2025-йили 5-өктәбир
2025-йили 27-сентәбир «Deutsche Welle» (немис авази) хитайчә торида йүчен ли (Yuchen Li) имзаси билән елан қилинған «шинҗаң уйғур аптоном райони қурулғанлиқиниң 70 йиллиқи: йуқири пәллидики тәбрикләш вә назарәт қилип бастуруш» сәрләвһилик бу мақалә, хитай һөкүмитиниң шәрқий түркистанда йүргүзүватқан сийасәтлирини көп қатламлиқ вә чоңқур тәһлил қилған муһим әсәр һесаблиниду. мақалә, хитай дөләт рәиси ши җинпиңниң район қурулғанлиқиниң 70 йиллиқини тәбрикләш үчүн елип барған йуқири дәриҗилик тәшвиқат характерлик зийарити билән, бу районда йашаватқан уйғур вә башқа йәрлик милләтләр дуч келиватқан еғир реаллиқни селиштурма қилиш арқилиқ, мәсилиниң маһийитини ечип бериду. бу әсәрниң әң муһим қиммити шуки, у пәқәт бир тәрәплимә байанларғила тайинип қалмай, бир тәрәптин хитай һөкүмитиниң рәсмий тәшвиқатлирини, йәнә бир тәрәптин ғәрбтики даңлиқ университетларниң мутәхәссислириниң илмий тәһлиллирини вә сүргүндики уйғур зийалийсиниң шәхсий гуваһлиқини бир йәргә җәмләп, оқурмәнләргә мәсилини һәр тәрәплимә чүшиниш пурсити йаритип бәргән. мақалидә америка рус-хулман санаәт-техника институтиниң пирофессори тимотий гирос (Timothy Grose) вә канада симон фиразер университетиниң пирофессори даррен байлер (Darren Byler) қатарлиқ икки нәпәр нопузлуқ шәрқий түркистан мәсилилири тәтқиқатчисиниң көз-қарашлириға алаһидә орун берилгән болуп, бу мақалиниң илмий ишәнчликликини ашурған. мақалә, хитайниң «миллий территорийәлик аптономийә» дәп аталған сийаситиниң қандақ қилип бир милләтни системилиқ ассимилйатсийә қилиш вә мәдәнийитини йоқитиш қоралиға айлинип қалғанлиқини тарихий, иҗтимаий вә сийасий нуқтилардин йорутуп бериду.
тәбрикләш мурасими вә сүргүндики уйғур шаириниң азаби
мақалә, оқурмәнләрни биваситә вәқәликниң мәркизигә елип кириш билән башлиниду. бир тәрәптә, хитай дөләт рәиси ши җинпиңниң қизил гиләмләр үстидә, уйғурларниң әнәниви кийимлирини кийгән кишиләрниң нахша-уссуллири билән «қизғин қарши елиниватқан» көрүнүши сүрәтләнгән. бу, хитай һөкүмити дунйаға көрсәтмәкчи болған «гүзәл шинҗаң», «милләтләр иттипақлиқи» вә «бәхтлик турмуш» тәшвиқатиниң типик намайәндиси. йәнә бир тәрәптә болса, 30 йил илгири вәтинини тәрк етишкә мәҗбур болған, һазир лондонда йашаватқан уйғур шаири вә актип паалийәтчиси әзиз әйса әлкүнниң бу көрүнүшләргә «қарашқиму чидимайдиғанлиқи» вә буни «бимәнилик» дәп тәсвирлигән сөзлири нәқил елинған. бу күчлүк селиштурма арқилиқ, мақалә баштила рәсмий тәшвиқат билән реаллиқ оттурисидики чоңқур зиддийәтни оттуриға қойиду.
