уйғур тәтқиқат институти

2025-йили 15-өктәбир

тәһрири: д. абдуреһим дөләт

бу мақалә хитай хәлқ җумһурийити һөкүмитиниң дөләт сиртида йашаватқан уйғур дийаспорасиға қаратқан системилиқ вә көп қатламлиқ бастуруш сийасәтлирини (дөләт һалқиған бастуруш)  тәһлил қилиду. кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати(HRW), әркинлик өйи(Freedom House), шеффилд университети вә һәр қайси хәлқара таратқулар тәрипидин елан қилинған әң йеңи доклат вә анализларни асас қилған бу тәтқиқатта, бейҗиң қолланған тактикиларниң көп хиллиқи, бу тактикиларниң демократийә, пикир әркинлики вә хәлқара қанун өлчәмлиригә болған бузғунчилиқ тәсири вә нишан қилинған шәхсләр һәмдә җамаәтләргә елип кәлгән еғир писхикилиқ ақивәтлири чоңқур муһакимә қилиниду. мақалидә фирансийәдә йашайдиған тонулған уйғур академик, йавропа уйғур институтиниң рәиси дилнур рәیһанниң учриған қануний паракәндичилик вәқәси типик мисал сүпитидә мәркәз қилинип, хитайниң һәтта ғәрб демократик дөләтлириниң йүрикидиму қандақ қилип үнүмлүк бир қорқутуш һәрикитини елип баралайдиғанлиқи көз алдимизға намайан қилиниду. бу мақалиниң асаслиқ мәқсити хитайниң дөләт һалқиған бастурушини пәқәт бир кишилик һоқуқ дәпсәндичилики сүпитидә әмәс, бәлки омумйүзлүк демократик қиммәт қарашларға вә саһибхан дөләтләрниң игилик һоқуқиға қилинған биваситә тәһдит дәп бекитиш арқилиқ, хәлқара җәмийәтниң бу йәршари характерлик мәсилигә қарши техиму үнүмлүк вә маслашқан инкасни шәкилләндүрүши керәкликини оттуриға қойуштур.

мәсилиниң йәршариви даириси вә аналитик қурулмиси

йигирмә биринчи әсирниң хәлқара мунасивәтләр динамикиси, мустәбит түзүмләрниң өзлириниң җуғрапийәлик чегралиридин һалқип контрол қилиш вә бастуруш механизмини бәрпа қилиш тиришчанлиқиға күнсери көп гуваһ болмақта. бу һадисиниң әң системилиқ вә рәһимсиз иҗрачилиридин бири, шүбһисизки, хитай хәлқ җумһурийитидур. бейҗиң һакимийити, болупму шәрқий түркистанда (хитайниң атиши билән шинҗаң уйғур аптоном райони) йүргүзүватқан нурғун дөләт вә хәлқара тәшкилатлар тәрипидин «ирқий қирғинчилиқ» вә «инсанийәткә қарши җинайәт» дәп етирап қилинған бастуруш сийаситини^[1, 2], дөләт сиртиға қечип җенини сақлап қелишқа урунуватқан уйғурларғиму тинимсизлиқ билән давамлаштурмақта. «хитайниң узун қоли» дәп аталған бу дөләт һалқиған бастуруш механизми^[3, 4], рәқәмлик көзитиштин тартип аилә әзалирини гөрүгә елишқичә, дипломатик паракәндичиликтин саһибхан дөләтләрниң қанун системилирини суйиистемал қилишқичә болған кәң вә мурәккәп истратегийәләрни өз ичигә алиду. бу мақалә мәзкур механизмниң ишлишини, пәйда қилған тәһдитлирини вә хәлқара җәмийәтниң бу тәһдит алдидики мәйданини, тәқдим қилинған мәнбәләр сайисидә тәнқидий нуқтидин баһалашни мәқсәт қилиду. анализимиз, бу мәсилиниң пәқәт хитайниң бир «ички иши» әмәсликини, әксичә йәршари тинчлиқи, демократик пиринсиплар вә қанунниң үстүнлүкигә түптин хирис қилидиған бир мәсилә икәнликини оттуриға қойиду.

