йазғучи: марзийә шәриф | 2025-йили 11-өктәбир
вашингтон :«шәрқий түркистан миллий һәрикити»(ETNM) 1949-йили хитай коммунистик партийәсиниң шәрқий түркистанға таҗавуз қилғанлиқиниң 76 йиллиқини хатириләш үчүн америка ақсарай алдида намайиш өткүзмәкчи. йәкшәнбә күнигә пиланланған бу паалийәт «шәрқий түркистан миллий матәм күни» ни хатириләш үчүн өткүзүлидиған болуп, униңдики мәқсәт дунйаға уйғур дийаспораси «шәрқий түркистан» дәп атайдиған вә хитай хәлқ җумһурийити (PRC) ниң ишғалийити астида дәп қарайдиған шинҗаң аптоном районидики уйғур нопусиға қарита давамлишиватқан ирқий қирғинчилиқни әслитиштур.
хитайдики бир аз санлиқ милләт болған уйғурлар асасән түркий тилда сөзлишидиған мусулманлар болуп, рәсмий етирап қилинған 55 аз санлиқ милләтниң бири һесаблиниду. уйғурлар асаслиқи 1949-йили хитай ички урушиниң ахирқи басқучида хитай хәлқ җумһурийити (PRC) гә қошувелинған шинҗаң районида йашайду, бу иш хитай коммунистик партийәси тәрипидин «шинҗаңни тинч йол билән азад қилиш» дәп аталған. 1955-йили, мавниң һөкүмранлиқида, хитай хәлқ җумһурийитиниң аз санлиқ милләтләрни асас қилған районларни асасий қанун җәһәттин аптономийәлик район дәп етирап қилиш арқилиқ сийасий җәһәттин бир гәвдиләштүрүш сийаситиниң бир қисми сүпитидә шинҗаң уйғур аптоном райони (XUAR) қурулди. әмма, хитай хәлқ җумһурийити аптономийә вәдисидин чәтнәп, ассимилйатсийә сийаситини йолға қойди, буниңдики мәқсәт шинҗаң уйғур аптоном районини сийасий вә һәрбий җәһәттин бир гәвдиләштүрүш иди, чүнки униң истратегийәлик җуғрапийәлик орни хитайниң русийә вә оттура асийаға чиқидиған дәрвазиси ролини ойнайтти.
ассимилйатсийә сийасити хән нопусиниң шинҗаңға көчүшини илһамландурди, бу ахирида шинҗаңниң нопус қурулмисиниң өзгиришини кәлтүрүп чиқарди. 1949-йили шинҗаң нопусиниң %90 тин көпрәкини тәшкил қилған уйғурлар, һазир (2020-йиллиқ нопус тәкшүрүш нәтиҗисигә асасланғанда) тәхминән %44 ни игиләйду. хәнләрниң көчүп келиши уйғурларни иқтисадий җәһәттин техиму чәткә қақти. униңдин башқа, уйғурларниң мәдәнийәт вә диний паалийәтлириниң назарәт қилиниши, контрол қилиниши вә бастурулуши, болупму нйу-йорктики 11-сентәбир вәқәсидин кейин күчийип, уйғурларниң хитай һакимийитиниң йаман муамилисигә болған наразилиқини күчәйтивәтти. әмма, уйғурларниң қаршилиқ һәрикәтлири (2009-йилдики үрүмчи вәқәси, 2014-йилдики йәкән қирғинчилиқида көрүлгәндәк) «террорлуқ һәрикити» дәп қарилип, хитай қанун иҗра қилғучи органлириниң рәһимсизләрчә бастурушиға учриди.
хитайниң уйғурларға қаратқан ирқий қирғинчилиқ нийити пәқәт 2017-йилила дунйаниң диққитини тартти, бу йили хитай хәлқ җумһурийити шинҗаңдики «барлиқ бөлгүнчилик һәрикәтлири вә террорчиларни» йоқитиш нийитини елан қилғандин кейин, мисли көрүлмигән террорлуқни йүргүзүп, бир милйондин артуқ уйғурни тутқун қилди, түрмиләргә («қайта тәрбийәләш лагерлири» дәп аталған) мәҗбурий солиди, һәтта зийанкәшлик қилди. хитай бу бастурушни өзиниң «әсәбийликни» йоқитиш һәрикити дәп ақлиди, буниңға асасән, тутуп туруш лагерлиридики «радикаллашқан» уйғурлар радикаллиқтин халийлаштурулуп, хитай иқтисадиға төһпә қошидиған қилинидикән.
әмәлийәттә, хитайниң еғир дәриҗидә кишилик һоқуқ дәпсәндичилики қилғанлиқи ашкариланди. «қайта тәрбийәләш лагерлири» да тутуп турулуватқан уйғурларниң дөләт бәлгилигән «намратлиқтин қутулдуруш» пирограммиси бойичә әмгәк күчи йөткәш системисиға мәҗбурий тартилғанлиқи хәвәр қилинди, бу йәрдә улар идеологийәлик сиңдүрмигә учрапла қалмай, инсан қелипидин чиққан шараитта ишләшкә мәҗбурланған. 2020-йили австралийә истратегийәлик сийасәт институтиниң доклатиға асасланғанда, 80 миңдин артуқ уйғур шинҗаңдин йөткәп кетилип, дөләтниң «шинҗаңға йардәм бериш» пилани бойичә завутларға тәқсим қилинған болуп, бу завутлар дунйаға даңлиқ маркиларниң тәхминән %83 ини тәминләш зәнҗириниң бир қисмини тәшкил қилидикән. шуңа, дунйа базири (болупму аптомобил, тоқумичилиқ, йемәк-ичмәк вә електирон саһәлири) биваситә йаки васитилик һалда уйғур мәҗбурий әмгикидин нәп алиду дәп қарилиду, чүнки уларниң хитай завутлири билән болған алақиси бар болуп, бу һазирқи замандики дөләт қоллиған бир хил қуллуқ түзүмидур.
