түркистан таймиз, истанбул:
2025-йили 25-синтәбир
йеқинда, хитай компартийәсиниң баш секретари ши җинпиңниң шәрқий түркистанға қилған зийарити — бейҗиң һөкүмитиниң дунйа җамаәтчиликиниң күчлүк әйиблишигә вә хәлқаралиқ җазаларға пәрва қилмай, бу районға қаратқан бастуруш сийаситини қәтий давамлаштуридиғанлиқиниң очуқ-ашкара ипадиси болди. бу зийарәт «шинҗаң уйғур аптоном райони» қурулғанлиқиниң 70 йиллиқи дәп аталмиш паалийәтләргә тоғра келип, «аптономийә» дегән сөзниң қанчилик мәсхирилик икәнликини йәнә бир қетим көз алдимизда намайан қилди. хитайниң дөләтлик таратқулири ши җинпиңниң «хәлқ аммисиниң қизғин қарши елиши» ға еришкәнликини, уйғур қиз-йигитлириниң усул ойнап, гүл тәқдим қиливатқан көрүнүшлирини кәң көләмдә тәшвиқ қилди. лекин, бу сәһниләштүрүлгән тийатирниң пәрдә арқисиға дунйадики әң зич назарәт қилинидиған, һәр коча-мәһәллисидә қораллиқ сақчилар чарлап йүргән, кишиләрниң қәлбидә чәксиз қорқунч һөкүм сүргән бир зулумәтлик реаллиқ йошурунған. бу зийарәт «иқтисадий тәрәққийат», «иҗтимаий муқимлиқ» вә «милләтләр иттипақлиқи» дегәндәк җәлпкар шоарлар билән оралған болсиму, униң маһийити бир милләтни мәдәнийәт җәһәттин йоқитиш, униң вәтинини мустәмликә қилиш вә байлиқлирини талан-тараҗ қилиштин ибарәт болған бир қәбиһ пиланниң муһим тәркибий қисмидур. бу мақалидә, мәзкур зийарәтниң сийасий сәһниси, «иқтисадий тәрәққийат» дегән сахта ривайәтниң маһийити, шуниңдәк бу ниқаб астида йүргүзүлүватқан системилиқ кишилик һоқуқ дәпсәндичилики вә ирқий қирғинчилиқ сийасәтлири чоңқур һәм көп қатламлиқ тәһлил қилиниду.
- 1. сийасий сәһнә: «муқимлиқ» намидики идеологийәлик тазилаш
ши җинпиңниң зийарити аддий бир көздин кәчүрүш йаки хатириләш паалийити болмастин, бәлки 2017-йилдин буйан йүргүзүлүватқан кәң көләмлик бастуруш һәрикитиниң «мувәппәқийәтлири» ни мустәһкәмләш вә кейинки қәдәмдики сийасәтләргә йөнилиш көрситиш мәқситидики бир истратегийәлик қәдәмдур. ши зийарити җәрйанида «иҗтимаий муқимлиқни қәтий қоғдаш» ни қайта-қайта тәкитлиди. «муқимлиқ» сөзи компартийәниң луғитидә һәрқандақ охшимиған пикирни, диний етиқадни, миллий аңни вә мәдәнийәт өзлүкини бастурушни көрситиду. у йәрлик әмәлдарларға «террорлуққа қарши күрәшниң хәлқ мудапиә сепини мустәһкәм қуруш» вә «кадирлар һәм һәр милләт аммисини тоғра дөләт қариши, тарих қариши, милләт қариши, мәдәнийәт қариши вә дин қаришини турғузушқа йетәкләш» һәққидә йолйоруқ бәрди.
