уйғур тәтқиқат институти
2025-йили 9-өктәбир
2025-йили 25-сентәбир фирансийәниң нопузлуқ ахбарат суписида елан қилинған леа полверини (Léa Polverini) вә робин тутенгес (Robin Tutenges) имзалиқ «хитай, қазақистан вә қирғизистан арисида, ‹йеңи йипәк йоли›да тәқдиригә ташливетилгән уйғурлар» намлиқ бу мақалә хитайниң «бир бәлбағ, бир йол» тәшәббусиниң җәлпкар иқтисадий вәдилиригә йошурунған вәһший реаллиқни — йәни шәрқий түркистандики уйғурларға қаритилған ирқий қирғинчилиқ вә униң тәсириниң оттура асийаға кеңийиватқан чегра һалқиған бесим сийаситини чоңқур вә көп қатламлиқ анализ қилған. мақалә хитайниң иқтисадий кеңәймичиликиниң қошна дөләтләрниң сийасий ирадисини қандақ боғуп, уларни инсанийәткә қарши җинайәтләр алдида сүкүт қилишқа, һәтта һәмкарлишишқа мәҗбурлаватқанлиқини җанлиқ инсаний һекайиләр, конкрет мисаллар вә мутәхәссисләрниң анализи арқилиқ паш қилиду. бу әсәрниң қиммити шуки, у «йеңи йипәк йоли»ниң пәқәт бир иқтисадий түр әмәс, бәлки бейҗиңниң өз һөкүмранлиқ әндизисини експорт қилидиған, районлуқ тәсир даирисини кеңәйтидиған вә өктичиләрни чегра һалқип бастуридиған бир истратегийәлик қорал икәнликини оттуриға қойуп, мәсилиниң түп маһийитини ениқ көрситип бериду.
мақалә қирғизистан пайтәхти бишкәкниң четидики, оттура асийаниң әң чоң базири болған «дордой»дин башлиниду. һәммә йәрни қаплиған «CHINA» маркилиқ контейнерлар, кирилчә лозункилар астида сетиливатқан хитай маллири, һәтта қирғизларниң әнәниви «қалпақ»лириниңму шәрқий түркистанда әрзан баһада ишләпчиқирилиши хитайниң районға сиңип киргән иқтисадий тәсирини көз алдимизға кәлтүриду. апторлар бу мәнзирә арқилиқ бир муһим нуқтини рошәнләштүриду: бу йәрдә шәрқий түркистан пәқәт бир «қиммәтлик сода һәмраһи» сүпитидә тилға елиниду. торугарт еғизиниң очуқ болуши миңлиған содигәрниң җан томуриға бағланған. лекин, шу йолларни бойлап җайлашқан онлиған җаза лагери вә у йәрдики милйонлиған инсанниң пәрйади һечкимгә аңланмайду. бу дәл «йеңи йипәк йоли»ниң бир-биригә зит икки йүзини — бир тәрәптин иқтисадий гүллиниш вәдиси, йәнә бир тәрәптин инсаний қиммәтләрниң дәпсәндә қилинишини күчлүк символлаштуриду. мақалидә оттуриға қойулғинидәк, бу ғайәт зор түр шәрқий түркистанниң истратегийәлик орнини мислисиз дәриҗидә йуқири көтүрди. бу земин хитай үчүн бир тәрәптин оттура асийа вә йавропа базириға ечилған дәрваза, йәнә бир тәрәптин карбон-су бирикмилиригә бай муһим район болуш сүпити билән, бейҗиң һакимийитиниң һәр қандақ бәдәл төләп болсиму, уни мустәһкәм контрол қилиш нишаниниң мәркизигә айланди. бу бәдәл бир пүтүн милләтниң мәвҗутлуқиға тәһдит салидиған ирқий қирғинчилиқ вә чегра һалқиған бастуруштур.
