түркистан вақти гезити, 2025-йили 8-өктәбир: – OpenAI  ширкитиниң йеқинқи бихәтәрлик доклатида оттуриға қойулушичә, йеңидин ашкарилиниватқан дәлилләр хитай һөкүмитигә четишлиқ күчләрниң ChatGPT вә шуниңға охшаш сүний идрак қораллиридин пайдилинип, уйғурларни һәмдә «йуқири хәтәрлик» дәп қаралған башқа кишиләрни көзитишкә урунуватқанлиқини көрсәтмәктә. бу учурлар алди билән «Firstpost»  хәвәр ториниң тәпсилий доклатида ашкарилинип, кейин CNN тәрипидинму хәвәр қилиниши билән, бейҗиңниң шәрқий түркистандики көзитиш механизмини кеңәйтиватқанлиқи вә иҗадчан сүний идракниң қорал сүпитидә ишлитилиш еһтималлиқиға қарита дунйа җамаәтчиликиниң әндишисини қайтидин күчәйтивәтти.

сүний идрак арқилиқ көзитиш: доклатлар немиләрни ашкарилиди?

һәр икки ахбарат мәнбәси нәқил алған OpenAI доклатида, «хитай һөкүмәт оргини билән мунасивити барлиқи пәрәз қилинған» бир ишләткүчиниң ChatGPT дин уйғурлар вә башқа «йуқири хәтәрлик» гуруппиларниң сайаһәт һәрикитини из қоғлайдиған бир системиниң лайиһәсини түзүп беришни тәләп қилғанлиқи тәпсилий байан қилинған.

йәнә бир мисалда, хитай тилида сөзлишидиған бир ишләткүчи X (сабиқ Twitter) вә Facebook  қатарлиқ асаслиқ иҗтимаий таратқу супилиридики сийасий йаки диний җәһәттин сәзгүр мәзмунларни сүзүп тәкшүрәләйдиған бир йумшақ деталниң тәшвиқат материйаллирини тәййарлаш үчүн ChatGPT дин йардәм сориған. OpenAI бу икки һесабатниң дәрһал чәкләнгәнликини билдүргән.

CNN ниң хәвиригә асасланғанда, OpenAI ниң ички назарәт системиси бу гуманлиқ тәләпләрни байқап, чоңқур тәкшүрүшни қозғиған. CNN йәнә ғәрб ахбарат анализчилириниң бу хил һәрикәтни, дөләт билән мунасивәтлик гуруппиларниң сүний идракни очуқ-ашкара йеңилиқ йаритиш үчүн әмәс, бәлки тәкшүрүп-чәкләш, көзитиш вә йалған учур тарқитиш қатарлиқ мәқсәтләрдә синақ қилиштәк кәң көләмлик урунушлириниң бир қисми, дәп қарайдиғанлиқиниму қәйт қилған.

OpenAI ниң баш тәкшүргүчиси бен нимму (Ben Nimmo) CNN ға мундақ дегән:

«хитайда сүний идрактин пайдилинип, көзитиш вә назарәт қилиштәк кәң көләмлик ишларни техиму йахши елип беришқа болған бир интилиш күчийиватиду. бу йеңи иш әмәс, улар пәқәт сүний идракниң өзлирини техиму тез вә үнүмлүк қилидиғанлиқини тонуп йәтти».

шәрқий түркистан: контроллуқниң арқа көрүнүши

бу доклатлар шәрқий түркистанниң (рәсмий нами шинҗаң уйғур аптоном райони) арқа көрүнүши билән бирләштүрүп қаралғанда, униң еғирлиқи техиму айан болиду. хитай даирилири бу районда уйғур вә башқа түркий мусулман аз санлиқ милләтләрни нишан қилған омумйүзлүк көзитиш механизмини йолға қойғаниди.

2017-йилидин буйан, кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә нурғун һөкүмәтләр бу райондики кәң көләмлик тутқун, бийометрик из қоғлаш, йүз тонуш арқилиқ назарәт қилиш вә мәҗбурий әмгәккә аит пакитларни топлиди. 2021-йили, америка дөләт ишлар мәһкимиси хитайниң шәрқий түркистандики сийасәтлириниң ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәт тәшкил қилидиғанлиқини рәсмий елан қилди, америка қурултийи болса мәҗбурий әмгәк арқилиқ ишләпчиқирилған мәһсулатларни чәкләш мәқситидә «уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни» (UFLPA) ни мақуллиди.

бу арқа көрүнүш астида, сүний идраклиқ параңчи ботларниң кишиләрни көзитишкә йардәмлишиш еһтималлиқи, хитайниң рәқәмлик мустәбитликиниң тәрәққийатидики әндишилик бир йеңи басқуч сүпитидә намайан болмақта.

