тәһрири: д. абдуреһим дөләт
бу мақалә, америка дөләт ишлири мәһкимиси тәрипидин елан қилинған «2025-йиллиқ адәм әткәсчилики доклати» ниң хитайға аит бөликини асас қилип, хитайниң дөләт дәриҗилик мәҗбурий әмгәк сийаситини, болупму униң шәрқий түркистандики уйғур вә башқа йәрлик милләтләргә қарита йолға қойулушини көп қатламлиқ муһакимә қилишни мәқсәт қилиду. мақалидә бу сийасәтниң характери, көлими, хәлқаралиқ тәсири вә америка һөкүмитиниң бу һәқтики сийасәт йөнилиши тәһлил қилиниду.
муһакимимизгә асас болған бу муһим һөҗҗәт, йәни «2025-йиллиқ адәм әткәсчилики доклати», 2025-йили 29-сентәбир күни америка дөләт ишлири мәһкимиси тәрипидин өзиниң рәсмий тор бекитидә елан қилинған болуп, у һазирқи заман хәлқара мунасивәтлиридики кишилик һоқуқ мәсилисини баһалаштики әң нопузлуқ вә тәсир даириси әң кәң йиллиқ доклатларниң бири һесаблиниду. бу доклат аддий бир көзитиш доклати болмастин, бәлки американиң «адәм әткәсчилики қурбанлирини қоғдаш қануни» (Trafficking Victims Protection Act, TVPA) ға биваситә асасланған қануний вә сийасий баһалаш механизмидур.
доклатниң әң муһим истратегийәлик әһмийити шуки, униңда дөләтләрниң адәм әткәсчиликигә қарши туруш тиришчанлиқиға асасән бекитилгән дәриҗиләр, американиң шу дөләтләргә қаратқан дипломатик бесими, иқтисадий йардәм сийасити вә йүргүзүш еһтимали болған җаза тәдбирлиригә биваситә тәсир көрситиду. хитайниң бу доклатта уда сәккиз йил әң төвән дәриҗә болған «3-дәриҗә» (Tier 3) қатариға киргүзүлүши, униң дөләт миқйасида, болупму шәрқий түркистанда йолға қойуватқан кәң көләмлик кишилик һоқуқ дәпсәндичиликиниң хәлқара җәмийәт тәрипидин қаттиқ әйиблиниватқанлиқиниң рошән ипадисидур. шуңлашқа, бу доклат пәқәт бир кишилик һоқуқ һөҗҗити болупла қалмай, бәлки хитай-америка мунасивитидики муһим истратегийәлик түгүнләрниң бирини шәкилләндүридиған, хәлқара сийасәткә йөнилиш беридиған муһим бир һөҗҗәттур.
хәлқара мунасивәтләрниң мурәккәп муһитида, кишилик һоқуқ мәсилиси дөләтләр ара дипломатийә вә истратегийәлик риқабәтниң муһим бир мәйданиға айланди. америка дөләт ишлири мәһкимисиниң йилда бир қетим елан қилинидиған «адәм әткәсчилики доклати» дәл мушу мәйдандики әң күчлүк қоралларниң бири сүпитидә, һәрқайси һөкүмәтләрниң адәм әткәсчилики җинайитигә қарши туруштики мәсулийити вә тиришчанлиқини баһалаш арқилиқ, хәлқара кишилик һоқуқ өлчәмлирини қоғдашта муһим рол ойнайду. 2025-йиллиқ доклатта хитайниң йәнә бир қетим әң төвән дәриҗә болған «3-дәриҗә» гә қойулуши тасадипий әмәс, бәлки бу дөләтниң, болупму шәрқий түркистанда уйғур, қазақ, қирғиз вә башқа йәрлик милләтләргә қарита системилиқ һалда йолға қойуватқан дөләт дәриҗилик мәҗбурий әмгәк сийаситиниң хәлқара қанунларға вә инсанийәтниң әхлақ-пиринсиплириға очуқ-ашкара хилап икәнликиниң йәнә бир қетимлиқ испатидур. бу муһакимә мәзкур доклаттики пакитларни тәһлил қилиш арқилиқ, хитай һөкүмитиниң мәҗбурий әмгәкни бир дөләт сийасити сүпитидә қандақ йолға қойуватқанлиқини, буниң хәлқаралиқ тәсирини вә доклатниң өзиниң бир сийасий һөҗҗәт сүпитидики истратегийәлик қиммитини ечип беришни мәқсәт қилиду.
