бу мақалә, хәлқара мунасивәтләр вә селиштурма сийасәт саһәсиниң алдинқи қатардики супилиридин бири болған «Foreign Affairs» журнилиниң 2025-йили 11-ай/12-ай санида, 2025-йили 10-айниң 21-күни елан қилинған, җонатан а. зинниң «хитайға қарши хитай: ши җинпиң мувәппәқийәтниң йаман тәсирлири билән күрәш қилмақта» (China Against China: Xi Jinping Confronts the Downsides of Success) намлиқ мақалисини муһакимә қилиду. зинниң мақалиси, ши җинпиңниң һакимийәткә чиққандин кейинки он үч йилдин кейин, америка қошма иштатлириниң «хитай»ниң йөнилишини чүшиниш җәһәттики созулма характерлик қутуплашқан анализдики қалаймиқанчилиқини мәркәз қилған болуп, бу қалаймиқанчилиқниң америка қошма иштатлириниң сийасәт бекитишини қандақ шәкилләндүргәнликини мулаһизә қилмақта. әсәрниң асаслиқ тәлипи шуки, ши җинпиңниң башқуруш истратегийәси, «хитай»ниң төт он йиллиқ иқтисадий байашатлиқидин келип чиққан чириклик, қарар чиқириш йетәрсизлики вә чәт әлгә беқиниш қатарлиқ системилиқ аҗизлиқларни түгитишкә мәркәзләшкән, йуқири дәриҗидә мәркәзләштүрүлгән бир «қарши ислаһат»тин ибарәт. зин бу истратегийәниң «хитай»ниң геополитик чидамчанлиқини ашурғанлиқини вә вашингтонниң өзиниң очуқ системисиниң өзлүкидин түзитиш иқтидариға даир асасий қанаәтлиригә җәң елан қилғанлиқини илгири сүрүши җәһәттин, һазирқи хәлқаралиқ риқабәт динамикисини чүшиниш үчүн һалқилиқ илмий қиммәткә игә. бу тәтқиқат, мақалиниң асаслиқ тәлипини, ғәрблик көзәткүчиләрниң хата чүшәнчилирини вә ши җинпиңниң сийасәтлириниң узун муддәтлик нәтиҗилирини, даңлиқ хәлқаралиқ тәтқиқатчиларниң чоңқур мулаһизә услубида тәкшүрүп чиқиду.

I. анализдики қутуплишиш вә «хитай»ниң башқуруш зиддийитини тәһлил қилиш

зинниң анализи, вашингтонда ши җинпиңниң һакимийитигә даир һөкүмран орундики икки чәктин ашқан қарашни баһалаш билән башлиниду: ши җинпиң йа асасән мутләқ һоқуқни қолида тутқан мавниң әйни өзи, йаки нарази өктичи сәрхиллар тәрипидин һәр вақит сийасий өзгириш билән ағдурулуш хәвпи астида икәнлики. охшаш бир арисалдилиқ, «хитай» иқтисадиға даирму мәвҗут; «хитай» йа америка қошма иштатлирини бесип чүшүш иқтидариға игә байлиқ вә техникилиқ йетәрликлики бар бир күчлүк рәқиб, йаки йимирилиш босуғисидики иқтисадий бир харабә. бу анализдики чүшәнчә қалаймиқанчилиқи, болупму 2022-йилиниң ахирида қаттиқ COVID-19 чәклимилириниң туйуқсиз ахирлишишидин кейин, иқтисадниң мөлчәрдики күчлүк әслигә келишини әмәлгә ашуралмаслиқи билән техиму чоңқурлашқан. америка қошма иштатлириниң сийасәт бәлгилигүчилири, бир тәрәптин «хитай»ни әң чоң тәһдит дәп бекиткән болса, йәнә бир тәрәптин иқтисадий қийинчилиқларниң бейҗиңни сода урушида дәрһал тәслим болушқа мәҗбурлайду дәйдиған зиддийәтлик бир қарашни қобул қиливалған, бу тарихий җәһәттин мавниң америка қошма иштатлирини «қәғәз йолвас» дәп атишини әслитиду. лекин «хитай»ниң, 2025-йили 4-айда америка қошма иштатлириниң содини кәскинләштүрүшигә қарши тегишлик җаваб қайтуруши вә һалқилиқ сийрәк елементларни тәминләшни тохтитиш арқилиқ бу зәрбиләргә бәрдашлиқ берәләйдиғанлиқини көрситиши, вашингтонниң бу хата тонушини түптин ағдуруп ташлиған.