бастурушниң мәнбәси: шәрқий түркистандики системилиқ зулум вә мәдәнийәт қирғинчилиқи

хитайниң дөләт һалқиған бастуруш сийасәтлирини тоғра бир асас үстидә тәһлил қилалишимиз үчүн, алди билән бу сийасәтләрниң мәнбәсигә, йәни шәрқий түркистандики вәзийәткә диққәт ағдурушимиз зөрүр. бейҗиң һакимийити «террорлуққа қарши туруш», «радикаллишишниң алдини елиш» вә «намратлиқни түгитиш» дегәнгә охшаш баһаниләргә оринивелип, уйғурлар вә башқа түркий мусулман хәлқләргә қарши мисли көрүлмигән бир ассимилйатсийә вә йоқитиш сийаситини йүргүзмәктә^[5]. хәлқара мунасивәтләр кеңиши (CFR) вә әнгилийә һөкүмити қатарлиқ һәр қайси мәнбәләрниң һөҗҗәтләштүрүшичә, бу сийасәтләр төвәндики асаслиқ амилларни өз ичигә алиду:

• җаза лагерлири: бир милйондин артуқ уйғурниң халиғанчә «қайта тәрбийәләш» намидики җаза лагерлирида тутуп турулуватқанлиқи мөлчәрләнмәктә. бу лагерларда кишиләр сийасий меңә йуйушқа, қийин-қистаққа, мәҗбурий туғмаслаштурушқа вә системилиқ җинсий зораванлиққа учримақта ^[6, 7].
• қаттиқ көзитиш: шәрқий түркистан, дунйадики әң илғар көзитиш техникилири қоллинилған бир очуқ һава түрмисигә айландурулған. йүз тонуш системилири, DNA йиғиш, һәр бир булуң-пучқаққа орунлаштурулған камералар вә аилиләргә орунлаштурулған хитай «уруқ-туғқанлар» арқилиқ кишиләрниң һәр бир қәдими көзитилмәктә ^[2].
• мәҗбурий әмгәк вә инсан содиси: лагерлардин қойуп берилгән йаки биваситә нишан қилинған йүз миңлиған уйғур, хитайниң ичкири өлкилиридики завутларда дунйави маркилар үчүн мәҗбурий ишлитилмәктә. америка қошма иштатлири дөләт ишлири министирлиқиниң 2025-йиллиқ инсан содиси доклатиға охшаш һөҗҗәтләр, бу әһвални заманиви қуллуқ дәп тәсвирләп, дөләт қоллиған бир инсан содиси ториға ишарәт қилмақта ^[8].
• мәдәнийәт вә диний бастуруш: мәсчитләрниң чеқилиши, диний ибадәтләрниң чәклиниши, уйғур тилиниң маариптин вә аммиви саһәдин чәткә қеқилиши, қәбристанлиқларниң вәйран қилинишиға охшаш қилмишлар арқилиқ уйғур кимликиниң асаслири йоқитишқа урунулмақта^[7]. паспортларниң мусадирә қилиниши вә сәпәр әркинликиниң пүтүнләй чәклиниши болса, район хәлқини ташқи дунйадин пүтүнләй айривәтмәктә ^[9].

бу системилиқ зулум, дийаспорадики уйғурларниң немә үчүн паалийәтчиликкә йүзләнгәнликини вә бейҗиңниң немә үчүн уларниң авазини өчүрүш үчүн бу қәдәр чекидин ашқанлиқини чүшиниш үчүн һалқилиқ бир башлиниш нуқтисидур. аилиси вә йеқинлири бу дозахниң ичидә болған һәр бир уйғур, йошурун бир гуваһчи вә хитайниң хәлқаралиқ образини тәвритәләйдиған бир актийордур. шуңлашқа бейҗиң үчүн шәрқий түркистандики бастуруш билән дөләт сиртидики бастуруш,  бир тәңгиниң икки йүзидур.

дөләт һалқиған бастурушниң уқум қурулмиси вә хитайниң роли

әркинлик өйиниң он йиллиқ санлиқ мәлуматларни өз ичигә алған кәң даирилик тәтқиқатида, дөләт һалқиған бастуруш «һөкүмәтләрниң өз земини сиртидики өктичиләр вә сүргүндикиләрниң авазини өчүрүш үчүн қолланған бир қатар физикилиқ вә рәқәмлик тактикилар» дәп тәбир берилгән^[10]. бу тактикилар қәстләп өлтүрүш вә тутқун қилиштин тартип, рәқәмлик паракәндичилик вә аилә әзалирини гөрүгә тутушқичә болған кәң бир даирини өз ичигә алиду. тәтқиқатта хитайниң бу саһәдә дунйадики әң актип вә әң устилиқ билән һәрикәт қилидиған актийор икәнлики ениқ көрситилгән. шеффилд университетида елип берилған илмий бир тәтқиқатта болса, хитайниң уйғур дийаспорасиға қаратқан бастуруши «биз сени өзүңдинму йахши билимиз»^[11] дегән шоар билән хуласилинидиған, интайин шәхсийләштүрүлгән вә писхикилиқ бир уруш дәп сүпәтләнгән.

