тәһрири: д. абдуреһим дөләт
2025-йили 24-өктәбир
абһинандан кумар тәрипидин йезилип, 2025-йили 22-өктәбир ловий институтиниң (Lowy Institute) тор бетидә елан қилинған «геополитика вә йеңилиқларни чүшиниш: шимал, шәрқ, ғәрб, җәнуб» намлиқ мақалә, бүгүнки хәлқара мунасивәтләр әдәбийатида көп қоллинилидиған, әмма көпинчә һалларда җуғрапийәлик реаллиқтин бәкрәк идеологийәлик, тарихий вә күч-қудрәт тонушиға асасланған түп геополитикилиқ уқумларни чоңқур тәһлил қилиду. мақалидә, «шимал-җәнуб» вә «шәрқ-ғәрб» кәби қутуплишишларниң келип чиқиши, тәдриҗий тәрәққийати вә бүгүнки күндики мурәккәп ипадилинишлири тәтқиқ қилинип, бу уқумларниң әмәлийәттә нәқәдәр өзгиришчан вә сийасий мәқсәттә бәрпа қилинған кимликләр икәнлики көз алдимизда намайан қилиниду. кумарниң тәһлили, бу аталғуларниң пәқәт бир исим болуштин һалқип, дөләтләрниң өзлирини қандақ орунға қойуши, йәршариви тәртипкә болған көз қарашлири вә тарихий әслимилирини әкс әттүридиған күчлүк сийасий васитиләр икәнликини тәкитлиши билән зор әһмийәткә игә. бу тәтқиқатта, мәзкур мақалиниң асаслиқ пикирлири шәрһлинип, у оттуриға қойған анализ рамкисиниң бүгүнки мурәккәп геополитикилиқ реаллиқни чүшиништики роли вә пикрий қиммити мулаһизә қилиниду.
кумар, тәһлилини хәлқара мунасивәтләрдики бир асаслиқ зиддийәтни, йәни геополитикилиқ аталғулар билән җуғрапийәлик орун оттурисидики рошән мас кәлмәсликни оттуриға қойуш билән башлайду. австралийәниң җәнубий йерим шарда турупму «йәршари җәнуби» ниң бир қисми һесабланмай, әксичә бир «ғәрб дөлити» дәп қобул қилиниши; мушуниңға охшаш һиндистанниң шималий йерим шарда туруқлуқ «йәршари җәнуби» ичидә орун елиши қатарлиқ көрүнәрлик мисаллар, апторниң тезисиниң асаслиқ тайанч нуқтисини тәшкил қилиду. бу мисаллар, «шимал, җәнуб, шәрқ, ғәрб» қатарлиқ уқумларниң физикилиқ җуғрапийәдин нәқәдәр айрилип кәткәнликини вә бу уқумларниң қудрәт, мустәмликичилик тарихи, иқтисадий тәңсизлик вә мәдәнийәт чүшәнчиси қатарлиқ техиму абстракт вә сийасий һәрикәтләндүргүч күчләр тәрипидин шәкилләндүрүлгәнликини көрситип бериду. аптор, бу нуқтида һиндистан ташқи ишлар министири субрахманйам җайшанкарниң өз дөлитини бир « ғәрби җәнуб күчи» дәп атишини, бу мурәккәплик вә арилашма кимлик издәш урунушиниң конкрет бир ипадиси сүпитидә оттуриға қойиду. бу кириш сөз, оқурмәнни адәтләнгән категорийәләрдин гуманлинишқа вә бу сөзләрниң арқисиға йошурунған чоңқур тарихий вә сийасий қатламларни байқашқа чақиридиған күчлүк бир пикрий йип учи билән тәминләйду.