апторлар хитай һөкүмитиниң 2014-йилидин буйан шәрқий түркистанда йолға қойған мислисиз дөләт терроризмини тәпсилий байан қилиду. бир милйондин артуқ уйғур, қазақ, қирғиз вә башқа мусулман милләтләрниң «қайта тәрбийәләш» намидики җаза лагерлириға вә түрмиләргә ташланғанлиқи, буниң район мусулманлириниң һәр онидин биригә тоғра келидиғанлиқини оттуриға қойиду. бейҗиң һакимийити үчүн бу кишиләрниң мәвҗутлуқиниң өзила дөләтниң кимлик бирлики вә иқтисадий мәнпәәтигә «тәһдит» дәп қарилиду. «бөлгүнчилик», «террорлуқ» дегәндәк алдинала ойдурулған әйибләшләр арқилиқ, һәр қандақ мустәқиллиқ, райончилиқ йаки аддий әркинликкә болған интилиш вәһшийлик билән бастурулуп, қорқутулған, бойсундурулған вә үмидсизләнгән бир әвлад йаритилмақта. мақалә бу бастурушниң маһийитини ечип берип, униң пәқәт «қайта тәрбийәләш» әмәс, бәлки роһий вә җисманий қийнаштин тартип өлүмгичә болған бир системилиқ җинайәт икәнликини, болупму бирләшмә хәвәр агентлиқи вә германийәлик инсаншунас адриан зенз тәрипидин ашкариланған мәҗбурий туғмаслаштуруш вә туғутни чәкләш делолиридин кейин, нурғун мутәхәссисләрниң буни «ирқий қирғинчилиқ» дәп аташқа башлиғанлиқини әскәртиду. бу, мәсилиниң хәлқаралиқ қанун нәзиридики еғирлиқини намайан қилиду.
мақалиниң әң күчлүк тәрәплириниң бири, униң чегра һалқиған қорқунч вә сүкүтниң кишиләрниң күндилик турмушиға қандақ сиңип кәткәнликини җанлиқ һекайиләр арқилиқ тәсвирлигәнликидур. қирғизистанда йашайдиған бурһан исимлик бир уйғур йигитниң қәшқәрдики тағиси билән WeChat арқилиқ сөһбәтлишиши буниң типик мисали. тағисиниң сөһбәттә әһвалниң назуклуқини тилға елиштин өзини қачуруши, һәтта исламий салам болған «әссаламу әләйкум» дейиштин сақлиниши, хитайниң назарәт системисиниң кишиләрниң әң шәхсий бошлуқиғичә қандақ бесип киргәнликини көрситип бериду. бир еғиз «хата» сөзниң пүтүн аилини лагерға әкирип ташлайдиғанлиқини билгән кишиләр үчүн, һаварайи вә сода һәққидә сөзлишиш бирдинбир бихәтәр йолға айланған. қизиқарлиқ йери, тағисиниң содисиниң йеқинқи йилларда йахши болуватқанлиқи, болупму қәшқәрдин оттура асийаға аптомобил експортиниң күчәйгәнлики байан қилиниду. бу хитай һөкүмитиниң бир тәрәптин қаттиқ бастурушни йолға қойса, йәнә бир тәрәптин кишиләрни иқтисадий паалийәтләр билән «алдап», уларниң диққитини сийасий мәсилиләрдин йирақлаштурушқа урунуватқанлиқини көрситиду. лекин, һәр күни һал-әһвал сорашқа келидиған сақчиларниң зийарити бу «иқтисадий гүллиниш»ниң қандақ бәдәлләр үстигә қурулғанлиқини һәр дәқиқә әскәртип туриду.