бу әһвал, зинни ғәрбниң сийасий системесиға даир асасий бир қарашни сорақ қилишқа иттириду: йепиқ, либерал болмиған системиларниң (советләргә охшаш) ахирида мәғлубийәткә мәһкум болидиғанлиқи вә очуқ системиларниң өзлүкидин түзитиш иқтидариниң үстүн дәп қанаәт қилиниду. зин, чақчақ қилип ейтқанда, ши җинпиң һөкүмранлиқидики «хитай»ниң очуқлуқ болмиған сийасий қурулмисиниң — йәни әмәлдарларни хаталиқ өткүзүштин бәкрәк, әһвални йошурушқа риғбәтләндүрүлидиған бир қурулминиң — аҗизлиқлирини сәмимий етирап қилиш вә уларни түзитиш җәһәттә, американиң җанлиқ вә маслишишчан дәп қаралған системисидинму маһир икәнликини илгири сүрмәктә. бу, америка қошма иштатлириниң пәқәт геополитик күчигила әмәс, бәлки очуқ муназирә вә сорақ қилишниң өзини түзитишчан бир системиниң асасий пиринсипи дәп қарайдиған ана чүшәнчигиму җиддий бир нәзәрийәвий җәң елан қилмақта. зинниң қаришичә, ши җинпиң «хитай»ниң әң рошән аҗизлиқлириниң, қириқ йиллиқ тез иқтисадий ешишниң йаман тәсирлири, болупму чириклик, қарар чиқириш җәрйанлиридики астилиқ вә чәт әлгә, болупму америка қошма иштатлири иқтисадиға болған беқиниш икәнликигә диагноз қойған вә бу аҗизлиқларни түгитиш үчүн зор байлиқларни сәпәрвәр қилған. сода урушиға қарши көрситилгән қаршилиқ, ши җинпиңниң чидамчанлиқ истратегийәсиниң ишлигәнликиниң әң күчлүк испатидур.

II. ислаһат дәвриниң ахирлишиши вә ленинчи йадросиға қайтиш: «қарши ислаһат»ниң идеологийәлик асаси

ши җинпиңниң рәһбәрликкә көтүрүлүши, аввал нурғун көзәткүчиләр үчүн дең шйавпиңниң «ислаһат вә ечиветиш» түрини, ху җинтав дәвридики тохтап қелиштин қутулдуридиған бир пурсәт дәп қаралғаниди. ши җинпиңниң байашат деңиз бойидики өлкиләрдә хизмәт қилған болуши, уни базарни асас қилған сийасәтләрни қоллинидиған либерал хаһишлиқ бир ислаһатчидәк көрсәткән. лекин зинниң анализи, бу пәйтниң әмәлийәттә ислаһат дәвриниң ахирлашқанлиқини хәвәр бәргәнликини оттуриға қоймақта. ши җинпиң, хуниң коллектип рәһбәрлик әндизисиниң, қарар чиқириш җәрйанлирини паләч һалға кәлтүргәнликини вә җйаң земинниң садиқ адәмлири билән қоршалғанлиқи үчүн һәқиқий контролни тәминлийәлмигәнликини байқиған. бу башқуруш аҗизлиқи, чирикликниң сақчи вә армийәсини өз ичигә алған партийәниң һайатий мәнбәлиригә сиңип киришигә сәвәб болған.