бу йолйоруқларниң һәқиқий мәнисини чоңқур чүшиниш зөрүр. «тоғра қараш» ни турғузуш дегини — уйғурларниң өз тарихи, мәдәнийити вә кимликигә болған тонушини пүтүнләй инкар қилип, униң орниға компартийә тәрипидин йезилған сахта тарихни вә «җуңхуа миллити ортақ гәвдиси» идеологийәсини сиңдүрүш дегәнликтур. бу, бир милләтниң тарихий хатирисини йоқитип, уни мәниви җәһәттин қоралсизландурушқа баравәр. ши җинпиңниң бу сөзлири райондики идеологийәлик тазилашниң техиму чоңқурлишидиғанлиқидин, маарип, мәдәнийәт вә күндилик турмушниң һәр саһәсидә компартийәниң контроллуқиниң техиму күчийидиғанлиқидин дерәк бериду. бу зийарәт, әмәлийәттә, бейҗиңниң шәрқий түркистанни мәңгүлүк мустәмликә қилиш вә уйғурларни бир милләт сүпитидә йоқитиш нийитиниң қәтий икәнликини һәм ички, һәм ташқи дунйаға җакарлишидур.
2 . «иқтисадий тәрәққийат» ривайитини парчилаш: мустәмликичи иқтисад вә заманиви қуллуқ
хитай һөкүмитиниң тәшвиқатлирида шәрқий түркистандики барлиқ мәсилиләрниң йилтизи «намратлиқ»қа дөңгәп қойулиду вә «иқтисадий тәрәққийат» барлиқ дәрдләргә дава болидиған сеһирлик ретсеп сүпитидә көрситилиду. ши җинпиң бу қетимқи зийаритидә йәнә «рәқабәт күчигә игә санаәт топлимини йетилдүрүш» ни тәкитлиди. әмма бу «тәрәққийат»ниң һәқиқий мәнпәәтдари ким? униң маһийити немә?
биринчи, бу бир типик мустәмликичи иқтисад моделидур. шәрқий түркистанниң мол нефит, тәбиий газ, көмүр, алтун, пахта вә йәр шаридики қуйаш енергийәси тахтилирини ишләпчиқиришниң ачқучлуқ хам әшйаси болған полисиликон қатарлиқ истратегийәлик байлиқлири, хитайниң ички өлкилириниң санаәт машинисини һәрикәтләндүридиған қан томуриға айланди. «ғәрб-шәрққә газ йәткүзүш» қурулушиға охшаш ғайәт зор түрләр район байлиқлирини системилиқ шүмүрүп, хитайниң шәрқий деңиз бойидики санаәт шәһәрлиригә тошуш үчүн лайиһәләнгән. бу җәрйанда йәрлик уйғур хәлқи бу байлиқларниң киримидин тамчиму нәп алалмайла қалмастин, бәлки байлиқ қезиш кәлтүрүп чиқарған муһит булғинишиниң вә екологийәлик бузғунчилиқниң биваситә зәрбисигә учримақта. бу, йәрлик хәлқни өз вәтининиң байлиқлиридин мәһрум қилип, уларни намратлаштуруш арқилиқ контрол қилишни мәқсәт қилған «ички мустәмликичилик» ниң җанлиқ ипадисидур.
иккинчи, бу «намратлиқтин қутулдуруш» намидики заманиви қуллуқ түзүмидур. хәлқаралиқ тәтқиқат органлириниң доклатлирида ашкарилинишичә, хитай һөкүмити «ешинча әмгәк күчлирини йөткәш» вә «намратларни йөләш» дегән намлар астида, йүз миңлиған, һәтта милйонлиған уйғурни өз йурт-маканлиридин, әнәниви деһқанчилиқ вә чарвичилиқ турмушидин зорлап аҗритип, район ичидики йаки хитай өлкилиридики тоқумичилиқ, кийим-кечәк вә йуқири техникилиқ санаәт завутлириға мәҗбурий әмгәккә салмақта. бу «әмгәкчиләр» ниң хизмәт орнини таллаш әркинлики йоқ; улар йерим һәрбий һаләттики башқуруш астида ишләйду, күндилик турмуши вә идийәси қаттиқ назарәт қилиниду, әмгәк һәққи интайин төвән. бу, маһийәттә, дөләт тәрипидин уйуштурулған, санаәт зәнҗиригә сиңдүрүлгән бир заманиви қуллуқ түзүми болуп, ғәрбтики нурғун даңлиқ маркиларниңму бу җинайи зәнҗиргә биваситә йаки васитилик һалда четилип қалғанлиқи ашкариланди. ши җинпиңниң «санаәтни тәрәққий қилдуруш» чақириқи бу қуллуқ түзүмини техиму кеңәйтиш вә нормаллаштурушқа урунуштур.