хитайниң дөләт һалқиған бастуруш истратегийәси, башқа мустәбит түзүмләрдин бир қанчә асаслиқ нуқтида пәрқлиниду:

1. даирә вә көләм: хитай пәқәт алдинқи қатардики паалийәтчиләрнила әмәс, бәлки адәттики дийаспора әзалири, оқуғучилар, содигәрләр, һәтта хитай һакимийитигә қарши һечқандақ паалийәт қилип бақмиған кишиләрниму нишан қилмақта. мәқсәт, омумйүзлүк бир қорқунч муһити йаритиш арқилиқ, йошурун һаләттики һәр түрлүк өктичиликни техи туғулмастила боғуп өлтүрүштур ^[10].
2. техникини қоллиниш: бейҗиң, WeChat қа охшаш супилар арқилиқ елип берилған рәқәмлик көзитиш, тор һуҗумлири, дезинформатсийә паалийәтлири вә дийаспора әзалириниң алақә торлириға сиңип кириш қатарлиқ усуллар билән техникини бир бастуруш қорали сүпитидә қоллиништа алдинқи қатарда туриду.
3. дөләтниң бир пүтүнлүк усули: бу һәрикәтләр пәқәт истихбарат органлири тәрипидинла әмәс, бәлки ташқи ишлар министирлиқиға қарашлиқ әлчиханилар вә консулханилар, бирликсәп хизмәт бөлүмидә охшаш партийә органлири, чәт әлдики оқуғучилар вә йуртдашлар җәмийәтлиригә охшаш ташқи көрүнүштә пуқралар қурулмиси болған органлар арқилиқиму елип берилмақта. бу, бастурушниң һәр бир саһәгә сиңип киришини капаләтләндүридиған бир пүтүнлүк усулидур ^[12].

бу қурулма даирисидә, хитайниң уйғур дийаспорасиға қаратқан һәрикәтлири, аддий бир паракәндичилик вәқәси болуштин һалқип, бейҗиңниң йәршариви тәсир даирисини кеңәйтиш вә өзиниң мустәбит өлчәмлирини хәлқара системиға теңиш истратегийәсиниң бир қисми сүпитидә чүшинилиши керәк.

«хитайниң узун қоли» ниң тактикилири: бир көп йөнилишлик қорқутуш истратегийәси

бейҗиңниң уйғур дийаспорасини нишан қилған дөләт һалқиған бастуруш механизми, бир-бири билән бир гәвдиләшкән нурғун тактикилардин тәркиб тапқан. бу тактикилар, зийанкәшликкә учриғучилар турушлуқ дөләтниң демократийә сәвийәси, қанунниң үстүнлүки вә хитай билән болған мунасивитигә асасән пәрқлиқ болиду.

вакалитән мәҗбурлаш: аилә әзалирини гөрүгә елиш

хитайниң әң рәһимсиз вә үнүмлүк тактикилиридин бири, дийаспорадики уйғурларни контрол қилиш үчүн шәрқий түркистандики аилә әзалирини гөрүгә елип ишлитишидур. шеффилд университетиниң тәтқиқати вә нурғун гуваһлиқлар, бу механизмниң қандақ ишләйдиғанлиқини көз алдимизға намайан қилмақта^[3, 11]. бу җәрйан адәттә мундақ ишләйду: чәт әлдики бир уйғур иҗтимаий таратқуда шәрқий түркистандики вәзийәтни тәнқид қилған бир йазма йоллиғанда йаки бир намайишқа қатнашқанда, қисқа вақит ичидә шәрқий түркистандики аилисидин бир телефон йаки WeChat учури тапшурувалиду. бу сөһбәттә адәттә бир сақчи хадимиму болиду вә аилә әзалири йиғлап йаки мәҗбурий һалда, чәт әлдики туғқинидин «паалийәтлирини тохтитишини», «вәтәнгә хаинлиқ қилмаслиқини» вә «хитай һөкүмитигә қарши чиқмаслиқини» тәләп қилиду. әксичә болғанда өзлириниң «тәрбийәләш лагери»ға әвәтилидиғанлиқи йаки бешиға техиму начар ишлар келидиғанлиқини има қилиду. бу усул, зийанкәшликкә учриғучида ғайәт зор писхикилиқ бесим пәйда қилиду. шәхс, өзиниң пикир әркинлики билән аилисиниң һайатий хәвпсизлики арисида қорқунчлуқ бир таллашқа мәҗбурлиниду. бу пәқәт шәхсни җимиқтурупла қалмай, йәнә дийаспора ичидә чоңқур ишәнчсизлик вә қорқунч пәйда қилиш арқилиқ коллектип һәрикәтләргиму бузғунчилиқ қилиду.