уйғурлар йәнә аталмиш нопус контрол қилиш / аилә пилани пирограммилири астида рәһимсиз дөләт тәдбирлиригә дуч кәлди. мәҗбурий туғмаслаштуруш, бала чүшүрүш, һәмлидин сақлиниш һалқисини салдуруш қатарлиқ мәҗбурлаш васитилири арқилиқ уйғур айаллириниң тән мустәқиллиқи дәпсәндә қилинди. 2015-йилидин 2018-йилиғичә болған арилиқта уйғур нопусиниң туғулуш нисбитидә тәхминән %84 лик кишини чөчүтидиған дәриҗидә төвәнләш көрүлүши һәмдә нопус тәкшүрүш санлиқ мәлуматлириға асасланғанда туғулуш нисбитиниң тәхминән %46.7 төвәнлиши шинҗаңниң қанчилик муқим һалда нопус қурулмисиниң чекинишни баштин кәчүрүватқанлиқини ашкарилайду, бу аз санлиқ милләтләр һоқуқиға қарита еғир дәриҗидә кишилик һоқуқ дәпсәндичиликидур.
әң ечинишлиқ тәрипи шуки, хитайниң хитайчилаштуруш сийасити сәвәбидин уйғур кимлики системилиқ һалда мәдәнийәт җәһәттин йоқитилмақта. барлиқ мәктәпләрдә хәнзу тилини бирдинбир оқутуш тили қилип бекитиш арқилиқ, уйғур балилири өз кимликини унтуп қелиш хәвпигә дуч кәлмәктә. түрмигә ташланған уйғурларниң балилириму аилисидин мәҗбурий айриветилмәктә, бу йәрдә уларға хитай һөкүмити вә коммунистик партийәгә итаәт қилиш идеологийәси сиңдүрүлүп, писхикилиқ зәхимгә учрашқа вә аилиси һәмдә омумән уйғур кимликидин йатлишишқа елип бармақта.
хитайчилаштуруш сийасити һәтта динғичә кеңийип, һөкүмәт һазир диний паалийәтләрни қаттиқ контрол қилмақта. мәсилән, 2015-йилдики бир низам исламий йағлиқ вә чапанларни чәклигән, 2017-йилдики бир қанун болса диний кийим-кечәк, йемәк-ичмәк, өрп-адәт вә әнәниви адәтләргә техиму көп чәклимиләрни йолға қойған, дөләт буларни «әсәбийликниң ипадиси» дәп қариған. 2019-йили ислам динини кәлгүси бәш йил ичидә хитайчилаштуруш қануни дөләтниң контроллуқини тезләтти, буниңға асасән, исламий қаидә-йосунлар «сотсийализмға уйғун» болуши керәк болупла қалмай, диний сорунлардин һазир хитай коммунистик партийәсиниң рәһбәрликигә садақитини намайан қилиш тәләп қилиниду. хитайчилаштуруш сийасити астида миңлиған мәсчитләрниң чеқип ташланғанлиқи, мәсчитләрни техиму хитайчә көрүнидиған қилиш үчүн исламий нәқишләр вә әрәбчә йезиқларниң еливетилгәнлики хәвәр қилинди.
уйғур ирқий қирғинчилиқи системилиқ, давамлишиватқан вә көп қирлиқ. дөләтниң бастуруши шинҗаңдики көчмән мустәмликичилики вә туғут һоқуқи дәпсәндичилики арқилиқ нопус қурулмисини өзгәртиштин тартип, хитайчилаштуруш сийасити арқилиқ уйғур кимликини җинайәт дәп қараш вә мәҗбурий әмгәккә селиш арқилиқ мәдәнийәтни йоқитиш вә динни чәкләшкичә болған даирини өз ичигә алиду. хитай хәлқ җумһурийити җавабкарлиқни үстигә елишниң орниға, уйғурларға террорчи дәп бәлгә чаплап, өзиниң қилмишини инкар қилишни давамлаштурмақта һәмдә елип бериватқан ирқий қирғинчилиқини әсәбийлик / радикаллиқ / террорлуқни тизгинләш тиришчанлиқи дәп ақлимақта. һазир, хитай «барлиқ милләтләрниң ортақ гүллиниши вә тәрәққийати... қанунчилиқ йолида» дегән баһанә билән аз санлиқ милләтләрни, әлвәттә мәҗбурий һалда, техиму ассимилйатсийә қилиш үчүн йеңи «милләтләр иттипақлиқи» қанунини оттуриға қоймақта. шүбһисизки, кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати әндишә қилғандәк, бу қанун йолға қойулса, һөкүмәтниң бастурушини күчәйтип, аз санлиқ милләтләргә болған идеологийәлик контролни техиму чиңитиду. шуңлашқа, хитайниң шинҗаңни өзигә қошувалғанлиқиниң 76 йили тошқан вә дөләтниң уйғурларға қаратқан ирқий қирғинчилиқ һәрикәтлири инсанийәткә қарши җинайәткә баравәр болған бүгүнки күндә, дунйа уйғурлар һәққидә сөзләшни һәргиз тохтитип қоймаслиқи керәк.
әсли мәнбә:
