б д т кишилик һоқуқ алий комиссари волкер түрк 2025-йили 8-сентәбир б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң 60-нөвәтлик йиғининиң ечилишида хитайниң җәнвәдә турушлуқ б д т әлчиси чен шү билән сөһбәтләшмәктә . (AFP)
фирансийә ахбарат агентлиқи (AFP)
2025-йили 9-сентәбир
җәнвәдики б д т кишилик һоқуқ кеңиши йиғини җәрйанида, уйғур кишилик һоқуқ вәкиллири башқа аммиви тәшкилатлар билән бирлишип, б д т кишилик һоқуқ алий комиссари волкер түркни бейҗиңға болған бесимни күчәйтишкә чақирди.
йиғин залидики бир хитай дипломати сөз елип: «асассиз тутқун қилиш вә мәҗбурий йоқитиветиш дегәнләр пүтүнләй йалған» дәп ټәкитлиди.
җәнвә: сәйшәнбә күни уйғурлар вә кишилик һоқуқ паалийәтчилири б д т ниң 2022-йилидики хитайниң шинҗаң (шәрқий түркистан-т) районидики қийин-қистақ вә кәң көләмлик дәпсәндичиликләрни тәпсилий байан қилған әйибләш характерлик доклатиға қарита дунйаниң аҗиз һәрикитини әйиблиди.
хитайдики уйғур аз санлиқ милләт әзалири җәнвәдики бирләшкән дөләтләр тәшкилати кишилик һоқуқ кеңиши йиғинидин сирт аммиви тәшкилатлар билән бирлишип, б д т кишилик һоқуқ башлиқи волкер түркни бейҗиңға болған бесимни күчәйтишкә чақирди.
кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң хитай тәтқиқатчиси йалқун улуйол бу паалиййәткә йиғилған дипломатларға: «б д т кишилик һоқуқ башлиқи хитай һөкүмитигә б д т ниң тәвсийәлирини иҗра қилиш үчүн бесим ишлитиш тиришчанлиқини күчәйтиши керәк» деди.
түркниң илгирики хизмәтдиши мишел бачелет 2022-йили 8-айда доклат елан қилип, шинҗаңдики «инсанийәткә қарши җинайәтләр» ниң йүз бериш еһтималлиқини тилға алғаниди.
бейҗиң тәрипидин қаттиқ тәнқид қилинған бу доклатта, шинҗаңдики уйғурлар вә башқа мусулман аз санлиқ милләтләргә қарши елип берилған дәпсәндичиликләр, җүмлидин кәң көләмлик қийин-қистақ вә асассиз тутқун қилишқа даир «ишәнчлик» әйибләшләр байан қилинған.
доклатта хитай «асассиз һалда әркинликидин мәһрум қилинған барлиқ кишиләрни дәрһал қойуп бериш» вә йоқап кәткәнләрниң из-дерикини ениқлашқа чақирилған.
2017-йили тутқун қилинған қериндишиниң қойуп берилиши үчүн паалийәт қиливатқан уйғур ризвангүл нурмуһәммәд: «бу тәвсийәләр иҗра қилинмиди» деди.
у қериндишиниң сүритини көтүрүп туруп, йиғлиған һалда: «у бир аилиниң тирики, бир ата, бир әр, бир оғул, бир ака, аддий вә лайиқ бир пуқра иди. лекин у уйғур кимликидин башқа һечқандақ сәвәбсиз тутқун қилинип, тоққуз йиллиқ қамақ җазасиға һөкүм қилинди» деди.
«хитай һөкүмити тәрипидин системилиқ елип бериливатқан бу хил асассиз тутқун қилиш әндизиси бүгүнму давамлашмақта.<
уйғурлардин йалқун улуйолму 16 йиллиқ қамақ җазасиға һөкүм қилинған дадиси билән һечқандақ алақиси йоқлуқини ейтти. униң бир тағиси муддәтсиз қамақ җазасиға, йәнә бир тағиси вә нәврә акиси һәр иккилиси 15 йиллиқ қамақ җазасиға һөкүм қилинған.
у: «уларниң һәммиси қануний рәсмийәтсиз җазаланди» деди.
йиғин залидики бир хитай дипломати сөз елип: «асассиз тутқун қилиш вә мәҗбурий йоқитиветиш дегәнләр пүтүнләй йалған» дәп ټәкитлиди.
«хитай кишилик һоқуқ қоғдиғучилири» (CHRD) аммиви тәшкилатиниң һәмраһ рәиси софи ричардсон: «бу дәпсәндичиликләрниң кәң көләмлик, системилиқ икәнлики ениқ» дәп, түркни кеңәшкә бу әһвал һәққидә җиддий мәлумат беришкә чақирди.
у йәнә мундақ деди: «биз бу мәсилиләрни һәл қилиш тоғрисидики тәвсийәләргә моһтаҗ әмәс. бизгә кәм болуватқини алий комиссар вә әза дөләтләрниң җасарәт көрситип... хитай һөкүмитиниң кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә учриған барлиқ зийанкәшликкә учриғучилар вә һайат қалғучилар үчүн паалийәт қилидиған рәһбәрликидур».
түркниң ишханиси AFP ға униң бу мәсилини бейҗиң билән вә кеңәш алдида қайта-қайта оттуриға қойғанлиқини тәкитлиди.
түрк дүшәнбә күни кеңәшкә: «биз шинҗаңдики уйғурлар вә башқа мусулман аз санлиқ милләтләрниң һоқуқини қоғдаш үчүн күткән илгириләшләр... техи әмәлгә ашмиди» деди.
ахбарат катипи равина шамдасани елхетидә: «шуни ениқ ейтиш керәкки: биз доклатимиздики байқаш, анализ, хуласә вә тәвсийәләрни қәтий қоллаймиз. бу еғир кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә учриғанларниң үнүмлүк чарә вә адаләткә еришиши интайин муһим» дәп йазди.