рәқәмлик көзитиш, тәһдит вә тор һуҗумлири

техника, хитайниң дөләт һалқиған бастуруш механизминиң асасий түврүкидур. уйғурлар қәйәрдә йашишидин қәтийнәзәр, үзлүксиз бир рәқәмлик көзитиш астида икәнлики һессийати билән йашашқа мәҗбур. шиветсарийәдики тибәт вә уйғур җамаәтлири үстидә елип берилған бир тәтқиқат, бу әһвалниң конкрет мисаллирини көрситип бериду^[4]. тәһдитләр адәттә сахта иҗтимаий таратқу һесабатлири йаки һуҗумға учриған һесабатлар арқилиқ биваситә әвәтилиду. бу учурларда, шәхсниң қәйәрдә йашайдиғанлиқи, балилириниң қайси мәктәптә оқуйдиғанлиқиға охшаш шәхсий учурлар һәмбәһирлиниш арқилиқ, «сени һәр даим көзитип туримиз» дегән учур берилиду. буниңдин башқа, паалийәтчиләр вә академикларниң елхәт һесабатлири вә електиронлуқ үскүнилиригә қарита алдамчилиқ (phishing) һуҗумлири қилиниду. мәқсәт, шәхсий учурларға еришиш, алақә торлирини ашкарилаш вә уларниң абруйини  чүшүридиған материйалларни тепиштур ^[12].

дипломатийә ишханилириниң роли: тәһдит селиш вә паракәндичилик мәркәзлири

хитайниң әлчиханилири вә консулханилири, вена әһдинамиси билән өзлиригә берилгән дипломатик чеқилалмаслиқни, дийаспорани көзитиш, паракәндичилик қилиш вә контрол астида тутуш үчүн бир қалқан сүпитидә ишләтмәктә. дипломатик хадимлар, оқуғучилар җәмийити йаки сода кеңәшлиригә охшаш ниқаб астидики тәшкилатлар арқилиқ дийаспора ичидики өктичи авазларни ениқлайду. намайишларға қатнашқанларниң сүрәтлири тартилип, кимлики ениқланғандин кейин шәрқий түркистандики аилилиригә бесим ишлитиш үчүн қоллинилиду^[4]. паспорт йеңилашқа охшаш консулхана мулазимәтлири, бир тәһдит қоралиға айландурулған. паспортини йеңилатмақчи болған бир уйғурдин, хитайға қарши паалийәтләрдә болмиғанлиқиға даир бир һөҗҗәткә имза қойуш, дийаспора һәққидә учур бериш йаки өктичи гуруппилардин йирақ туруш тәләп қилиниши мумкин. бу тәләпләрни рәт қилғанларниң паспортлири йеңиланмайду, бу әһвал уларни вәтәнсиз вә қануний җәһәттин аҗиз һаләткә чүшүрүп қойиду ^[9].

үчинчи дөләтләрни васитә қилиш: қайтуруветиш вә қанунға хилаплиқ қилиш

хитай, болупму иқтисадий вә сийасий җәһәттин өзигә беқинди болған йаки қанунниң үстүнлүки аҗиз болған дөләтләргә бесим ишлитиш арқилиқ, бу дөләтләрдики уйғур панаһланғучиларни қанунсиз йоллар билән қайтурувелишқа урунмақта. тайландта йүз бәргән вәқәләр бу әһвалниң әң паҗиәлик мисаллиридин биридур^[13]. тайланд, хәлқара қанунниң асаслиқ пиринсиплиридин бири болған «қайтурмаслиқ» (non-refoulement) пиринсипиға қайта-қайта хилаплиқ қилип, йүзлигән уйғур панаһланғучини хитайға қайтуруп бәрди. бу кишиләр хитайға қайтқандин кейин йа ғайиб болди йаки узун муддәтлик қамақ җазасиға һөкүм қилинди. бейҗиң, бу хил дөләтләрни пәқәт қайтурувелиш үчүнла әмәс, бәлки дийаспорани паракәндә қилиш үчүн бир вакаләтчи сүпитидиму ишлитиду. бу дөләтләрдики йәрлик бихәтәрлик күчлири, хитайниң тәлипи билән уйғурларни сорақ қилалайду, нәзәрбәнд астиға алалайду вә сәпәрлирини чәклийәләйду.

типик мисал анализи: дилнур рәیһан вәқәси вә «қанун уруши» Lawfare)

хитайниң дөләт һалқиған бастуруш истратегийәсиниң нәқәдәр җүрәтлик вә мурәккәп һалға кәлгәнликини чүшиниш үчүн, фирансийәдә йашайдиған тонулған уйғур академик вә паалийәтчи дилнур рәیһанниң учриған қануний паракәндичилик вәқәсини^[14, 15] чоңқур тәһлил қилиш зөрүр. бу вәқә бейҗиңниң әмди пәқәт мәхпий һәрикәтләр йаки васитилик тәһдитләр биләнла купайиләнмәй, ғәрб демократик дөләтлириниң қанун системилирини бир «қорал» сүпитидә ишлитишкә башлиғанлиқини көрситип бериду.