ши җинпиңниң нуқтисидин ейтқанда, дең тәрипидин мирас қалдурулған вә һоқуқни йуқири дәриҗилик рәһбәрләр арисида тарқатқан келәңсиз коллектип рәһбәрлик системиси, партийәниң асасий кесәлликлириниң мәнбәси иди. һоқуқниң тарқилиши партийә интизамини бошитивәткән, чәт әлгә ечиветиш болса либерал қиммәт қарашлар шәклидә коммунистик етиқадқа тәһдит салидиған идеологийәлик аҗизлиқларни пәйда қилғаниди. әң муһими, америка қошма иштатлири иқтисадиға болған ешиватқан беқиниш, 2018-йилдин кейинки сода чәклимилири билән конкретлашқан геополитик бир хәтәргә айланғаниди. бу арқа көрүнүштә ши җинпиңниң инкаси, пәқәт мәсилиләрниң аламәтлирини давалашла әмәс, бәлки либераллишишни пүтүнләй тәтүр йөнилишкә бураш арқилиқ асасий кесәлликни давалаш болған. бу җәрйанни академик карл минзнер бир «қарши ислаһат» дәп атиған. бу дегәнлик, партийәни инқилаб йаки ислаһат үчүн әмәс, бәлки «хитай»ниң геополитик орнини күчәйтидиған пән – техника, санаәт вә һәрбий үстүнлүккә йетиш үчүн интизамлиқ бир сәпәргә тәййарлайдиған, сийасий вә иҗтимаий контролниң ленинчи йадросиға қайтиш дегәнликкә тоғра келиду. ғәрблик көзәткүчиләр бу қайтишни, «хитай»ни һазирқи күчлүк орниға игә қилған синақтин өткән бир тоғра йолни ташливәткәнлики үчүн хәтәрлик дәп қарисақму, ши җинпиңниң һәрикәтлири, «хитай»ниң илгирилишигә тосқунлуқ қиливатқан асасий мәсилиләрниң (ички чириклик вә асаслиқ рәқиб америка қошма иштатлириға тайинип қелиш) чоңқур тонулушиға асасланған. ши җинпиң, ешиватқан иқтисадий ечиветишни тәләп қилиш орниға, өтмүштики ислаһатлардин келип чиққан тәһдитләргә қарши дөләтниң чидамчанлиқини ашурушқа мәркәзләшкән вә қолидики чоң сийасий күчни бу нишанға йүзләндүргән.

III. байашатлиқниң патологийәси: өй-мүлүк бошлуқиниң партлиши вә қурулмилиқ хәтәрни башқуруш

«хитай»ниң һазирқи түзүлмиви паләчликиниң тегидә, тез ешиш вә байашатлиқ пәйда қилған патологийәлик әһваллар йатмақта. мавдин кейин кәлгән рәһбәрләр, коммунизмдинму ваз кәчмәй базар иқтисадиға өтүштә бир йол хәритисигә моһтаҗ иди; бу әһвал, ечиветиш билән чекиниш арисида он йилдин артуқ давамлашқан бир тәмтирәш дәврини пәйда қилди. дең шйавпиңниң 1989-йилдин кейинки һоқуқни мәркәзләштүрүш вә базар ислаһатини җанландуруш һәрикити, наһайити зор иқтисадий ешишни елип кәлди вә тинч бир рәһбәрлик варислиқ әнәнисиниң аҗиз асаслирини салди. лекин бу муқимлиқ вә ешиш, шуниң билән бир вақитта чирикликни, тәңсизликни вә башқуруштики қурулмилиқ кашилиларниму биллә елип кәлди.

бу қурулмилиқ кашилиларниң әң гәвдилик мисали өй-мүлүк саһәсидур. 1990-йилларниң ахирида мүлүкниң содилишиши, тарихтики әң зор көләмлик өй-мүлүк еқимиға йол ачти. йәрлик һөкүмәтләр, шәһәр йәрлириниң игиси болуш сүпити билән, киримлирини тәңпуңлаштуруш үчүн йәр сетишқа һәддидин зийадә беқинидиған һалға кәлди. хуниң 2005-йили деһқанчилиқ беҗини бикар қилиши, бу беқинишни техиму чоңқурлаштурди. шәкилләнгән ғайәт зор өй-мүлүк бошлуқи, «хитай» дөләт байлиқиниң муһим бир қисмини бағлап турғачқа, ши җинпиңдин бурунқи һечқандақ рәһбәр сийасий инкастин әйминип бу ешишни тохтитишқа җүрәт қилалмиди.