мақалиниң мәркизидики уқумларниң биринчиси болған «йәршари җәнуби» ниң (Global South) тарихий келип чиқишини тәкшүргән кумар, бу аталғуниң 20-әсирниң өзгиришчан дунйа вәзийити ичидә қандақ тәдриҗий тәрәққий қилғанлиқини тәпсилий байан қилиду. уқумниң йилтизи, фирансийәлик нопусшунас алфред саввийниң 1952-йили нә капиталистик «биринчи дунйа» ға, нә коммунистик «иккинчи дунйа» ға тәвә болмиған дөләтләрни тәсвирләш үчүн оттуриға қойған «үчинчи дунйа» (Third World) аталғусиға тақилиду. әмма бу аталғуниң өз ичигә алған дәриҗә пәрқи вә кәмситиш түси, вақитниң өтүшигә әгишип башқа бир уқумлаштуруш еһтийаҗини пәйда қилди. 1960-йилларниң ахирида америкилиқ паалийәтчи карл оглесбий тәрипидин оттуриға қойулған «йәршари җәнуби» ипадиси, техиму нейтрал вә дәриҗә пәрқи төвәнрәк бир таллаш сүпитидә қобул қилинди. бу уқумниң анализ рамкиси, 1980-йили брандт комитети елан қилған доклат билән техиму рошәнләшти. комитет, дунйани тәхминән 30-35° шималий кәңлик линийәси бойичә бай, санаәтләшкән «шимал» вә техиму намрат, тәрәққий қиливатқан «җәнуб» дәп иккигә айриған бир сизиқ сизди. бу айриш, қисқа вақит ичидә G-77 гурупписиниң (бүгүнки күндә 134 дөләтни өз ичигә алиду) әзалири билән өзара маслишип, тәрәққий қиливатқан дөләтләрниң коллектип иқтисадий мәнпәәтлирини қоғдайдиған бир сийасий супиниң намиға айланди.
кумар, «йәршари җәнуби» уқумиға қаритилған тәнқидләргиму диққәт қилиштин өзини қачурмайду. бу уқумниң, һәм демократик дөләтләрни һәм мустәбит түзүмләрни, һәм нефиткә бай парс қолтуқидики падишаһлиқ түзүмдики дөләтләрни һәм дунйаниң әң арқида қалған иқтисадлирини өз ичигә алғанлиқи сәвәбидин анализ җәһәттә бирдәкликкә игә әмәслики даим тилға елинидиған бир тәнқидтур. әмма аптор, бу көп хиллиққа қаримай, бу аталғуниң немә үчүн һелиһәм күчлүк бир шәкилдә мәвҗутлуқини сақлап келиватқанлиқини устилиқ билән чүшәндүриду. «йәршари җәнуби» ниң күчи, җуғрапийәлик йаки иқтисадий җәһәттики охшашлиқтин әмәс, бәлки ортақ болған мустәмликичиликтин кейинки чәткә қеқилиш кәчүрмишидин вә техиму адил бир хәлқара тәртип издәш арзусидин келиду. шуңлашқа бу уқум, пәқәт иқтисадий бир категорийә болуштин һалқип, һәмкарлиқ вә ислаһат тәләплири үстигә қурулған күчлүк бир сийасий кимликтур. бу кимлик, йәршариви башқуруш механизмлирида техиму көп сөз һоқуқиға игә болушни халайдиған, тарихта чәткә қеқилған дөләтләр үчүн бирликкә кәлтүргүчи бир байрақ вәзиписини өтәйду. бу җәһәттин «йәршари җәнуби», онтологийәлик бир реаллиқтин бәкрәк, бир сийасий қурулушниң намидур.