дилнур рәیһан, фирансийә дөләтлик иҗтимаий пәнләр алий мәктипиниң (INaLCO) оқутқучиси вә йавропа уйғур институтиниң қурғучиси. у йиллардин буйан шәрқий түркистандики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлирини илмий вә аммиви супиларда аңлитип келиватқан алдинқи қатардики бир аваз. 2025-йили, хитайпәрәслики билән тонулған бир җәмийәт вә бу җәмийәтниң рәиси, рәیһанға қарши «төһмәт» җинайити билән дәва ачқан. дәваниң асаслиқ сәвәби, рәیһанниң бу кишиләрни «хитай һакимийитиниң тәшвиқатчилири» дегәнликидур ^[14].

бу дәва аддий бир һақарәт дәвасидәк көрүнсиму, униң астидики һәрикәтләндүргүч күчләр хитайниң дөләт һалқиған бастуруш истратегийәсиниң йеңи бир басқучиға ишарәт қилмақта:

1. истратегийәлик дәвалар (SLAPP): бу хил дәвалар, «аммиви иштиракқа қарши истратегийәлик дәва» (Strategic Lawsuit Against Public Participation – SLAPP) дәп аталған бир паракәндичилик усулидур. мәқсәт, дәвада ғәлибә қилиштин көрә, нишан қилинған паалийәтчи йаки мухбирни йуқири сот хираҗәтлири, узунға созулған қануний җәрйанлар вә писхикилиқ бесим билән һардуруп, авазини өчүрүштур. хитай бу усулни қоллиниш арқилиқ тәнқидий авазларни өз дөлитиниң сиртида, демократик бир дөләтниң сот заллирида боғушқа урунмақта.
2. қанунни васитә қилиш: бу вәқә бейҗиңниң пикир әркинликини қоғдаш үчүн лайиһәләнгән қанун механизмлирини, пүтүнләй әксичә бир мәқсәттә, йәни пикир әркинликини йоқитиш үчүн қандақ манипулйатсийә қилалайдиғанлиқини көрситип бериду. буни, демократик системиларниң өз қиммәт қарашлириға қарши қоллинилған бир хил «қанун уруши» (lawfare) дәп аташ мумкин.
3. тәһдит депломатийәси: асийалист торидики анализдиму көрситилгинидәк, бу дәва хитайниң «тәһдит депломатийәси» ниң бир қисмидур^[15]. бейҗиң бу дәва арқилиқ пәқәт дилнур рәیһанғила әмәс, йавропадики барлиқ уйғур паалийәтчиләргә вә хитайни тәнқид қилидиған башқа академиклар вә мухбирларға мундақ бир учурни бәрмәктә: «бихәтәр әмәссән, қанунниң арқисиға йошурунсаңму сени тапимиз вә авазиңни өчүримиз».

дилнур рәیһанниң өз мақалисидә^[16] муһакимә қилған «уйғурлар аз санлиқму йаки мустәмликә қилинғанларму?» дегән соалму бу нуқтидин әһмийәткә игә. рәیһан, уйғур мәсилисиниң аддий бир «аз санлиқ һоқуқи» мәсилиси әмәсликини, әксичә хитайниң шәрқий түркистанни килассик бир мустәмликичилик логикиси билән башқуруватқанлиқини, байлиқлирини  сүмүрүватқанлиқини вә хәлқини мәдәнийәт җәһәттин йоқитишқа урунуватқанлиқини илгири сүриду. бу мустәмликичилик идийәси, метрополниң (бейҗиң) мустәмликидин (шәрқий түркистан) қачқан «асий» пуқрасини дунйаниң қәйеридә болушидин қәтийнәзәр қоғлаш вә җазалаш һоқуқимиз бар дәп қаришиға сәвәб болмақта. шуңлашқа рәیһанға ечилған дәва, пәқәт бир шәхскә қилинған һуҗумла әмәс, бәлки уйғурларниң өз тәқдирини өзи бәлгиләш вә мустәмликичиликкә қарши туруш һоқуқиға қилинған бир һуҗумдур.

инсаний бәдәл : писхикилиқ бузғунчилиқ вә «боғуш үнүми»

хитайниң дөләт һалқиған бастуруш сийасәтлириниң әң вәйран қилғуч ақивәтлири, нишан қилинған шәхсләр вә җамаәтләргә елип кәлгән чоңқур писхикилиқ зәхимдур. «хитайниң узун қолидин қорқаттим»^[3] сәрләвһиси билән елан қилинған шәхсий гуваһлиқлар, бу зәхимниң дәриҗисини көз алдимизға намайан қилмақта. дийаспорадики уйғурлар, үзлүксиз бир қорқунч, тәшвиш вә паранойа һалитидә йашимақта. өзлириниң һәр даим көзитиливатқанлиқи, аңлиниватқанлиқи вә әң сөйүмлүк кишилири арқилиқ тәһдиткә учриши мумкинлики һессийати, уларниң зөрүр бихәтәрлик туйғусини йоққа чиқириду.