мақалидә оттура асийа дөләтлириниң, болупму қирғизистан вә қазақистанниң бу мәсилидики позитсийәси вә сийасити селиштурма һалда чоңқур муһакимә қилиниду. қирғизистан — иқтисадий җәһәттә хитайға еғир дәриҗидә беқинидиған (дөләт ташқи қәрзиниң 40%и хитайға тәвә), сийасий җәһәттә истибдатлиққа йүзләнгән бир дөләт болуш сүпити билән, уйғур мәсилисидә пүтүнләй бейҗиңниң ирадисигә тәслим болған. һәтта өзлириниң лагерларда йетиватқан қирғиз пуқралири үчүнму аваз чиқиралмиған бир һөкүмәтниң уйғурларни қоғдиши тәсәввурғиму сиғмайду. сабиқ пирезидент соронбай җенбековниң «бу хитайниң ички иши» дегән сөзи қирғизистан һөкүмитиниң бу мәсилидики рәсмий доктиринасиға айланған. техиму әпсуслинарлиқ йери, иниси лагерға қамалған қирғиз парламент әзаси адил җунус улуниңму кейинчә хитай компартийәсиниң тәшвиқат гезити болған «хәлқ гезити»дә лагерларни «тәрбийәләш мәркәзлири» дәп махтиши хитайниң сийасий бесим вә мәнпәәт йәмчүки арқилиқ кишиләрни өз йеқинлириға хийанәт қилишқа мәҗбурлайдиғанлиқини көрситиду. бир йәрлик паалийәтчи ейтқандәк, «бу кичик дөләтниң хитайларни биарам қилишқа қурби йәтмәйду».
қазақистанниң әһвали бираз пәрқлиқ. иқтисадий җәһәттә қирғизистандин көп күчлүк, мол карбон-су бирикмилири байлиқиға игә қазақистанда пуқралар җәмийити бир қәдәр актип. болупму серикҗан билаш тәрипидин қурулған «атаҗурт» кишилик һоқуқ тәшкилатиниң тиришчанлиқи билән, хитайниң хәлқаралиқ сот мәһкимиләрдә җавабкарлиққа тартилишидин әнсирәйдиғанлиқидин пайдилинип, миңлиған қазақистанлиқниң лагерлардин қутулуп чиқишиға мувәппәқ болунған. бу гәрчә чәклик болсиму, пуқралар җәмийитиниң актип һәрикитиниң нәтиҗә берәләйдиғанлиқини көрситиду. әмма, бу икки дөләттиму кишилик һоқуқ паалийәтчилириниң хитай вә йәрлик һөкүмәтләрниң қош бесимиға учраватқанлиқи, тәһдит, тутқун қилиниш вә парчилиниш қатарлиқ хәвпләргә дуч келиватқанлиқи бу күрәшниң нәқәдәр хәтәрлик икәнликини испатлайду.
мақалә «йеңи йипәк йоли»ниң пәқәт иқтисадий һәмкарлиқ әмәс, бәлки хитайниң сийасий тәсирини кеңәйтиш вә өзиниң һакимийәт әндизисини експорт қилиш қорали икәнликини кивебек лавал университетиниң пирофессори фредерик лассерниң көз қарашлири арқилиқ техиму чоңқурлаштуриду. лассерниң анализичә, хитай бу түрләр арқилиқ райондики дөләтләрниң өзигә болған беқиндилиқини күчәйтиду. униң үстигә, шәрқий түркистан арқилиқ өтидиған төмүр йол, ташйол қатарлиқ ул-әслиһәләрниң қурулуши бир тәрәптин мал тошушқа қолайлиқ йаратса, йәнә бир тәрәптин зөрүр тепилғанда әскәр вә һәрбий әслиһәләрни тез йөткәшкә имканийәт йаритиду. шундақла, бу түрләргә әгишип көпләп келидиған хитай көчмәнлири районниң демографик тәркибини өзгәртип, йәрлик хәлқни ассимилйатсийә қилиш вә контрол қилишниң муһим васитисигә айлиниду. лассер ейтқандәк, «хитай мәркизий һөкүмити шинҗаңни йахши контрол қилалмаслиқтин әнсирәйду, шуңа ‹йеңи йипәк йоли›ниң бу мәқсәткә йетиштики бир пишаң сүпитидә лайиһәләнгәнликини пәрәз қилишқа болиду». бу, «йеңи йипәк йоли»ниң иқтисадий һәмкарлиқ ниқаби астидики бир йеңи мустәмликичилик истратегийәси икәнликини ашкарилайду.