үчинчи, бу тәрәққийат уйғурларни чәткә қақиду. районға селинған мәбләғләр вә қурулған карханиларниң көпинчиси дөләт игидарчилиқидики карханилар йаки хитай көчмәнлириниң игидарчилиқида. уйғур карханичилар системилиқ кәмситишкә учрайду, қәрз елиш, базарға кириш қатарлиқ җәһәтләрдә нурғун тосалғуларға дуч келиду. йуқири маашлиқ, техникилиқ вә башқуруш орунлириға асасән хитайлар орунлишиду. бу хил иқтисадий сийасәт уйғурларни өз вәтинидә иккинчи дәриҗилик пуқраға айландуруп, уларниң иқтисадий җәһәттин хитай көчмәнлиригә вә дөләткә беқинди болушини күчәйтиду. бу, иқтисадий васитиләр арқилиқ сийасий контроллуқни әмәлгә ашурушниң типик мисалидур.
- 3. ирқий қирғинчилиқниң көп қатламлиқ ипадилири: җисманий, бийологийәликвә мәдәний йоқитиш
иқтисадий тәрәққийат пәрдиси астида йүргүзүлүватқини — бир милләтни пүтүнләй йоқитишни мәқсәт қилған, көп қатламлиқ вә системилиқ бир ирқий қирғинчилиқ һәрикитидур. буни төвәндики бир қанчә җәһәттин көрүвалғили болиду:
- җисманий йоқитиш: лагерлар, түрмиләр вә из-дерәксиз йоқап кетишләр. хитай һөкүмити «қайта тәрбийәләш» намидики җаза лагерлири торини қуруп, милйонлиған бигунаһ уйғурни қамиди. бу лагерларда идеологийәлик меңә йуйуш, системилиқ қийин-қистақ, җинсийзорлуқ, намәлум дориларни мәҗбурий окул қилиш вә мәҗбурий әмгәк қатарлиқ инсанийәткә қарши җинайәтләр кәң көләмдә йүз бәрди. нурғун кишиләр лагерларда өлүп кәтти йаки роһий вә җисманий җәһәттә еғир зәхимлинип аилисигә қайтурулди. лагерлардин башқа, йәнә йүз миңлиған киши узун муддәтлик түрмә җазасиға һөкүм қилинди, нурғунлиған зийалийлар, сәнәткарлар вә диний затлар из-дерәксиз ғайиб болди.
- бийологийәликйоқитиш: мәҗбурий туғмаслаштуруш вә нопус қурулмисини өзгәртиш. хәлқаралиқ мустәқил тәтқиқатчиларниң доклатлири хитай һөкүмитиниң уйғур айаллириға қарита кәң көләмлик мәҗбурий туғут чәкләш, бала чүшүрүш вә туғмаслаштуруш оператсийәси елип бериватқанлиқини испатлиди. шуниң билән бир вақитта, һөкүмәт хитай көчмәнлириниң бу районға келип олтурақлишиши вә көп бала туғушини риғбәтләндүрүш сийасәтлирини йолға қойди. буниң биваситә нәтиҗисидә, уйғурлар көп санлиқни игиләйдиған районларда туғулуш нисбити көрүнәрлик дәриҗидә төвәнлиди. бу, бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң «ирқий қирғинчилиқниң алдини елиш вә уни җазалаш әһдинамиси» дә ениқ бәлгиләнгән «бир милләтниң көпийишини чәкләш» җинайитигә толуқ уйғун келиду вә уйғур миллитиниң нопус қурулмисини мәқсәтлик өзгәртип, уларни өз вәтинидә аз санлиққа айландурушни көзләйду.