бу бөлүмниң әң муһим роли – инсаний һессийат арқилиқ сийасий мәсилини җанландуруш. ши җинпиңниң зийарити сийасий орунлаштуруш вә сәһниләштүрүлгән номур болса, әзиз әйса әлкүнниң инкаси бир пүтүн милләтниң азаби, ана йуртидин, аилисидин айрилишниң дәрди вә мәдәнийитиниң йоқитиливатқанлиқиға болған ғәзипиниң ипадисидур. униң «бир-икки секунтла қарап… тохтитивәттим» дегән сөзи, бу көрүнүшләрниң сүргүндики бир уйғур үчүн қанчилик дәриҗидә азаблиқ икәнликини күчлүк ипадиләп бериду. бу, пәқәт бир шәхсниң һекайиси болмастин, бәлки пүткүл уйғур диаспорасиниң ортақ кәчүрмиши вә һессийатиниң кичиклитилгән нусхисидур.
мақалидә «ши җинпиңниң бир нәччә йил илгири уйғурларға қилғанлири» билән һазирқи тәбрикләш паалийитини селиштуруши, хитай һөкүмитиниң зораванлиқ билән тәшвиқатни тәң елип бериш сийаситиниң маһийитини ечип ташлайду. бир қолида лагерларни, түрмиләрни, назарәт системисини қуруп, милйонлиған кишини бастуруп, йәнә бир қолида уларни өзи үчүн нахша ейтишқа вә уссул ойнашқа мәҗбурлашниң өзи, бир хил сийасий мәсхирә вә кишиниң ғурурини дәпсәндә қилидиған һақарәттур. әлкүнниң «һазир өзүң үчүн нахша ейтишқа адәм орунлаштурисән, бу немидигән мәсхирилик!» дегән сөзи, бу һақарәткә болған күчлүк наразилиқниң ипадиси сүпитидә, мақалиниң омумий тәнқидий роһини бәлгиләп бериду.
ши җинпиңниң нутқи вә «миллий территорийәлик аптономийә» сийаситиниң маһийити
бу бөлүмдә, мақалә хитай һөкүмитиниң рәсмий сөзләмлирини тәһлил қилишқа мәркәзлишиду. ши җинпиңниң шәрқий түркистан зийаритидә «җәмийәтниң омумий муқимлиқини қоғдаш»ни тәләп қилғанлиқи вә компартийәниң «миллий территорийәлик аптономийә түзүми»ни «тамамән тоғра» вә «илмий, үнүмлүк» дәп махтиғанлиқи тилға елиниду. бу сөзләр, хитай һөкүмитиниң өз сийасәтлирини қанунлаштуруш вә ақлаш үчүн ишлитидиған қелиплашқан рәсмий ибарилиридур. «муқимлиқ» сөзи бу йәрдә тинчлиқ вә хатирҗәмликни әмәс, бәлки қаршилиқниң пүтүнләй бастурулғанлиқи, һәр қандақ охшимиған авазниң боғулғанлиқи вә пүткүл җәмийәтниң қаттиқ контрол қилиниватқанлиқини көрситиду.
мақалиниң әң муһим төһписи шуки, у бу рәсмий сөзләмләрни мутәхәссисләрниң тәһлили билән бирләштүрүп, униң арқисидики һәқиқий мәқсәтни ашкарилайду. пирофессор тимотий гросниң көрситишичә, тарихқа қарайдиған болсақ, хитай һөкүмитиниң ассимилйатсийә сийаситидә «мәлум дәриҗидә изчиллиқ» мәвҗут. йәни, «миллий территорийәлик аптономийә» дегән нам гәрчә қәғәз йүзидә милләтләргә өз-өзини идарә қилиш һоқуқи берилгәндәк туйғу бәрсиму, әмәлийәттә у һәмишә бейҗиңниң қаттиқ контроллуқи астида, йәрлик милләтләрниң мәдәнийити, тили вә динини аҗизлитиш вә ахирида хитай мәдәнийитигә сиңдүрүветиш мәқситигә хизмәт қилип кәлгән. бу сийасәт бир түз сизиқлиқ җәрйан болмисиму, униң йадролуқ мәқсити өзгәрмигән.