доклатниң омумий рамкиси вә хитайға берилгән «3-дәриҗә»ниң истратегийәлик әһмийити
«адәм әткәсчилики доклати» ниң дөләтләрни дәриҗигә айриш системиси аддий бир түргә айриш әмәс, бәлки американиң «адәм әткәсчилики қурбанлирини қоғдаш қануни» ға биваситә бағланған бир қануний вә сийасий баһалаш механизмидур. доклатта[1], «3-дәриҗә» дики дөләтләр «адәм әткәсчиликини түгитишниң әң төвән өлчәмлиригә толуқ мас кәлмәйдиған вә бу өлчәмләргә йетиш үчүн көрүнәрлик тиришчанлиқ көрсәтмәйдиған һөкүмәтләр» дәп ениқлима берилгән. бу ениқлимидики һалқилиқ нуқта, мәсилиниң еғир-йеникликидин һалқип, һөкүмәтниң бу мәсилини һәл қилишқа болған сийасий ирадисиниң бар-йоқлуқиға мәркәзләшкәнликидур. хитайниң уда сәккиз йил бу дәриҗидә қелиши, униң бу мәсилини һәл қилишни халимайла қалмастин, бәлки адәм әткәсчиликиниң, болупму мәҗбурий әмгәкниң, биваситә иҗрачиси вә илгири сүргүчиси икәнликини көрситип бериду.
доклатта алаһидә тәкитләнгәндәк, «һөкүмәтниң бирәр сийасити йаки һәрикәт әндизиси» ниң адәм әткәсчиликини шәкилләндүрүши «3-дәриҗә» гә қойушниң муһим асаси һесаблиниду[2]. хитай һөкүмитиниң шәрқий түркистан вә тибәттики һәрикәтлири дәл мушу түргә кириду. бу, хитайдики мәҗбурий әмгәк мәсилисиниң йәккә карханилар йаки җинайи гуруһларниң қилмиши әмәс, бәлки йуқиридин төвәнгә қарита йолға қойулуватқан, дөләт аппаратлири тәрипидин тәшкиллинип, сийасий мәқсәтләргә хизмәт қилдурулуватқан бир дөләт җинайити икәнликини испатлайду. бу хил баһалаш хәлқара җәмийәткә, болупму хәлқара ширкәтләргә, хитай билән болған иқтисадий мунасивәттә, болупму тәминләш зәнҗиридә, интайин еғир әхлақий вә қануний хәтәрләрниң мәвҗутлуқини агаһландуриду.
дөләт тәрипидин йолға қойулуватқан кәң көләмлик мәҗбурий әмгәк: доклатниң йадролуқ закони
2025-йиллиқ доклатниң хитайға аит қисминиң йадросини дөләт тәрипидин қоллинилған вә системилаштурулған мәҗбурий әмгәк сийасити тәшкил қилиду. доклатта бу сийасәтниң икки чоң җуғрапийәлик районда, йәни шәрқий түркистан вә тибәттә, охшимиған намлар астида, әмма маһийәттә охшаш болған усуллар билән йолға қойулуватқанлиқи алаһидә гәвдиләндүрүлгән.