- мәдәний йоқитиш: тил, дин вә кимликни йилтизидин қомуруш. бу қирғинчилиқниң әң қәбиһ вә узақ муддәтлик тәсиргә игә қисми мәдәнийәт саһәсидә елип берилмақта.
- тилни йоқитиш: маарип системисида уйғур тили пүтүнләй чәклинип, балилар бағчисидин тартип университетқичә болған барлиқ дәрсләр хитай тилида өтүлидиған болди. бу, йеңи бир әвлад уйғурларни өз ана тилидин, әдәбийатидин вә тарихидин мәһрум қилип, уларни миллий йилтизидин үзүп ташлашни мәқсәт қилиду.
- динни йоқитиш:миңлиған мәсчит вә диний имарәтләр чеқиветилди йаки башқа мәқсәтләргә өзгәртилди. қуран кәрим вә башқа диний әсәрләр көйдүрүлди. сақал қойуш, намаз оқуш, роза тутуш қатарлиқ нормал диний паалийәтләр «диний ашқунлуқ» дәп қарилип, қаттиқ җазаға учриди.
- аилини парчилаш: йүз миңлиған уйғур балиси ата-аниси лагерға йаки түрмигә елип кетилгәнлики сәвәбидин, дөләт башқуридиған йатақлиқ мәктәпләргә вә йетимханиларға мәҗбурий елип кетилди. бу балилар өз аилиси вә мәдәнийәт муһитидин пүтүнләй айриветилип, кичикидин башлап компартийәгә садақәтмән қилип тәрбийәлинип, хитай мәдәнийити ичидә ассимилйатсийә қилинмақта. бу, бир милләтниң кәлгүси болған балиларни оғрилаш арқилиқ, униң истиқбалини йоқитишқа баравәр.
- 4. хуласә: йалғанчилиққа қарши һәқиқәт вә мәсулийәт
ши җинпиңниң шәрқий түркистан зийарити хитай һөкүмитиниң бу районда йүргүзүватқан ирқий қирғинчилиқ сийаситиниң бир қисми болуп, униң «иқтисадий тәрәққийат» вә «муқимлиқ» һәққидики сөзлири бу җинайәтләрни йошуруш үчүн ишлитилгән бир қәвәт йалған пәрдидин башқа нәрсә әмәс. уйғур кишилик һоқуқ қурулуши (UHRP) ниң хитайниң ақ ташлиқ китабини «уйғур хәлқиниң 70 йиллиқ бастуруш тарихини ақлаш үчүн ойдурулған бимәнә сәпсәтә» дәп тәнқид қилғинидәк, бейҗиң һөкүмити тарихни бурмилаш вә реаллиқни өзгәртиш арқилиқ өз җинайәтлирини йошурушқа урунмақта.
шәрқий түркистан мәсилисиниң йилтизи иқтисадта әмәс, бәлки сийасий, миллий вә мәдәнийәттики зулумдидур. бу мәсилини һәл қилишниң бирдинбир йоли иқтисадий йардәм бериш әмәс, бәлки хитай һөкүмитини бу ирқий қирғинчилиқни дәрһал тохтитишқа; барлиқ җаза лагерлирини вә түрмиләрни тақап, бигунаһ кишиләрни қойуп беришкә; һәмдә уйғур хәлқиниң өз тәқдирини өзи бәлгиләш һоқуқини өз ичигә алған барлиқ асасий һәқ-һоқуқлирини қайтуруп беришкә мәҗбурлаштур. хәлқара җәмийәт, болупму демократик дөләтләр вә ислам дунйаси әмди сүкүттә турмаслиқи, иқтисадий мәнпәәтни дәп бу зулумға көз йуммаслиқи, хитайға қарита техиму қаттиқ вә әмәлий җаза тәдбирлирини қоллинип, бу 21-әсирдики әң чоң инсанийәт паҗиәсиниң ахирлишиши үчүн өз тарихий мәсулийитини ада қилиши зөрүр.