хитай асасий қанунида «аз санлиқ милләтләр өзлири топлишип олтурақлашқан җайларда районлуқ аптономийәни йолға қойуш, аптономийә органлирини қуруш вә аптономийә һоқуқини йүргүзүш» һоқуқиға игә дәп бәлгиләнгән. әмма реаллиқта, бу «аптономийә һоқуқи» наһайити чәклик болуп, малийә, кадирлар, маарип вә бихәтәрлик қатарлиқ һалқилиқ саһәләрниң һәммиси мәркәзниң қолида. шуңа, ши җинпиңниң бу түзүмни «илмий вә үнүмлүк» дәп тәриплиши, әмәлийәттә бу түзүмниң йәрлик милләтләрни контрол қилиш вә ассимилйатсийә қилиштики үнүмини нәзәрдә тутқанлиқини көрситиду. бу, аптономийә уқуминиң мәқсәтлик һалда бурмилиниши вә униңға сийасий һөкүмранлиқни мустәһкәмләш қорали сүпитидә йеңи мәнә берилишидур.
70 йиллиқ тарихий мусапә: вәдидин қайта қуруп чиқишқичә
бу бөлүм, мақалиниң йадроси болуп, «Deutsche Welle» тәрипидин тәййарланған 12 парчә рәсимлик тарихий обзор арқилиқ, шәрқий түркистанниң 1955-йилидин 2025-йилиғичә болған 70 йиллиқ мусаписини қәдәмму-қәдәм шәрһләйду. бу йәрдә мутәхәссисләрниң анализи тарихий вәқәләр билән зич бирләштүрүлүп, мәсилиниң йилтизи вә тәрәққийати ениқ көрситип берилгән.
1955-йили «шинҗаң уйғур аптоном райони» қурулуши, рәсмий тәшвиқатта «уйғур хәлқиниң өз-өзигә хоҗа болуши» дәп тәрипләнгән. әмма мақалидә пирофессор гросниң нуқтиси арқилиқ, буниң әмәлийәттә ассимилйатсийә сийаситиниң бир қисми икәнлики оттуриға қойулған. техиму муһими, аптоном район билән тәң қурулған шинҗаң ишләпчиқириш-қурулуш биңтүәни (биңтүән) ниң роли алаһидә тәкитләнгән. пирофессор даррен байлер биңтүәнни «дөләтниң авангарт қошуни» дәп атап, униң пәқәт иқтисадий қурулуш биләнла шуғуллинип қалмай, бәлки чеграни мудапиә қилиш, иҗтимаий муқимлиқни контрол қилиш, һәтта җинайи җаза вә түрмә системиси билән зич мунасивәтлик икәнликини көрситип бериду. биңтүән, хитай һөкүмитиниң шәрқий түркистанға көпләп хитай көчмәнлирини йөткәш, йәрлик нопус қурулмисини өзгәртиш вә иқтисадий байлиқларни контрол қилиштики әң муһим қорали болуп кәлгән. униң «партийә, һөкүмәт, армийә, кархана бир гәвдиләшкән» алаһидә тәшкилий қурулмиси, униң бу райондики һоқуқиниң нәқәдәр зор икәнликини испатлайду. йеқинқи йиллардики кәң көләмлик тутқун қилиш системисида биңтүәнниң «рәһбәрлик роли»ни ойниғанлиқи, униң бастуруш механизмидики орнини техиму айдиңлаштуриду.
мақалә, 1960-йиллардики хитай-совет мунасивитиниң бузулуши вә 1962-йилидики «или-тарбағатай вәқәси» (йәни «60 миң кишиниң чеградин өтүп кетиш вәқәси») ни бейҗиңниң йәрлик милләтләргә болған ишәнчисиниң тунҗи қетимлиқ еғир киризиси дәп қарайду. бу вәқә, хитай һөкүмитиниң «чегра районлиридики аз санлиқ милләтләрниң садақити»гә болған гуманини чоңқурлаштурувәткән. шуниң билән бир вақитта, мақалә 1980-йиллардики ислаһат вә ечиветиш мәзгилидә, уйғур мәдәнийитиниң қисқа муддәтлик гүллиниш дәврини баштин кәчүргәнликиниму инкар қилмайду. бу, хитайниң сийаситиниң һәмишә изчил қаттиқ болмай, бәзидә бошитишларниңму болғанлиқини, әмма бу бошитишларниң һәргизму йадролуқ контроллуқни бошитип беришни мәқсәт қилмиғанлиқини көрситиду. 2009-йилидики үрүмчи вәқәси миллий мунасивәтниң пүтүнләй бузулушидики бурулуш нуқтиси болған. пирофессор байлер, 2013- вә 2014-йиллири йүз бәргән бәзи зораванлиқ вәқәлири, болупму кунмиңдики һуҗум вәқәсиниң хитай һөкүмити тәрипидин «хитайниң 11-сентәбир вәқәси» дәп бекитилип, буниң йуқири техникилиқ назарәт системисини қурушниң әң муһим сәвәби вә баһаниси қилинғанлиқини оттуриға қойиду.