ши җинпиңниң 2020-йили мүлүк тәрәққийатчилириниң қәрз елишиға чәклимә қойуш арқилиқ бошлуқни партлитиш қарари, бу патологийәләрни түптин һәл қилиш ирадисиниң әң рошән испатидур. бу һәрикәт, мүлүк сетиш нисбитини омумий дөләт ишләпчиқириш қиммити (GSYİH) ичидә касатлаштурған вә йеңи қурулушларни %70 нисбәттә азайтқан. базардики йимирилиш, истемалчиларниң ишәнчисини аҗизлаштуруп иқтисадий ешишни төвәнлитишигә қаримай, ши җинпиң, ишшип кәткән бир саһәниң узун муддәтлик системилиқ чиқимлиридин әндишә қилип базарни йәнила изчил қоллап-қуввәтлигән. зинниң тәкитлигинидәк, бу ши җинпиңниң либерал өтмүштикиләридин мирас қалған қалаймиқанчилиқни, дәрһаллиқ иқтисадий чиқими немә болушидин қәтийнәзәр тазилашни алдинқи орунға қойғанлиқини көрсәтмәктә. бу хилдики радикал һәрикәтләр ичкиридә наразилиқ пәйда қилған болсиму, ши җинпиңниң бу инкасларни сийасий мәғлубийәтни баштин кәчүрмәй өткүзүветәлиши, мәркәзләштүрүлгән һоқуқиниң мустәһкәмликини испатлайду.

IV. чидамчанлиқни асас қилған сийасәтләр вә геополитикилиқ қайта қурулма

сийасәт ‍илиминиң классик нәзәрийәлиридә, олигархик түзүмләр һоқуқниң тарқилишини (мәркәздин қачуруш) йаки мәркәзлишишини (мәркәзгә майиллиқ) тәминләйдиған күчләр арисида тәвриниш көрситиду. «хитай»ниң коллектип рәһбәрлик дәври, мәркәздин қачуруш күчлириниң үстүнлүккә игә болған, ху һөкүмитини аҗизлаштурған бир басқуч иди. шуңа, һоқуқниң ши җинпиңниң қолида мәркәзләштүрүлүши, партийәниң үнүмлүк башқуруш иқтидарини қайта тикләш үчүн рошән бир түзитиш болуп оттуриға чиққан. ши җинпиң, бу мәркәзләштүрүлгән һоқуқни, «хитай»ниң иқтисадий вә сийасий чидамчанлиқини ашуруш үчүн қурулмилиқ ислаһатларға йүзләндүргән.

A. мәркәзләштүрүшниң васитилири: армийә вә бихәтәрлик аппаратиниң контрол қилиниши

ши җинпиң, мәркәзләштүрүш истратегийәсиниң мәркизигә, 2012-йили башлиған чирикликкә қарши туруш һәрикитини қойған. бу һәрикәт, армийә вә бихәтәрлик аппаратини итаәт қилдуруш үчүн қоллинилған, күчлүк әмәлдарлар вә уларниң торлири тазиланған, һәтта уларниң орниға тәйинлигән варислириму бәзидә битчит қилинған. бу, пәқәт чирикликни азайтипла қалмай, шуниң билән бир вақитта рәһбәрләрни ениқсизлиқ ичидә тутуш арқилиқ ши җинпиңға толуқ итаәт қилишини капаләтләндүргән. ши җинпиң, ички бихәтәрликни вә армийәни кәң қоллуқ билән мәбләғ билән тәминләшни давамлаштуруш билән бир вақитта, болупму көзитиш вә бастуруш иқтидарлирини ашуруш үчүн тәрәққий қилған техникилардин пайдилинишни күчәйткән. партийәниң ички материйали һесаблинидиған «9-номурлуқ һөҗҗәт» билән ғәрб қиммәт қарашлириниң хәтәрлиригә диққәт тартилған, буму пуқралар җәмийитиниң бастурулған бир дәврниң идеологийәлик асасини тәййарлиған. бу қәдәмләр, ислаһат дәвридә оттуриға чиққан чәт әлниң бузғунчилиқиға қарши «хитай»ни қоғдашни мәқсәт қилған.

B. «қош айлиниш» истратегийәси вә иқтисадий қоралдин қутулуш тиришчанлиқи

ислаһат вә ечиветишниң елип кәлгән әң чоң аҗизлиқлиридин бири болған чәт әл иқтисадлириға беқинишни азайтиш, ши җинпиңниң алдинқи орунға қойулған күнтәртипидур. 2020-йили оттуриға қойулған «қош айлиниш» (dual circulation) истратегийәси, «хитай» иқтисадиниң көп қисмини ички базарлар (ички айлиниш) әтрапида қурулмилаштурушни нишан қилған болса, йәр шари характерлик сода вә мәбләғ селишни (ташқи айлиниш) илгири сүрүшни давамлаштурған. бу истратегийәниң асаслиқ нишани, «хитай»ниң ғайәт зор ички базирини бир қалқан сүпитидә ишлитип чәт әлгә болған беқинишни әң төвән чәккә чүшүрүш вә шуниң билән бир вақитта дунйаниң «хитай» иқтисадиға болған беқинишни ашуруштин ибарәт.

2025-йилиниң бешидики қисқа сода уруши, «хитай»ниң бу истратегийәниң бир қисми сүпитидә америка қошма иштатлириниң таможна беҗиға қарши өзини күчәйткәнликини көрсәткән. ши җинпиң, америка қошма иштатлири таможна беҗиниң тәсирини әң төвән чәккә чүшүрүш үчүн әң төвән дәриҗидә қоллап, қиммәт баһалиқ риғбәтләндүрүшләрдин сақланған. техиму муһими, бейҗиң, америка қошма иштатлири ишләпчиқириш санаити еһтийаҗлиқ болған сийрәк тупрақ елементлириға охшаш муһим материйаллардики вашингтонниң «хитай»ға болған беқинишини қоралға айландуруш маһаритигә еришкән. ши җинпиңниң йуқири техникилиқ ишләпчиқиришқа вә санаәт саһәлиригә байлиқ йөткәш арқилиқ чидамчанлиқни ашурушқа йүзләнгән бу нуқтилиқ иқтисадий сийасити үнүмлүк болған; Bloomberg ниң анализиға асасланғанда, «хитай», 13 һалқилиқ техникиниң 12 сидә йәр шари бойичә алдинқи қатарда йаки риқабәтчидур.

C. ташқи сийасәт парадигмасиниң тәдриҗий тәрәққийати

ши җинпиң, деңниң еһтийатчан «күчини йошуруп, пурсәт күтүш» (hide and bide) сийаситини ташлап, «көрситиш вә һәрикәткә өтүш» (show and go) дәп характерләндүрүш мумкин болған техиму дадил бир усулға өткән. бу өзгириш, 2008-йилдики йәр шари характерлик киризистин кейинки ғәрб рәһбәрликидики иқтисадий әндизиләрниң мәғлубийитигә даир «хитай»да ешиватқан чүшәнчидин келип чиққан. «хитай»ниң киризисни ғәрбтин йахширақ өткүзүши, хитай коммунистик партийәси рәһбәрлириниң техиму рошән йәр шари характерлик рол үстигә елиш вақтиниң кәлгәнликигә болған ишәнчисини күчәйткән. ши җинпиң, биринчи дәвридә җәнубий хитай деңизидики тәлипини таҗавузчил усулда илгири сүрүш арқилиқ милләтчи кимликини күчәйткән. бу, униңға армийәдики қоманданларни биртәрәп қилғанда сийасий қоғдаш билән тәминлигән вә дипломатийә лазим болғанда ички тәнқидләргә қарши бир земин орунлаштурған. бу, шуниң билән бир вақитта ши җинпиңниң «хитай»ниң бүйүк дөләт орнини қобул қилиш вақтиниң кәлгәнликигә даир сәмимий ишәнчисиниму әкис әттүриду, чүнки ши җинпиң, сийасий һайати ислаһат дәвридә башланған вә мавдин кейинки йилларниң мәсилилиригә шаһит болған тунҗи «хитай» рәһбиридур.