мақалә, җәнуб- шимал айриминиң әксичә, техиму көп мәдәнийәт вә мәдәнийәтләр ара характергә игә болған «шәрқ-ғәрб» (East-West) айриминиң тәһлилигә өткәндә, мәсилиниң тарихий чоңқурлуқини техиму ашуриду. кумарға көрә, бу айримниң йилтизи қәдимки йунан вә римға, йәни йавропаниң өзини дунйаниң мәркизи дәп қараш чүшәнчисигә тутишиду. латинчида ғәрб мәнисини билдүридиған «Occident» билән шәрқ мәнисини билдүридиған «Orient» арисидики символлуқ сизиқ, йавропалиқларниң өзлирини униң сиртидики асийаниң кәң вә намәлум тупрақлиридин айриш шәкли иди. вақитниң өтүшигә әгишип бу айрим, ғәрбниң қиммәт қарашлири билән йуғурулған бир дәриҗиләр системисиға айланди: «Occident» әқил, тәртип вә әркинлик билән бағлаштурулса, «Orient» сирлиқлиқ, зораванлиқ вә коничилиқ, әнәнивилик билән охшаш дәп қаралди. бу чүшәнчә, оттура әсир вә йеңи дәврниң дәсләпки мәзгиллиридә хиристийан дининиң шәрқтики ислам императорлуқлири алдида өзини тонуши билән диний бир мәзмунға игә болди. йавропа мустәмликичиликиниң йүксилиши билән биргә, бу дунйа қараш мәдәнийәтләр ара бир дәриҗиләр системисиға айланди. ғәрб заманивилиқ, илғарлиқ вә мәрипәткә вәкиллик қилса, шәрқ замандин һалқиған, ғәлитә вә өзгәрмәс дәп тәсвирләнди. аптор, бу нуқтида едивард сәидниң мәшһур «ориентализм» (шәрқшунаслиқ) уқумлаштурмисиға ишарәт қилип, бу рамкиниң қандақ қилип бир идийәви вә сийасий һөкүмранлиқ васитиси сүпитидә ишлигәнликини има қилиду.
кумар, бу қәдимки мәдәнийәтләр ара айримниң 20-әсирниң оттурилирида соғуқ мунасивәтләр уруши луғити ичидә қандақ қайтидин ипадиләнгәнликини тәһлил қилиду. винстон черчилниң 1946-йили тилға алған «төмүр пәрдә» си(Iron Curtain), әмәлийәттә бу қәдимки шәрқ-ғәрб тәсәввуриниң давами иди, әмма бу қетим капитализм билән коммунизм оттурисидики идеологийәлик күрәш пиризмисидин әкс әттүрүлгәниди. соғуқ мунасивәтләр уруши дәвридә шәрқ-ғәрб айрими идеологийәлик бир характергә игә болған болса, шимал-җәнуб айрими иқтисадий бир кимликкә айлинип, бу икки оқ бир-бири билән тәң вақитта ишләшкә башлиди. соғуқ мунасивәтләр урушиниң ахирлишишиниң шәрқ-ғәрб айримини, йәршарилишиш вә иқтисадий җәһәттики өзара беқиндилиқниң болса җәнуб- шимал айримини хирәләштүридиғанлиқи һәққидә күчлүк бир көз қараш мәвҗут иди. әмма кумар, һәр икки оқниң бүгүнки хәлқара мунасивәтләрдә үстүнлүкини сақлап, һәтта йеңи шәкилләр астида қайтидин җанланғанлиқини илгири сүриду. йавропа иттипақи вә натониң кеңийиши, русийәниң қайтидин бир күч сүпитидә сәһнигә чиқиши вә хитайниң йүксилиши, қәдимки мәдәнийәт вә идеологийәлик чеграларни йеңи қаплар астида қайтидин тирилдүрди. «либерал ғәрб» вә «йүксиливатқан шәрқ» дегәнгә охшаш ипадиләр, соғуқ мунасивәтләр уруши дәвридики сөз байлиқиниң әкс садасини йәткүзмәктә. иқтисадий күч қисмән асийаға йөткәлгән болсиму, сийасий вә тәшкилий һөкүмранлиқ һелиһәм шималий атлантик окйанда мәркәзләшкән һаләттә турмақта. бу әһвал, бир вақитларда чәткә қеқилған йәршари җәнуби дөләтлириниң әмдиликтә йәршариви башқурушта күнтәртип бәлгилигүчи актийорлар сүпитидә етирап қилиниш тәлипини техиму җараңлиқ бир шәкилдә оттуриға қойушиға сәвәб болмақта.