2014-йилидики «қаттиқ зәрбә бериш» һәрикитидин кейин, шәрқий түркистан пүтүнләй йуқири техникилиқ назарәт тори билән қапланди. йүз тонуш системиси, чоң санлиқ мәлумат анализи, сүний идрак қатарлиқ техникилар кишиләрниң һәр бир һәрикитини, һәтта пикир-хийалини «алдин пәрәз қилиш» вә контрол қилишқа ишлитилди. пирофессор байлерниң анализи бойичә, бу система йәрлик болмиған, уйғур йаки қазақ болмиған кишиләрниң «әркин сайаһәт қилиши вә өзини пүтүнләй бихәтәр һес қилиши»ға капаләтлик қилиду, әмма йәрлик хәлқ үчүн һәр вақит, һәр җайда уларни көзитип туридиған «көрүнмәс тор»ға айланған. 2017-йилидин башлап қурулған ғайәт зор «қайта тәрбийәләш» лагерлири системиси, бу назарәтниң әң йуқири пәллиси һесаблиниду. рәсмий һалда «кәспий маһарәт тәлим-тәрбийә мәркизи» дәп аталған бу лагерлар, әмәлийәттә кишиләрни диний етиқадидин, миллий кимликидин вә мустәқил тәпәккуридин ваз кәчүрүшни мәқсәт қилған. байлерниң анализичә, бу система дәсләптә йанфонларни тәкшүрүш арқилиқ кимниң лагерға әвәтилиши керәкликини бәлгиләйдиған «дийагноз қойуш қорали» сүпитидә ишлигән болса, кейинчә кишиләрни «итаәтмән әмгәк күчи»гә айландуруш вә «бойсунидиған бир топ» йетиштүрүшниң қоралиға айланған.
бу бөлүм, хитай һөкүмитиниң бастурушиниң пәқәт физикилиқ контрол биләнла чәклинип қалмай, бәлки бир пүтүн милләтниң роһийитини вә кимликини өзгәртишни мәқсәт қилғанлиқини чоңқур ечип бериду. пирофессор тимотий гирос буни «уйғур мәдәнийитиниң әвладтин-әвладқа давамлишишини үзүп ташлаш» һәрикити дәп қарайду. буниң конкрет ипадилири: биринчи, маарип системисини пүтүнләй хитай тилиға өзгәртиш арқилиқ, йеңи әвладни өз ана тилидин вә бу тилда йаритилған мәдәнийәттин үзүп ташлаш. иккинчи, «гүзәллик қурулуши» (靓丽工程) қатарлиқ һәрикәтләр арқилиқ, уйғурларниң әнәниви кийим-кечәк, чач қойуш вә турмуш адәтлирини «қалақ», «ашқун» дәп қарилап, хитайчә естетика вә турмуш усулини зорлап теңиш. гросниң хуласисигә асасланғанда, бу сийасәтләрниң ахирқи мәқсити – «уйғур кимликиниң ичидики ислам дини вә уйғур тили қатарлиқ әң мәнилик елементларни аҗритиветиш» арқилиқ, өз мәдәнийити вә тарихидин пүтүнләй айрилип қалған «йеңи пуқралар» нәслини йаритиштин ибарәт.