бу әһвал пәйда қилған асаслиқ ақивәтләр төвәндикичә:

• аилә бағлинишиниң үзүлүши: нурғун уйғур, шәрқий түркистандики аилисини қоғдаш үчүн улар билән барлиқ алақини үзүшкә мәҗбур болиду. йиллап ата-аниси, қериндашлири йаки балилиридин хәвәр алалмиған кишиләр, һәм йеқинлириниң ақивити тоғрисида бир ениқсизлиқ ичидә йашайду, һәм чоңқур бир йалғузлуқ вә гунаһкарлиқ туйғусини һес қилиду.
• җамаәт ичидә ишәнчсизлик: хитайниң дийаспора ичигә җасусларни сиңдүрүш истратегийәси, җамаәт ичидики ишәнчниму вәйран қилмақта. кимниң хитай дөлити үчүн ишләйдиғанлиқи намәлум болғачқа, кишиләр әң йеқин достлири йаки туғқанлириғиму гуман билән қарашқа башлайду. бу әһвал, дийаспораниң коллектип һәмкарлиқ вә тәшкиллиниш иқтидариға еғир дәриҗидә зийан салиду.
• «боғуш үнүми» (Chilling Effect): әң муһим ақивәтләрдин бири «боғуш үнүми»дур. дилнур рәیһанға охшаш батур паалийәтчиләр қаршилиқ көрситишни давамлаштурсиму, нурғун адәттики уйғурлар вәтәндә қалған аилисигә зийан йетишидин қорқуп, сүкүткә чөмиду. намайишларға қатнашмайду, иҗтимаий таратқуларда йазма йоллимайду, һәтта өз арисидиму сийасий мәсилиләр тоғрисида сөзләштин қорқиду. бу сүкүт, хитайниң дәл өзи арзу қилған нәрсидур. чүнки бу, шәрқий түркистандики ирқий қирғинчилиқниң хәлқара җамаәтчиликкә аңлитилишини капаләтләндүридиған әң муһим йоллардин бириниң тосулуп қелиши дегәнликтур.

бу писхикилиқ уруш, шәхсләрниң пәқәт сийасий паалийәтлиринила әмәс, бәлки роһий сағламлиқи, иҗтимаий мунасивәтлири вә йеңи бир һайатқа маслишиш җәрйанлириниму вәйран қилмақта. өзлирини әркин дәп қариған дөләтләрдиму, көрүнмәс бир түрминиң теми ичидә йашашни давамлаштуриду.

хәлқара инкаслар вә йетәрсизликләр

хитайниң дөләт һалқиған бастуруш паалийәтлири, хәлқара җәмийәтниң күнтәртипигә күнсери көпрәк кирмәктә. америка қошма иштатлири, әнгилийә, канада вә йавропа иттипақиға охшаш актийорлар, шәрқий түркистандики ирқий қирғинчилиқ вә кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлирини әйибләйдиған байанатларни елан қилип, бәзи хитай әмәлдарлири вә органлириға қарита ембарго йүргүзди^[7]. әнгилийә ^[7] вә америка қошма иштатлириниң^[8] елан қилған рәсмий доклатлири, бу дөләтләрниң мәсилидин хәвәрдар икәнликини вә дәлил-испатларни топлаватқанлиқини көрситиду.

бирақ, бу инкаслар хитайниң бу хил қапйүрәк сийасәтлирини тохтитишта асасән дегүдәк йетәрсиз қеливатиду. буниң бир қанчә асаслиқ сәвәби бар:

1. иқтисадий беқиндилиқ: нурғун дөләт хитай билән болған чоңқур иқтисадий мунасивәтлири сәвәблик бейҗиңға қарши қаттиқ бир мәйданда туруштин өзини тартиду. кишилик һоқуқ сөзи адәттә сода мәнпәәтлириниң сайисида қелип кәлмәктә.
2. маслишиш кәмчиллики: мустәбит түзүмләр дөләт һалқиған бастуруш мәсилисидә бир-бири билән һәмкарлишиватқан бир пәйттә, демократик дөләтләр бу тәһдиткә қарши ортақ вә маслашқан бир истратегийә түзүштә қийналмақта. һәр бир дөләт мәсилини өзиниң ички бихәтәрлик мәсилиси дәп қарашқа майил.
3. қануний бошлуқлар: SLAPP дәвалириға охшаш йеңи әвлад тәһдитләр алдида, һазирқи қануний рамкилар йетәрсиз қеливатиду. демократик дөләтләрниң өз қанун системилириниң бу шәкилдә суйиистемал қилинишиниң алдини алидиған йеңи қанун-бәлгилимиләргә еһтийаҗи бар.
4. хәлқара органларниң аҗизлиқи: хитай, б д т ға охшаш хәлқара супиларда иқтисадий вә сийасий күчини ишлитип, шәрқий түркистандики вәзийәтни музакирә қилишқа урунған тиришчанлиқларни тосуп, өзигә иттипақдаш дөләтләр арқилиқ қоллашқа еришмәктә. хәлқара җинайи ишлар сақчи тәшкилати (INTERPOL) ға охшаш органларниму өктичиләрни тутуш үчүн суйиистемал қилишқа урунғанлиқи һөҗҗәтләштүрүлгән ^[12].

хуласилигәндә, хәлқара җәмийәтниң инкаси, хитайниң системилиқ вә йәршари көлимидики бастуруш һәрикәтлири алдида парчә – пурат, аста вә үнүмсиз қеливатиду. бу әһвал бейҗиңни техиму җасарәтләндүрүп, бастурушниң чегралирини техиму кеңәйтишигә шараит йаритип бәрмәктә.

хуласә: игилик һоқуқ, демократийә вә омумий қиммәт қарашларға қаритилған бир тәһдит

хитайниң уйғур дийаспорасиға қаратқан дөләт һалқиған бастуруши, пәқәт бир милләткә қаритилған кишилик һоқуқ дәпсәндичилики әмәс. бу, йигирмә биринчи әсирниң асаслиқ хәлқара өлчәмлиригә, демократик пиринсипларға вә һәр бир шәхс игә болған асаслиқ әркинликләргә қилинған биваситә бир һуҗумдур. бир дөләтниң башқа игилик һоқуқлуқ дөләтләрниң земини ичидә, у дөләтләрниң қанунлири вә қиммәт қарашлирини көзгә илмай туруп өз пуқралириға (йаки сабиқ пуқралирини) тәһдит селиши, паракәндә қилиши вә авазини өчүрүшкә урунуши, вестфалийә игилик һоқуқ чүшәнчисиниң түптин тәвритилиши дегәнликтур.

дилнур рәیһан вәқәсиму көрситип бәргинидәк, бу тәһдит әмди пәқәт тайланд йаки мисирға охшаш дөләтләр биләнла чәкләнмәйду, фирансийә, шивейтсарийә, америка қошма иштатлириға охшаш демократийәниң бөшүки саналған дөләтләрниң йүрикидиму өзини намайан қилмақта. бейҗиң, «ички ишларға арилашмаслиқ» пиринсипини өз һәрикәтлири үчүн бир қалқан сүпитидә ишлитиватқан һалда, өзи әң таҗавузчил бир шәкилдә башқа дөләтләрниң ички ишлириға арилишиватиду.

бу йәршари характерлик тәһдит алдида хәлқара җәмийәтниң бесиши керәк болған қәдәмләр ениқ:

• маслашқан ембарголар: дөләт һалқиған бастуруш һәрикәтлиригә қатнашқан хитай әмәлдарлири, органлири вә техника ширкәтлиригә қарши көп дөләтлик вә нишанлиқ ембарголар йүргүзүлүши керәк.
• дийаспорани қоғдаш: саһибхан дөләтләр өз земинида йашаватқан уйғур вә башқа өктичи гуруппиларниң бихәтәрликини капаләтләндүрүш үчүн техиму актип болуши, тәһдитләргә әстайидил муамилә қилиши вә җинайәтчиләрни тәкшүрүп сотлиши керәк. дипломатик чеқилалмаслиқни суйиестимал қилған хитай депломатлири «қарши елинмайдиған шәхс» дәп елан қилиниши керәк.
• қануний мудапиә механизмлири: SLAPP қа охшаш истратегийәлик дәваларға қарши қануний қоғдашлар күчәйтилиши, паалийәтчиләр вә академикларға қануний йардәм берилиши керәк.
• хәлқара хәвәрдарлиқни ашуруш: хитайниң дөләт һалқиған бастуруш тактикилири вә шәрқий түркистандики ирқий қирғинчилиқ һәққидә җамаәтчилик вә сийасәт бәлгилигүчиләрниң хәвәрдарлиқини ашурушқа йүзләнгән тиришчанлиқлар қоллиниши керәк.
• хәлқара органларни ислаһ қилиш: хәлқара җинайи ишлар сақчи тәшкилати (INTERPOL) ға охшаш органларниң мустәбит түзүмләр тәрипидин суйиистимал қилинишиниң алдини алидиған механизмлар күчәйтилиши керәк.