V. һоқуқни шәхсийләштүрүшниң түзүлмиви хәтәрлири: варислиқ вә өгиниш иқтидари

ши җинпиңниң мирас алған мәсилиләрни һәл қилғанда пәйда қилған әң чоң мәсилиси, мавдин кейинки дәврниң әң чоң мувәппәқийити болған, һоқуқниң тинч өтүнүп бериш җәрйаниниң түзүмлишишини йоқитишидур. ши җинпиң, рәислик муддити чәклимилирини бикар қилған вә варис йетиштүрүш механизмлирини ишлимәйдиған һалға кәлтүргән. бу әһвал, һакиммутләқ түзүмләрниң әң чоң аҗизлиқи болған варислиқ киризисни қозғаш еһтималлиқини өзигә муҗәссәм қилған. совет иттипақи бу тепишмақни әзәлдин һәл қилалмиған, йа рәһбәрләр вәзипә өтәватқан мәзгилдә өлгән йаки йиғиштурулған йаки система (горбачефқа охшаш) йимирилгән. ши җинпиңниң дуч кәлгән асасий қийинчилиқи, варислирини, вәзипидин айрилғандин кейин һайат қалалайдиған дәриҗидә күчәйтиш, лекин вәзипә өтәватқанда өзигә тәһдит селип қалмайдиған дәриҗидә күчәйтмәслик арисидики назук тәңпуңлуқни сақлаштин ибарәт.

лекин зин, бу варислиқ қийинчилиқиниң хитай коммунистик партийәсиниң йимирилишини кәлтүрүп чиқириш еһтималлиқиниң төвән икәнликини, чүнки партийәниң мәдәнийәт зор инқилаби вә тйәнәнмендәк кәң көләмлик киризислардин сақ қалғанлиқини бәлгилимәктә. асаслиқ әндишә, һоқуқниң шәхсийләштүрүлүшиниң партийәниң өгиниш иқтидарини паләч қиливетәмду-йоқ? шу. хитай коммунистик партийәсиниң «чоң сәкрәп илгириләш»кә охшаш паҗиәлик хаталиқлар өтмүши болсиму, мавдин кейинки дәврдә, адәттә охшаш хаталиқни икки қетим садир қилмайдиған үнүмлүк бир өгиниш оргини икәнликини испатлиған. трампниң тунҗи сода урушида тәййарлиқсиз қалған партийә, 2025-йилдики иккинчи сода урушида тәййарлиқи пухта қарши тәдбирләр билән җаваб қайтурған.

ши җинпиңниң мәркәзләштүрүлгән контрол системиси, һоқуқниң шәхсийләштүрүлүшигә қаримай, һазирғичә зөрүр болғанда йөнилишни өзгәртиш иқтидарини көрсәткән. инқилабий бир рәһбәрниң оғли болуш сүпити билән ши җинпиңниң, әтрапидики һәммә адәмниң униңға аңлатмақчи болғанлирини ейтишқа илһамландурушини ички түрткә билән чүшиниши, униң өзи ишәнгән вә тонуған әмәлдарларни партийәниң әң йуқири қатламлириға орунлаштуруши билән нәтиҗиләнгән. бу сирдашлар, һоқуқиға җәң елан қилмай һәқиқәтни мәхпий йоллар билән йәткүзәләйду. техиму көпи, ши җинпиңниң пәйда қилған хәтәрлик сийасий кәйпийат, һакиммутләқ рәһбәрләр даим қоллинидиған бир механизмини — қол астидикиләр арисидики ишәнчисизликни ишлитип һәр хил мәнбәләрдин кәлгән учурни һәр тәрәптин дәңсәш, тоғра учурға еришиш — тәминлийәләйду. бу, системиниң өзлүкидин түзитиш механизминиң, ғәрбтикидин пәрқлиқ, ленинчи бир арқа көрүнүштә мәвҗутлуқини сақлап кәлгәнликини көрсәтмәктә.