йеқинқи йиллардин буйан, хитай һөкүмити «гүзәл шинҗаң» тәшвиқатини күчәйтип, бу районни ички сайаһәтниң қизиқ нуқтисиға айландурди. буниң икки мәқсити бар. биринчи, иқтисадий мәнпәәт йаритиш. иккинчи, техиму муһими, сийасий тәшвиқат елип бериш. пирофессор гросниң көрситишичә, сайаһәтчиләрни бу йәргә келип «өз көзи билән көрүш»кә дәвәт қилиш арқилиқ, хәлқарадики «кишилик һоқуқ дәпсәндичилики» әйибләшлиригә қарита гуман пәйда қилиш мәқсәт қилинған. сайаһәтчиләр көридиғини, һөкүмәт тәрипидин еһтийатчанлиқ билән талланған, қелиплашқан вә таварлаштурулған «уйғур мәдәнийити» – йәни пәқәт нахша-уссулдинла ибарәт болған бир хил ташқи көрүнүш. бу җәрйанда һәқиқий мәдәнийәтниң роһи вә униң арқисидики азаб йошурулиду. бу «йеңи нормал һаләт»кә маслишиш үчүн, бәзи шәһәрләрдә кочилардики назарәт үскүнилириниң бир қисми йошурун орунлаштурулған. әмма пирофессор байлер буниң һәқиқий «нормаллишиш» әмәсликини, назарәт системисиниң пәқәт «ташқи дунйаға көрүнмәйдиған» һаләткә өткәнликини, әмма уйғурлар үчүн униң йәнила «наһайити үнүмлүк» ишләватқанлиқини агаһландуриду. назарәтниң көп қисми арқа сәһнидә, йәни санлиқ мәлумат из қоғлаш арқилиқ елип берилиду.
мақалә, бу мурәккәп тарихни чүшиниш үчүн икки муһим нуқтини хуласиләйду. биринчи, пирофессор гирос тәкитлигән, һәр қандақ сайаһәтчи өзи барған бу земинниң әслидә уйғур вә қазақларниң қанунлуқ макани икәнликини, уларниң бу тупрақ билән «чоңқур бағлиниш вә тәвәлик мунасивити» барлиқини етирап қилиши керәклики. бу, земинниң игидарлиқ һоқуқи вә мәдәнийәтниң тәвәлики мәсилисини оттуриға қойиду. иккинчи, пирофессор байлер оттуриға қойған, хитай сақчилириниң «ашқун»ларни айриш үчүн ишлитидиған «75 хил ашқунлуқ һәрикити тизимлики» ниң «наһайити кәң» даирилик икәнликидур. бу тизимликкә «рамизанда роза тутуш, һалаллиққа диққәт қилиш » қатарлиқ нормал диний паалийәтләрниңму киргүзүлгәнлики, бастурушниң «террорлуққа қарши туруш» билән һечқандақ мунасивити йоқлуқини, бәлки уйғурларниң «ирқий вә диний кимлики» сәвәбидин нишан қилинғанлиқини испатлайду. бу, хитайниң бу һәрикитиниң «дунйадики башқа һәр қандақ террорлуққа қарши туруш пиланидин түптин пәрқлинидиғанлиқи»ни көрситип бериду.
бастурушниң кеңийиши вә хәлқара җәмийәтниң диққити
бу бөлүмдә, мақалә бастурушниң көлимини конкрет санлиқ мәлуматлар вә хәлқаралиқ доклатлар арқилиқ тәсвирләйду. америка атлантик окйан кеңишиниң 2022-йилидики доклатида кәм дегәндә 500 миң уйғурниң тутқунда икәнлики илгири сүрүлгән. шуниң билән бир вақитта, хитайниң санлиқ мәлуматларни қаттиқ контрол қилиши сәвәбидин, һәқиқий санниң буниңдин көп йуқири болуши мумкинлики тәкитлиниду. мәҗбурий әмгәк мәсилисиму тилға елинип, йүз миңлиған уйғурниң тоқумичилиқ, йасимичилиқ вә йеза игилик саһәлиригә зорлап ишқа селиниватқанлиқи байан қилинған. бу әйибләшләр пәқәт кишилик һоқуқ органлири тәрипидинла әмәс, бәлки б д т тәрипидинму оттуриға қойулған. 2022-йили б д т елан қилған доклатта, хитайниң шәрқий түркистандики һәрикәтлирини «еғир дәриҗидики кишилик һоқуқ дәпсәндичилики» дәп әйибләп, буниң «инсанийәткә қарши җинайәт» шәкилләндүрүши мумкинлики агаһландурулған. бу, мәсилиниң хәлқаралиқ қанун сәвийәсигә көтүрүлгәнликини көрситиду.