мақалиниң ахирқи қисмида чеградики кишини чөчүтидиған вәқәләр байан қилинип, хитайниң чегра һалқиған бастурушиниң нәқәдәр рәһимсиз вә қанунсиз икәнлики оттуриға қойулған. қорғас чегра понкитидики «нейтрал район»да йүз бәргән вәқә буниң әң җанлиқ дәлили. шәрқий түркистандин қечип чиқип, қазақистан пуқралиқиға өткән миргүл исимлик бир айал шәрқий түркистанда қалған сиңлиси билән көрүшүш үчүн бу районға кәлгәндә, йүз тонуш камераси тәрипидин байқилип, хитай сақчилириниң қоғлишиға учрайду. гәрчә у қазақистан пуқраси болсиму, хитайниң санлиқ мәлумат амбирида у йәнила бир «җинайәтчи». бу вәқә хитайниң хәлқаралиқ қанунларға вә башқа дөләтләрниң игилик һоқуқиға һөрмәт қилмайдиғанлиқини, өзи «тәһдит» дәп қариған һәр қандақ шәхсни дунйаниң қәйиридә болмисун, бастурушқа урунидиғанлиқини көрситип бериду. қорғас бир тәрәптин «йеңи йипәк йоли»ниң шан-шәвкитини намайан қилидиған бир көргәзмә деризиси болса, йәнә бир тәрәптин йуқири техникилиқ назарәт вә тутқун қилиш райониға айланған. бу зиддийәт хитайниң қошна дөләтләргә қаратқан сийаситиниң маһийәтлик икки йүзлимичиликини толуқ ашкарилайду: бир тәрәптин «һәмкарлиқ» вә «ортақ мәнпәәт»ни тәшвиқ қилса, йәнә бир тәрәптин уларниң пуқралирини уларниң территорийәсигә йеқин җайда қоғлап тутиду. бу, «атаҗурт» паалийәтчиси карима абдурахманова ейтқандәк, «хитайниң қазақистанға қарита қанчилик күчкә игә икәнликини тәсәввур қилаламсиз?».
хуласидә леа полверини вә робин тутенгесниң бу мақалиси «йеңи йипәк йоли» тәшәббусиниң иқтисадий парлақлиқи арқисиға йошурунған чоңқур инсаний паҗиәни, сийасий һийлә-нәйрәңләрни вә геополитикилиқ риқабәтләрни интайин тәсирлик вә дәлил-испатлиқ һалда паш қилған. у хитайниң иқтисадий күчини сийасий бесим қоралиға айландуруп, оттура асийа дөләтлирини өзиниң ирқий қирғинчилиқ сийаситигә қандақ шерик қиливатқанлиқини очуқ көрситип бериду. мақалә уйғурларниң пәқәт хитайниң зулуми астида қалмиғанлиқини, бәлки өзлири билән охшаш мәдәнийәт вә тарихий йилтизға игә болған қошна хәлқләрниң һөкүмәтлири тәрипидинму тәқдиргә ташлап қойулғанлиқини аччиқ реаллиқ билән оттуриға қойиду. бу әсәр хәлқара җәмийәткә, болупму ғәрб дөләтлиригә хитайниң иқтисадий һәмкарлиқ вәдилириниң арқисидики һәқиқий мәқсәтләрни тонуп йетиш вә бу инсанийәткә қарши җинайәтләр алдида сүкүт қилмаслиқ һәққидә җиддий агаһландуруш сигнали бериду. «йеңи йипәк йоли»дики һәр бир контейнер, һәр бир қурулуш түриниң милйонлиған бигунаһ инсанниң азаб-оқубити вә йаш төкүши бәдилигә кәлгән болуши мумкинликини әслитиду.