биринчидин, шәрқий түркистандики әһвал. доклатта, «кәспий тәрбийәләш» вә «әсәбийликни түгитиш» нами астида, уйғур, қазақ, қирғиз вә башқа милләтләрдин милйонлиған кишиниң лагерларға вә түрмиләргә ташлинип, бу йәрләрдә вә униңға йандаш қурулған завутларда мәҗбурий әмгәккә селиниватқанлиқи ениқ пакитлар билән оттуриға қойулған[3]. буниңдин башқа, «намратлиқтин қутулдуруш» вә «ешинча әмгәк күчлирини йөткәш» қатарлиқ сийасәтләрниңму маһийәттә очуқ-ашкара мәҗбурлаш елементлирини өз ичигә алғанлиқи, кишиләрниң өз йуртидин айрилип, хитай өлкилиридики завутларда ишләшкә мәҗбурлиниватқанлиқи тәкитләнгән. доклатта бу җәрйандики мәҗбурлаш васитилири сүпитидә «лагерға солаш тәһдити, көзитиш, аилиләрни контрол қилиш» қатарлиқлар тилға елинған болуп, бу, мәзкур әмгәк йөткәшләрниң һәргизму ихтийарий әмәсликини, бәлки бир пүтүн бастуруш системисиниң бир қисми икәнликини көрситиду.
иккинчидин, тибәттики әһвал. доклатта тибәттиму охшишип кетидиған бир системиниң йолға қойулуватқанлиқи, йәни «һәрбийчә услубтики» кәспий тәрбийәләш вә «ешинча әмгәк күчлирини йөткәш» пирограммилири арқилиқ, миңлиған тибәтлик чарвичи вә деһқанниң завутларға мәҗбурий ишқа орунлаштурулуватқанлиқи оттуриға қойулған[4]. гәрчә бу пирограммиларда шәрқий түркистандикидәк кәң көләмлик тутқун қилиш көрүлмисиму, әмма «өйму-өй тәкшүрүш, һөкүмәтниң қаттиқ иҗтимаий контроллуқи астида кишиләрниң рәт қилиш имканийитиниң болмаслиқи» қатарлиқ амиллар сәвәбидин, бу сийасәтниңму йуқири дәриҗидә мәҗбурлаш характеригә игә икәнлики анализ қилинған. бу нуқта, хитай һөкүмитиниң миллий районларда охшаш болмиған тактикиларни қоллинип, әмма охшаш бир мәқсәткә, йәни йәрлик милләтләрниң әнәниви турмуш усулини бузуп, уларни дөләт контроллуқидики санаәт ишләпчиқиришиға мәҗбурий сиңдүрүш мәқситигә йәтмәкчи болуватқанлиқини ашкарилайду.
«бир бәлбағ, бир йол» тәшәббуси вә хәлқаралиқ әмгәккә четишлиқ җинайәтләр
доклатниң әһмийәтлик бир тәрипи, униң хитайниң дөләт ичидики мәҗбурий әмгәк мәсилисини униң хәлқаралиқ һәрикәтлири, болупму «бир бәлбағ, бир йол» тәшәббуси билән биваситә бағлиғанлиқидур. доклатта, асийа, африқа, оттура шәрқ, җәнубий америка вә йавропадики «бир бәлбағ, бир йол» қурулушлирида ишләватқан хитай пуқралириниң мәҗбурий әмгәккә селиниватқанлиқи, әмма хитай һөкүмитиниң вә униң дипломатик органлириниң бу әһвалларни көрүп-көрмәскә селиватқанлиқи, һәтта қурбанларға йардәм қилишни рәт қиливатқанлиқи оттуриға қойулған[5]. бу, хитайниң мәҗбурий әмгәк мәсилисиниң пәқәт дөләт ичидики бир кишилик һоқуқ мәсилиси болупла қалмастин, бәлки хәлқаралиқ әмгәк һоқуқиға хилаплиқ қилидиған, дөләт һалқиған бир җинайәт икәнликини көрситиду.
буниңдин башқа, доклатта хитай пуқралириниң шәрқий җәнубий асийадики торда алдамчилиқ қилидиған лагерларға алдап әкилинип, у йәрдә мәҗбурий җинайәткә селиниватқанлиқи, хитай һөкүмитиниң бу қурбанларни қутқузушта йетәрлик тиришчанлиқ көрсәтмәй, әксичә уларни «җинайәтчи» сүпитидә бир тәрәп қиливатқанлиқиму тәнқид қилинған[6]. бу нуқтилар, хитай һөкүмитиниң өз пуқралириниң чәт әлдики һоқуқ-мәнпәәтини қоғдаш мәсулийитини ада қилмайватқанлиқини, һәтта өзиниң иқтисадий вә сийасий мәнпәәтлири үчүн бу хил җинайәтләргә көз йумуватқанлиқини ашкарилайду. бу, «бир бәлбағ, бир йол» тәшәббусиниң «ортақ гүллиниш» шоари арқисиға йошурунған әмгәкчиләрни експлататсийә қилиш реаллиқини паш қилиду.
қануний җавабкарлиқ вә қанун иҗрасидики йетәрсизликләр
доклатниң «җинайи ишлар бойичә җавабкарлиқни сүрүштүрүш» (PROSECUTION) бөликидә, хитайниң қанун системисидики вә қанун иҗрасидики еғир йетәрсизликләр анализ қилинған. гәрчә хитайниң җинайи ишлар қанунида адәм әткәсчиликигә аит маддилар болсиму, әмма бу қанунлар хәлқара өлчәмләргә, болупму б д т ниң «палермо әһдинамиси» (Palermo Protocol) ниң ениқлимисиға уйғун кәлмәйду. мәсилән, доклатта көрситилгәндәк, җинайи ишлар қануниниң 240-маддиси «айаллар вә балиларни алдап, тутуп кетиш вә сетиш» ни җинайәт дәп бекиткән, әмма бу һәрикәтләрни «експлататсийә қилиш мәқсити» билән очуқ бағлимиған[7]. бу хил қануний бошлуқ, мәҗбурий әмгәк вә җинсий екиспилататсийәгә охшаш адәм әткәсчиликиниң йадролуқ елементлириниң қануний җазадин қечип қутулушиға йол ачиду.
буниңдин башқа, доклатта хитай һөкүмитиниң уда сәккиз йил адәм әткәсчиликигә аит делоларниң тәкшүрүлүши, әйиблиниши вә һөкүм қилинишиға аит ишәнчлик санлиқ мәлуматларни елан қилмиғанлиқи тәнқид қилинған. санлиқ мәлуматниң кәмчил болуши, бу мәсилиниң һәқиқий көлимини вә һөкүмәтниң униңға қарши туруш «тиришчанлиқи» ни баһалашни мумкинсиз қилиду. әң муһими, доклатта һөкүмәт әмәлдарлириниң, болупму шәрқий түркистандики дөләт дәриҗилик мәҗбурий әмгәк сийаситигә қатнашқан йаки униңдин нәп алған әмәлдарларниң, һечқандақ тәкшүрүшкә вә қануний җавабкарлиққа тартилмиғанлиқи алаһидә тәкитләнгән[8]. бу, мәсилиниң йадросиниң қанун иҗрасидики аддий бир мәғлубийәт әмәс, бәлки һөкүмәтниң өзиниң бу җинайәткә шерик икәнликиниң испатидур.
қурбанларни қоғдаш механизминиң мәвҗут әмәслики
бир дөләтниң адәм әткәсчиликигә қарши туруш системисиниң муһим бир қисми қурбанларни қоғдаш механизмидур. әмма, 2025-йиллиқ доклатта хитайниң бу җәһәттә еғир дәриҗидә мәғлуп болғанлиқи көрситилгән. һөкүмәтниң өзи мәҗбурий әмгәкниң асаслиқ иҗрачиси болған әһвал астида, қурбанларни қоғдаш механизминиң мәвҗут болуши әсла мумкин әмәс. доклатта, хитайниң уда сәккиз йил қанчилик қурбанниң ениқланғанлиқи, уларға қандақ йардәм берилгәнлики һәққидә һечқандақ санлиқ мәлумат бәрмигәнлики йәнә бир қетим тәкитләнгән [9].