кумарниң тәһлилиниң әң йеңилиқ йаратқучи вә илһамбәхш қисми, бүгүнки дунйа вәзийитидә оттуриға чиққан «арилашма кимликләр» (hybrid identities) вә бу кимликләрниң җәнуб- шимал вә шәрқ-ғәрб оқлири бойичә қандақ қайтидин қурулғанлиқини тәһлил қилған бөлүмидур. апторға көрә, 20-әсирниң алаһидилики болған икки қутуплуқ (binaries), орнини техиму өзгиришчан вә бир-бири билән гирәлишип кәткән кимликләргә бошитип бәрди. бу нуқтидин алғанда, һиндистанниң өзини бир « ғәрби җәнуп күчи» (South-Western power) сүпитидә орунлаштуруши, бу йеңи дәврниң роһини әкс әттүридиған мукәммәл бир өрнәктур. ташқи ишлар министири җайшанкарниң бу ипадиси арқилиқ, йәршари сийаситини һелиһәм шәрқ-ғәрб қутуплишиши арқилиқ чүшинишкә давам қиливатқан ғәрб тәпәккур мәркәзлиригә бир җаваб қайтурғанлиқини билдүргән кумар, бу аталғуниң һиндистанниң қош ролини тәкитләш мәқсити барлиқини оттуриға қойиду: һиндистан бир тәрәптин йәршари җәнубиниң йетәкчи авази (җәнуб кимлики), йәнә бир тәрәптин болса ғәрбниң күнсери күчийиватқан бир шерикидур (ғәрб кимлики). бу хилдики бекитиш вә арилашма өзини ипадиләш шәкли, гәрчә рәсмий сөзләмләрдә һазирчә аз учрисиму, дөләтләрниң аддий категорийәләргә қандақ қарши чиқиватқанлиқини вә өзлиригә хас истратегийәлик аптономийә саһәлирини йаритишқа тиришиватқанлиқини көрситип бериду.
хуласилигәндә, абһинандан кумарниң мақалиси, геополитикилиқ тәһлилләрдә көп қоллинидиған асаслиқ уқумларниң җуғрапийәлик бир бәлгидин көп артуқ мәнигә игә икәнликини оттуриға қойған бир тәтқиқаттур. бу уқумлар, бир дөләтниң идеологийәлик йөнилишлири, тарихий кәчүрмишлири вә бүгүнки дунйа вәзийитидики орниниң бир бирикмиси сүпитидә оттуриға чиқмақта. кумарниң тәһлили, бу аталғуларниң тарихий тәдриҗий тәрәққийатини билишниң, бүгүнки мурәккәп вә көп қатламлиқ хәлқара мунасивәтләр торини техиму йахши чүшиниш үчүн зөрүр болған бир анализ рамкисини тәминләйдиғанлиқини көрситип бериду. «йәршари җәнуби» ниң сийасий бир қурулуш сүпитидә йүксилиши, шәрқ-ғәрб айриминиң мәдәнийәт вә идеологийәлик қатламлириниң қайтидин җанлиниши вә һиндистанға охшаш йүксиливатқан күчләрниң қобул қилған арилашма кимликлири, 21-әсир геополитикисиниң турақлиқ вә икки қутуплуққа асасланған кона парадигмалар билән чүшинилмәйдиғанлиқиниң әң ениқ испатидур. шуңа, кумарниң бу әсири, пәқәт академиклар үчүнла әмәс, бәлки шуниң билән бир вақитта сийасәтчиләр, дипломатлар вә мухбирлар үчүнму қелиплашқан чегралардин һалқип, дунйаниң йеңи күч хәритисини оқуш үчүн һалқилиқ бир идийәви компас болуш сүпитигә игә.
мәнбә:
[1] Kumar, Abhinandan. (2025, 22 Ekim). Geopolitics and making sense of the NEWS: North, East, West, South. The Interpreter, Lowy Institute. Alınan yer: https://www.lowyinstitute.org/the-interpreter/geopolitics-and-making-sense-news-north-east-west-south
