кәир стармер билән ши җинпиң биразилийәниң риоде жанейро шәһиридә өткүзүлгән G20 башлиқлар йиғинида. сүрәт: истефан руссо / PA
әмгәкчиләр партийәсиниң хитайға болған позитсийәсиниң йумшиши, җасуслуқ җинайитиниң бикар қилиниши вә кишилик һоқуқ муназирилири арисида, уйғурларниң һоқуқни қоғдиғучи гуруһлар вә паалийәтчиләрниң әндишисини қозғиди.
«түркистан вақти гезити», 2025-йили 10-өктәбир - әнглийә әмгәкчиләр партийәси һөкүмитиниң йеқинда хитайға болған позитсийәсини йумшитиши, таҗ җинайи ишлар башқармиси бейҗиң үчүн җасуслуқ қилған дәп әйибләнгән икки кишигә қаритилған җасуслуқ җинайитини бикар қилғандин кейин, кишилик һоқуқни қоғдиғучилар вә уйғур диаспорасиниң йеңи әндишисини қозғиди. гәрчә җамаәткә қарита әйибнамә елан қилиш идариси йетәрлик дәлил йоқлуқини байан қилған болсиму, бу һәрикәт баш министир кәир стармер һөкүмитиниң хитай билән техиму кәскин болмиған, техиму содиға йүзләнгән мунасивәтни издигәнликиниң йәнә бир ишарити дәп чүшинилди.
«The Guardian» (2025-йили 10-өктәбир)ниң хәвиригә қариғанда, әмгәкчиләр партийәсиниң йуқири дәриҗилик әмәлдарлири бейҗиң билән «дийалог қайта бәрпа қилиш»ни издимәктә болуп, мәбләғ селиш вә килимат һәмкарлиқиға әһмийәт бериш билән биргә, хитайни «системилиқ тәһдит» дәп бәлгә қилидиған тилларни ишлитиштин сақлиндиикән. бу хитайдики кишилик һоқуқ дәпсәндичилики, болупму уйғурларға қилинған муамилә һәққидә тәкитләнгән илгирики сөз-ибариләрдин өзини қачуруш болуп һесаблиниду.
уйғур җамаити вә тәшәббус гуруһлири иқтисадий әмәлийәтчанлиқ әхлақий мәсулийәтни қаплимаслиқи керәкликини агаһландурмақта. бу район һазирму уйғурлар вә башқа түркий мусулман җамаәтлирини кәң көләмлик тутқун қилиш, мәҗбурий әмгәк күчи ишлитиш вә мәдәнийәт җәһәттин бастуруш қатарлиқ мәсилиләрдә хәлқаралиқ әндишиниң мәркизи болуп қалмақта.
һәйәт әзалири 2021-йили 6-айниң 4-күни уйғурлар сот мәһкимисиниң тунҗи күнидики аңлаш йиғиниға қатнашти. толга акмен / AFP / гетти рәсимлири
2021-йили, лондонда өткүзүлгән вә әнглийәлик адвокат сер геоффрей найс рәислик қилған мустәқил хәлқ сот мәһкимиси - уйғур сот мәһкимиси хитай һөкүмитиниң уйғурларға қарши қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәт өткүзгәнлики тоғрисида хуласә чиқарди. гәрчә қануний күчкә игә болмисиму, униң байанати муһим әхлақий нопузға игә болуп, хәлқаралиқ тәшкилатлар вә парламентлар тәрипидин кәң көләмдә нәқил кәлтүрүлди.
шу йили америка қошма иштатлири дөләт ишлири мәһкимиси рәсмий һалда хитайниң уйғурларға қарши һәрикәтлирини қирғинчилиқ дәп елан қилди. әнглийә парламенти йавропадики бир қанчә парламент билән бирликтә охшаш мәзмундики қарарларни мақуллиди. бу етирап қилишлар күчлүк үлгә тикләп, бәзиләрниң әндишисини қозғиди, йәни әмгәкчиләр партийәсиниң техиму тинч дипломатик усули буни аҗизлаштуруветиши мумкин.
әнглийәдики уйғур җамаити ичидә, тәшәббусчилар бейҗиңни тәнқид қилишни йумшитишниң җавабкарлиқни аҗизлаштуруветиш хәвпи барлиқини агаһландурмақта. лондонға җайлашқан бир паалийәтчи: «демократик һөкүмәтләр қирғинчилиқни тилға елиштин чекингән һәр қетимда, бу сәл қараш ишарити бериду» деди. тәһлилчиләр стармер һөкүмитиниң кишилик һоқуқ билән иқтисадий реаллиқни тәңпуңлаштурушқа урунуватқанлиқини оттуриға қойди, әмма тәнқидчиләр сүкүт қилиш бастурушни нормаллаштуруветиш хәвпини агаһландурмақта.
гәрчә бикар қилинған җасуслуқ делосиниң кишилик һоқуқ билән биваситә мунасивити болмисиму, у символлуқ һалда әнглийәниң бейҗиңға болған позитсийәсиниң совуғанлиқини әкс әттүриду. көзәткүчиләр йәнә буниң америка қошма иштатлири қатарлиқ иттипақдашлар билән болған йәр шари кишилик һоқуқ тәшәббуслиридики маслишишни мурәккәпләштүрүветиши мумкинликиниму оттуриға қойди.
уйғурларниң һоқуқини қоллиғучилар үчүн, әхлақий изчиллиқ интайин муһим. әмгәкчиләр партийәси әнглийәниң хитай билән болған мунасивитини қайта ениқлашқа урунғанда, әмәлий алақиниң дунйа миқйасида уйғурларниң һоқуқини қоғдашқа қәтий капаләтлик қилиш билән бир вақитта мәвҗут болуп тураламду-йоқ? бу әмәлий синақ болиду.
мәнбә: «The Guardian», «әмгәкчиләр партийәсиниң хитайға болған позитсийәсиниң йумшиши бикар қилинған җасуслуқ делоси арқилиқ күчәйтилди», 2025-йили 10-өктәбир.