доклатта бир қанчә муһим нуқта оттуриға қойулған: биринчи, қурбанларни җазалаш. торда алдамчилиқ қилидиған лагерлардин қайтуруп келингән хитай пуқралириға охшаш қурбанлар, қоғдашқа еришишниң орниға, даим җинайәтчи сүпитидә тутуп турулиду вә тәкшүрүлиду. иккинчи, чәт әллик қурбанларға болған начар муамилә. хитайға алдап әкилинип мәҗбурий никаһқа вә җинсий қуллуққа селинған чәт әллик айаллар даим қурбан сүпитидә етирап қилинмай, қанунсиз көчмән сүпитидә муамилә қилиниду, һәтта уларни експлататсийә қилған «әр» лиригә қайтуруп берилиду. үчинчи, шималий корейәлик мусапирларни қайтуруветиш. хитай һөкүмити адәм әткәсчиликиниң йуқири хәвпигә дуч келиватқан шималий корейәлик панаһланғучиларни һечқандақ тәкшүрүшсизла қайтуруветиду, бу уларни шималий корейәдә техиму еғир җаза, һәтта өлүмгә дучар қилиду[10]. бу мисаллар, хитай һөкүмитиниң қурбанларни мәркәз қилған қоғдаш пиринсипиға пүтүнләй сәл қарайдиғанлиқини, һәтта өзиниң сийасий вә иқтисадий мәнпәәтлири үчүн қурбанларни қәстән қурбан қиливатқанлиқини көрситип бериду.
доклатта оттуриға қойулған тәвсийәләр вә уларниң сийасий йөнилиши
доклатниң «алдинқи орунға қойулидиған тәвсийәләр» (PRIORITIZED RECOMMENDATIONS) бөлики, пәқәт тәнқидтин һалқип, америка һөкүмитиниң хитайға қарита қандақ конкрет өзгәртишләрни күтидиғанлиқини көрситип беридиған бир сийасәт хәритисидур. бу тәвсийәләрни бир қанчә түргә айрип анализ қилиш мумкин:
- системини әмәлдин қалдуруш тәлипи: тәвсийәләрниң әң бешида, «шинҗаң вә башқа өлкиләрдики лагерлар, тутуп туруш мәркәзлири вә түрмиләрдики халиғанчә тутуп туруш вә мәҗбурий әмгәкни әмәлдин қалдуруш»[11] тәләп қилинған. бу, америка һөкүмитиниң мәсилиниң йилтизиниң дәл мушу бастуруш системисида икәнликини ениқ тонуп йәткәнликини көрситиду. бу, аддий бир ислаһат тәлипи әмәс, бәлки бир пүтүн сийасәтни өзгәртиш тәлипидур.
- қануний ислаһат тәлипи: «барлиқ шәкилдики җинсий әткәсчилик вә әмгәк әткәсчиликини хәлқара қанунға асасән җинайәт дәп бекитиш үчүн қанунға түзитиш киргүзүш»[12] тәләп қилинған. бу, хитайниң дөләт ичи қанунини хәлқара өлчәмләр билән уйғунлаштуруш арқилиқ, қануний җавабкарлиқни сүрүштүрүшниң асасини тикләшни мәқсәт қилиду.
- хәлқаралиқ җавабкарлиқ тәлипи: «<бир бәлбағ, бир йол> қурулушлири билән мунасивәтлик хизмәтчи қобул қилиш, тохтам вә хизмәт шараитиға болған назарәтни күчәйтиш»[13] вә «дөләт һалқиған бастурушни тохтитиш»[14] қатарлиқ тәвсийәләр, мәсилини хитайниң дөләт чеграсидин һалқип, униң хәлқаралиқ һәрикәтлиригичә кеңәйтиду. бу, америка һөкүмитиниң хитайниң кишилик һоқуқ дәпсәндичиликини униң йәр шари характерлик тәсири нуқтисидин көзитиватқанлиқини көрситиду.
