуши америка қошма иштатлирида чәкләнгән мәһсулатларниң башқа базарларға киришигә йол қойиду. ширкәтләр арисидики ашкарилиқниң йетәрсизлики, болупму хам әшйа дәриҗисидики тәпсилий тәминлигүчиләр тизимликини елан қилмаслиқ, илмий из қоғлаш қораллириниң чәклик қоллинилиши билән бирлишип, қанун иҗра қилишни техиму чәкләп қойиду.

ахирида, «уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни» ниң сода қанунини иҗра қилишқа әһмийәт бериши һалқилиқ инсан мәркәзлик мәсилиләрни һәл қилмай қалдуриду, буниң ичидә уйғур һайат қалғучилар вә зийанкәшликләрни хатириләватқан диаспора җамаәтлиригә әң аз қоллаш йаки қоғдаш бар. бу хирислар «уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни» ниң көзлигән мәқситигә йетиши үчүн қанун иҗра қилиш механизмлирини күчәйтиш, из қоғлашни ашуруш, хәлқаралиқ маслишиш вә һайат қалғучиларни мәркәз қилған усулларниң зөрүрлүкини тәкитләйду.

тәклипләр

«уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни» америка қошма штатлирини шәрқий түркистандики мәҗбурлаш билән мунасивәтлик тәминләш зәнҗирини үзүштики дунйави тиришчанлиқларда башламчи орунға қойди. қанун иҗра қилиш аллибурун милйардлиған долларлиқ содини үзүп ташлиди вә тәкшүрүшни йахши хатириләнгән мәҗбурий әмгәк саһәлиридин һалқип, дунйа иқтисадидики кәң санаәт саһәлиригичә кеңәйтти. қандақла болмисун, уйғурларға тәсир көрситиватқан мәҗбурий әмгәк давамлашмақта, системилиқ хирислар қанунниң тәсир даирисини чәкләп қойиду.

алға илгириләштә, сиҗил сийасий ирадә, байлиқ вә хәлқаралиқ маслишиш зөрүр болиду. қанун иҗра қилиш қораллирини күчәйтиш, бошлуқларни типиндуруш вә һайат қалғучиларни қоллаш америка сийаситиниң булғанған таварларни тосупла қалмай, уйғур хәлқигә давамлиқ зийан йәткүзүватқан бастуруш системисини йоқитишқа төһпә қошушиға йардәм бериду.

америка сийасәтчилири вә органлири үчүн

қанундин айлинип өтүшни контрол қилишни күчәйтиш: үчинчи дөләтләрдә пишшиқлап ишләнгән таварлар үчүн техиму қаттиқ һөҗҗәт тәләп қилиш.

хәлқаралиқ маслишишни күчәйтиш: базар йөткилишиниң алдини елиш үчүн йавропа иттипақи, әнглийә, канада, мексика вә австралийә билән өлчәмләрни маслаштуруш. бирләшмә қанун иҗра қилиш һәрикәтлири вә ахбарат һәмбәһриләш тәсирни ашуриду.

һайат қалғучиларни қоллаш: һайат қалғучиларға мулазимәт қилиш, диаспора тәшәббуслири вә кишилик һоқуқни көзитиш үчүн мәбләғ тәсис қилиш. бирләшкән дөләтләр тәшкилати вә хәлқара әмгәк тәшкилати(ILO) ни шәрқий түркистанға мустәқил киришни илгири сүрүшкә үндәш.

һалқилиқ қанунларни мақуллаш: 2025-йиллиқ уйғур сийасити қануни(H.R.2635, S.152) американиң уйғур һоқуқини қоғдаш, хитай һөкүмитини җавабкарлиққа тартиш вә уйғур диаспорасини дөләт һалқиған зийанкәшликтин қоғдаш тиришчанлиқини маслаштуриду. «уйғур мәҗбурий әмгикигә бир тийинму йоқ қануни» (H.R. 1724) дөләт ишлири мәһкимиси вә америка хәлқара тәрәққийат идарисиниң шәрқий түркистандин кәлгән йаки шәрқий түркистан уйғур аптоном районидики мәҗбурий әмгәк билән мунасивәтлик орунлар тәрипидин ишләпчиқирилған таварларни билип туруп ишлитидиған паалийәтләргә мәбләғ селишини чәкләйду.

ширкәтләр вә мәбләғ салғучилар үчүн

• тәминләш зәнҗирини хам әшйағичә хәритиләш: тәминлигүчиләрдин киргүзүлгән маддиларни еритиш завутлири, пахта тазилаш завутлири йаки деһқанчилиқ мәйданлириғичә из қоғлашни вә зәнҗирсиман назарәт һөҗҗәтлирини тәминләшни тәләп қилиш.

шәрқий түркистанға мунасивәтлик киргүзүлгән маддилардин ваз кечиш: шәрқий түркистан сиртидин кәлгәнликини дәлиллийәлмәйдиған тәминлигүчиләрдин мәнбә елишни тохтитиш.

шәрқий түркистандики иҗтимаийтәкшүрүшләрдин сақлиниш: әркин ишчи зийарити мәҗбурлаш шараитида мумкин болмиғачқа, һөҗҗәтлик дәлилләш вә мустәқил санлиқ мәлуматларға тайиниш.

пуқралар җәмийити вә көп тәрәплик һәмкарлашқучилар үчүн

зийанкәшликләрни һөҗҗәтләштүрүш вә ашкарилаш: дәсләпки басқучтики материйалларни, қанундин айлинип өтүш йоллирини вә уйғур аилилиригә көрситилгән тәсирләрни давамлиқ тәкшүрүш.

һайат қалғучиларниң авазини қоллаш: сүргүндики уйғур җамаәтлириниң дәлил-испат һәмбәһриләш супилири вә байлиқлириға игә болушиға капаләтлик қилиш.

доклатниң толуқ нусхисини бу йәрдин көрәләйсиз...