хитайниң узун қолиға қарши елип берилидиған күрәш, пәқәт уйғурларниң әркинлик күришила әмәс, бәлки қанунниң үстүнлүки, пикир әркинлики вә демократик турмуш усулиға ишинидиған барлиқ җәмийәтләрниң ортақ күришидур. бу күрәштә намайан қилинидиған қәтийлик, йигирмә биринчи әсирдә дунйа тәртипиниң мустәбит бир кәлгүсигә қарап йүзлинидиғанлиқини йаки әркинлик қиммәт қарашлири қоғдилидиған бир кәлгүсигә қарап тәрәққий қилидиғанлиқини бәлгиләйду.

мәнбәләр (пайдиланмилар):

[1] World Without Genocide. (2025). “Genocide of the Uyghurs in Western China: ‘I Was Feared, China’s Long Arm Reaches Uyghurs’”. William Mitchell College of Law. Erişim adresi: https://worldwithoutgenocide.org/genocides-and-conflicts/genocide-of-the-uyghurs-in-western-china/i-was-feared-chinas-long-arm-reaches-uyghurs

[2] Council on Foreign Relations (CFR). (2025). “China’s Repression of Uyghurs in Xinjiang”. Erişim adresi: https://www.cfr.org/backgrounder/china-xinjiang-uyghurs-muslims-repression-genocide-human-rights

[3] World Without Genocide. (2025). a.g.e.

[4] swissinfo.ch. (2025). “Tibetans and Uyghurs in Switzerland fear ‘long arm’ of China”. Erişim adresi: https://www.swissinfo.ch/eng/swiss-diplomacy/tibetans-and-uyghurs-in-switzerland-fear-long-arm-of-china/88885304

[5] Human Rights Watch (HRW). (5 Eylül 2025). “China’s Cover-Ups Don’t Hide Unending Abuse for Uyghurs”. Erişim adresi: https://www.hrw.org/news/2025/09/05/chinas-cover-ups-dont-hide-unending-abuse-for-uyghurs

[6] The Hill. (2025). “Uyghur detention in Xinjiang is an ongoing atrocity”. Erişim adresi: https://thehill.com/opinion/international/5486415-uyghur-detention-xinjiang-abuses/

[7] Gov.uk. (Temmuz 2022). “Country Policy and Information Note: Muslims (including Uyghurs) in Xinjiang, China”. Erişim adresi: https://www.gov.uk/government/publications/china-country-policy-and-information-notes/country-policy-and-information-note-muslims-including-uyghurs-in-xinjiang-july-2022-accessible

[8] U.S. Department of State. (2025). “2025 Trafficking in Persons Report: China”. Erişim adresi: https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/

[9] Human Rights Watch (HRW). (3 Şubat 2025). “China: Travel for Uyghurs Heavily Restricted”. Erişim adresi: https://www.hrw.org/news/2025/02/03/china-travel-uyghurs-heavily-restricted

[10] Freedom House. (2025). “Ten Findings from Ten Years of Data on Transnational Repression”. Erişim adresi: https://freedomhouse.org/article/ten-findings-ten-years-data-transnational-repression

[11] Nyrola, E., & Tobin, D. (2024). “‘We know you better than you know yourself’: China’s transnational repression of the Uyghur diaspora”. University of Sheffield. Erişim adresi: https://sheffield.ac.uk/las/research/east-asia/we-know-you-better-you-know-yourself-chinas-transnational-repression-uyghur-diaspora

[12] International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ). (2025). “About the China Targets Investigation”. Erişim adresi: https://www.icij.org/investigations/china-targets/about-china-targets-investigation/

[13] Human Rights Watch (HRW). (18 Mart 2025). “Thailand: Raise Uyghur Abuses on Xinjiang Visit”. Erişim adresi: https://www.hrw.org/news/2025/03/18/thailand-raise-uyghur-abuses-xinjiang-visit

[14] Human Rights Watch (HRW). (9 Ekim 2025). “Uyghur Scholar-Activist Faces Charges in France for Criticizing Beijing”. Erişim adresi: https://www.hrw.org/news/2025/10/09/uyghur-scholar-activist-faces-charges-in-france-for-criticizing-beijing

[15] Asialyst. (11 Ekim 2025). “L’universitaire ouïghoure face à la diplomatie d’intimidation chinoise”. Erişim adresi: https://asialyst.com/fr/2025/10/11/universitaire-ouighoure-face-diplomatie-intimidation-chinoise/

[16] Reyhan, Dilnur. (2025). “Les Ouïghours, minorité ou colonisés?”. Esprit. Erişim adresi: https://esprit.presse.fr/article/dilnur-reyhan/les-ouighours-minorite-ou-colonises-46015