бу тәвсийәләрниң омумий йөнилиши, хитайдин пәқәт йүзәки өзгәртишләрни әмәс, бәлки түп, қурулмилиқ вә системилиқ өзгәртишләрни тәләп қиливатқанлиқини ениқ көрситип бериду. бу, америка-хитай мунасивитидики кишилик һоқуқ мәсилисиниң йәнила муһим бир күн тәртип болидиғанлиқиниң сигналидур.
хуласә
америка дөләт ишлири мәһкимисиниң 2025-йиллиқ «адәм әткәсчилики доклати» пәқәт бир йиллиқ баһалаш һөҗҗити болупла қалмастин, бәлки хитай һөкүмитиниң, болупму уйғурларни асас қилған йәрлик милләтләргә қарита, дөләт күчини ишқа селип йолға қойуватқан заманиви қуллуқ түзүмини системилиқ һалда паш қилидиған күчлүк бир сийасий вә қануний һөҗҗәттур. доклат, хитайдики мәҗбурий әмгәк мәсилисиниң йәккә җинайи қилмишларниң йиғиндиси әмәс, бәлки бир милләтни вә униң мәдәнийитини йоқитишни мәқсәт қилған, ениқ сийасий ғәрәзгә игә бир дөләт сийасити икәнликини ениқ көрситип бериду.
доклатта оттуриға қойулған пакитлар вә тәһлилләр, хитайниң «3-дәриҗә» дики орниниң һәргизму «асассиз әйибләш» әмәс, бәлки униң хәлқара қанунлар вә инсанийәтниң ортақ қиммәт қарашлириға қиливатқан еғир хилаплиқлириниң нәтиҗиси икәнликини испатлайду. доклатниң шәрқий түркистандики мәҗбурий әмгәкни «бир бәлбағ, бир йол» тәшәббуси вә хитайниң башқа хәлқаралиқ һәрикәтлири билән бағлиши, бу мәсилиниң пәқәт бир районниң мәсилиси әмәс, бәлки йәршари характерлик тәминләш зәнҗириниң бихәтәрлики вә хәлқара әмгәк һоқуқиға биваситә тәһдит елип келидиған бир мәсилә икәнликини гәвдиләндүриду.
ахирида, бу доклат хәлқара җәмийәт, һөкүмәтләр, һөкүмәтсиз тәшкилатлар вә хәлқара ширкәтләр үчүн муһим бир йол хәритиси вә һәрикәт қолланмиси болуш ролини ойнайду. униңда оттуриға қойулған тәвсийәләр, хитайға бесим ишлитиш вә уни җавабкарлиққа тартишниң конкрет йоллирини көрситип бериду. бундақ нопузлуқ хәлқаралиқ назарәт механизмлириниң мәвҗутлуқи, хитайға охшаш күчлүк дөләтләрниң өз һәрикәтлириниң җавабкарлиқини үстигә елишини тәләп қилишта вә уйғур хәлқигә охшаш зулумға учраватқан хәлқләрниң авазини дунйаға аңлитишта һәл қилғуч әһмийәткә игә. кәлгүсидә, бу доклаттики пакитларни асас қилған һалда, техиму көп дөләт вә хәлқара тәшкилатларниң конкрет һәрикәткә өтүши, заманиви қуллуқниң бу йеңи шәклини түгитишниң бирдинбир йоли болуп қалиду.
изаһатлар:
[1] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report. p. 31. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/
[2] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report. p. 32. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/
[3] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 1. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
[4] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 10. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
[5] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 1. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
[6] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 5. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
[7] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 3. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
[8] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 6. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
[9] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 6. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
[10] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 9. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
[11] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 2. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
[12] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 2. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
[13] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 2. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
[14] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 2. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