чәт әлләрдики уйғурларниң тиришчанлиқи вә үмид
мақалә, еғир реаллиқни тәсвирләш биләнла чәклинип қалмай, ахирида үмид вә қаршилиқ роһиниму гәвдиләндүриду. бастурушқа қарши турушниң муһим бир шәкли чәт әлләрдики уйғур диаспорасиниң өз мәдәнийитини қоғдаш вә дунйаға авазини аңлитиш үчүн қиливатқан тиришчанлиқлиридур. пирофессор гирос чәт әлләрдә «наһайити актип уйғур җамаити»ниң барлиқини, уларниң мәдәнийәт мәркәзлирини қуруп, китабларни нәшр қилип, балилириға ана тилини өгитип, өз кимликини сақлап қелиш үчүн тиришиватқанлиқини тәкитләйду. бу, мәдәнийәтниң җанлиқлиқини вә униң зораванлиқ алдида йоқап кәтмәйдиғанлиқини көрситиду. мақалә, әң ахирида йәнә бир қетим шаир әзиз әйса әлкүнниң авази билән ахирлишиду. униң өз йуртидики анисиниң хитай сақчилириниң даимлиқ паракәндичиликигә учраватқанлиқиға қаримай, давамлиқ сөзләватқанлиқи, униң үмидини йоқатмиғанлиқини ипадиләйду. униң «мән үмидвармән. мән адаләтниң ахирида әмәлгә ашидиғанлиқиға қәтий ишинимән» дегән сөзи, мақалиниң күчлүк вә тәсирлик йәкүни һесаблиниду. бу, зулум алдидики инсан ирадисиниң бойсунмайдиғанлиқиниң ипадисидур.
хуласә
йүчен линиң «шинҗаң уйғур аптоном райони қурулғанлиқиниң 70 йиллиқи: йуқири пәллидики тәбрикләш вә назарәт қилип бастуруш» намлиқ бу мақалиси, шәрқий түркистан мәсилисини чүшиништики муһим бир илмий һөҗҗәттур. у, хитай һөкүмитиниң тәшвиқат машиниси йаритиватқан сахта «гүзәл шинҗаң» мәнзирисини йиртип ташлап, униң арқисиға йошурунған системилиқ бастуруш, йуқири техникилиқ назарәт вә мәдәнийәтни йоқитиш сийасәтлирини пакитлар, мутәхәссисләрниң анализи вә шәхсий гуваһлиқлар арқилиқ ечип бериду. мақалә, «миллий территорийәлик аптономийә» нами астида әмәлийләштүрүлүватқан сийасәтниң маһийәттә бир милләтниң кимликини, тилини, динини вә мәдәнийитини йоқитишқа қаритилған узун муддәтлик бир қурулуш икәнликини оттуриға қойиду.
әң муһими, мақалә оқурмәнләргә пәқәт қараңғулуқнила көрситип берип қалмай, йәнә шу қараңғулуқ ичидики үмид нурини – йәни уйғур хәлқиниң, болупму чәт әлләрдики уйғурларниң өз мәдәнийитини вә кимликини сақлап қелиш йолидики қәйсәр тиришчанлиқиниму йорутуп бериду. бу, бир милләтниң роһини вә мәвҗутлуқини һечқандақ зораванлиқниң пүтүнләй йоқиталмайдиғанлиқиниң испатидур. шуңлашқа, бу мақалә пәқәт бир ахбарат доклати болупла қалмай, бәлки тарих, сийасәт вә инсаний қисмәтләр гирәлишип кәткән бир мурәккәп мәсилини чоңқур чүшиниш үчүн тәвсийә қилишқа әрзийдиған қиммәтлик бир әсәрдур.