бейҗиңниң инкаси: «асассиз төһмәтләр»

CNN вә «Firstpost» нәқил алған, хитайниң вашингтондики әлчиханисиниң байанатчиси лйу пеңйү, OpenAI ниң доклатини «асассиз» дәп рәт қилип, уни «хитайға қилинған йоқ йәрдин ойдуруп чиқирилған төһмәт» ниң бир типик мисали дәп әйиблиди.

әлчихана байанатчиси лйу пеңйү: «хитай дөләт әһвалиға уйғун сүний идрак башқуруш системисини тездин бәрпа қилмақта» дәп, бейҗиңниң бу усулиниң «тәрәққийат билән бихәтәрликни тәңпуңлаштуруш» ни һәмдә «йеңилиқ йаритиш, сиғдурушчанлиқ вә қаттиқ әхлақ мизанлири» ни өз ичигә алидиғанлиқини алаһидә тәкитлиди.

бейҗиң йеқинқи алгоризим мулазимити, санлиқ мәлумат бихәтәрликини тәңшәш вә иҗадчан сүний идракни назарәт қилишқа аит қанун-бәлгилимиләрни мәсулийәтчан башқурушқа үлгә қилип көрситиду. лекин тәнқидчиләр, бу түзүмләрниң пәқәтла дөләт контроллуқини қанунийлаштуруп, техникиниң һаким партийә мәнпәәтигә бойсунушиға капаләтлик қилидиғанлиқини илгири сүрмәктә.

сүний идракни қалаймиқан ишлитиш

CNN  зийаритини қобул қилған анализчиларниң қаришичә, кәң көләмлик тил моделлири дөләт хәвпсizlik органлири үчүн бир қанчә әмәлий сәвәбләр түпәйлидин җәлп қилиш күчигә игә:

• кеңәйтиш имканийити:сүний идрак қораллири ғайәт зор текист санлиқ мәлуматлирини бир тәрәп қилалайду, бу иҗтимаий таратқуларни аптоматик тәкшүрүш вә ачқучлуқ сөзләрни асанла байқивелишқа имкан бериду.
• ишлитишниң қолайлиқи:техникилиқ билими болмиған әмәлдарларму аддий тәләпләр арқилиқла доклат, тәклип йаки тәшвиқат материйаллирини тәййарлийалайду.
• хираҗәт үнүми:иҗадчан моделлар мәхсус көзитиш йумшақ деталлирини йасашқа селиштурғанда, тиҗарәт хираҗитини көрүнәрлик төвәнлитиду.
• җавабкарлиқтин сийрилиш имканийити:вәзипиләр омумий характерлик көрүнгәнлики үчүн, йаман ғәрәзлик ишлитишни адәттики санлиқ мәлумат анализи қилип ниқаблап, җавабкарлиқтин сийрилип кәткили болиду.

кәң даирилик хәвп-хәтәрләр

гәрчә хитайниң ChatGPT шәкиллик системиларни кәң көләмлик көзитишкә ишқа селип болғанлиқи һәққидә ениқ дәлил болмисиму, мутәхәссисләр бу нийәт вә синақларниң өзила бир агаһландуруш сигнали икәнликини оттуриға қоймақта. сүний идракниң шәрқий түркистандики бастуруш механизмиға бирләштүрүлүши, шәхсий мәхпийәтлик, етиқад вә мәдәнийәт әркинликигә қарши елип бериливатқан һазирқи дәхли-тәрузларни техиму еғирлаштуруветиду.

«Firstpost» ниң мақалисидә хитайниң бу җәһәттә йалғуз әмәслики тәкитләнгән: OpenAI йәнә русийә вә шималий корейәлик гуруппиларниңму ChatGPT арқилиқ алдамчилиқ һуҗумлирини мукәммәлләштүрүшкә урунғанлиқини байқиған. шундақтиму, хитайниң шәрқий түркистандики җинайи қилмишлири сәвәбидин, бу мәсилиниң әхлақий вә сийасий җәһәттики еғирлиқи техиму йуқири.

кәлгүсигә нәзәр

бу мәсилә һазир бир ширкәтниң даирисидин һалқип кәтти. сүний идрак ачқучилар җуғрапийәлик орни йаки һөкүмәт тәвәликигә асасән зийарәтни чәклиши керәкму? експортни контрол қилиш түзүмлири илғар өзәк вә алгоризимлар билән бир қатарда иҗадчан сүний идрак системилириниму өз ичигә елиши керәкму?

кишилик һоқуқ паалийәтчилири үчүн җаваб ениқ: сүний идрак мәсулийити, рәқәмлик қоршав астида қалған җамаәтләрни қоғдашниму өз ичигә елиши керәк. OpenAI ниң байқиши вә CNN ниң хәвәрлири көрситип бериватқинидәк, зулумниң кейинки сепи йеңи қаттиқ деталлардин әмәс, бәлки шәрқий түркистандики милйонлиған инсанниң тәқдирини көзгә көрүнмәс һалда контрол қилидиған код қурлири вә текистләрдин шәкиллиниши мумкин.