VI. американиң иқтидарсизлиқи вә истратегийәлик ишәнч кризис

ши җинпиңниң қарши ислаһатиға болған ишәнчиси, америка қошма иштатлириниң асасий башқуруш функсийәлириниму орундийалмаслиқ йетәрсизлики билән техиму мустәһкәмләнмәктә. зин, трамп һөкүмитиниңму ши җинпиңға охшаш иҗраийә һоқуқини мәркәзләштүрүш вә шәхсийләштүрүш тиришчанлиқлириға диққәт тартип, америка қошма иштатлиридики контролсиз иҗраийә һоқуқиниң, йигирминчи әсирдә латин американи башқурған хәлқчиләрниң җумһурийәтлирини әслитидиғанлиқини көрсәтмәктә. лекин һалқилиқ пәрқи шуки, трампниң түри, америка қошма иштатлири системисиниң лайиһәсидин айрилған болса, ши җинпиңниң күчини мустәһкәмлиши, йуқири дәриҗилик рәһбәрни чәкләш орниға һоқуқ беридиған хитай коммунистик партийәсиниң тиҗарәт DNA си билән бир хил болған. нәтиҗидә трамп, америка қошма иштатлириниң иқтидарини аҗизлаштуридиған сийасәт муқимсизлиқини пәйда қилған болса, ши җинпиңниң мәркәзләштүрүши «хитай»ниң чидамчанлиқини қуввәтләндүргән.

«хитай» әмәлдарлири вә анализчилири, америка қошма иштатлириниң чирикләшкән вә чекиниватқанлиқиға даир қарашлирини испатлайдиған мол дәлил мәнбәлиригә игидур. ваң хуниң, 1980-йилларниң ахирида йазған «америкаға қарши америка» (America Against America) намлиқ китабида, америка қошма иштатлиридики «киризисниң йошурун еқимини» вә американиң йәккә шәхсчиликиниң чириткүчи тәсирлирини байқиғаниди. ши җинпиңму бу әндишиләрдә ваң билән ортақ вә ғәрб әллирини «материйализм вә роһий намратлиққа охшаш созулма характерлик кесәлликләрдин» қийналған дәп қарайду.

америка қошма иштатлириниң 9/11 дин кейинки ирақ урушини йахши башқуралмаслиқи, 2008-йилдики пул муамилә киризисдики пул муамилә саһәсини қутқузуп зийанкәшликкә учриғучиларға бипәрвалиқ қилиш арқилиқ тәңсизликни ашуруши вә COVID-19 йуқуми мәзгилидә арилишишни бузуши, «хитай»лиқ көзәткүчиләр үчүн америка қошма иштатлириниң чекиниватқанлиқиға даир дәлилләрни тәминлимәктә. «хитай» дөләт медийаси, америка қошма иштатлириға «һөкүмранлиқ җиддийчилики» дегән диагноз қоймақта вә хал брандисқа охшаш америкалиқ мутәпәккурларниң йуқири пәллигә йәткән бир күчниң шиддәтлик йоллар билән һуҗум қилидиғанлиқини тәшәббус қилған тезислириниң әксичә, әндишә қиливатқанниң вә орнини сақлап қелиш үчүн һәр бир йолни ишлитишкә тәййар турғанниң вашингтон икәнлики дегән хуласигә кәлмәктә.

зин, җорҗ кеннанниң соғуқ мунасивәтләр урушиниң бешида америка қошма иштатлириниң өзиниң системисиға болған ишәнчисини йоқитиш әндишисини әслитип, бүгүнки күндики қийинчилиқниң дәл әксичә икәнликини илгири сүриду: америка қошма иштатлириниң өзиниң системисиға болған азайған ишәнчиси, «хитай» билән болған риқабәтни йоқитишниң нәтиҗиси әмәс, бәлки сәвәби болуши мумкин. әксичә, ши җинпиңниң қарши ислаһати – ички тазилашлар вә өй-мүлүк йимирилишини өз ичигә алиду – «хитай»да бир ишәнч киризисни пәйда қилмиған. ши җинпиң, техникилиқ илгириләшләр шәклидә конкрет нәтиҗиләрни көрситәләватқанлиқи үчүн ишәнчкә еришкән вә муқимсиз бир сийасий системиниң давалғушлири билән мәшғул болмиғанлиқи үчүн сәвр қилишқа җүрәт қилалмақта. америка қошма иштатлиридики әмәлдарларниң «хитай» һәққидә соғуқ мунасивәтләр уруши услубидики сөзләмләрни ишлитишигә қаримай, мудапиә санаити асасини йеңилаш йаки тәминләш зәнҗирлирини күчәйтиш қатарлиқ қийин вә қиммәтлик вәзипиләрни үстигә елишни халимиғанлиқи, америка қошма иштатлириниң «әксичә розвелт» истратегийәсини йүргүзгәнликини көрсәтмәктә: американиң күчи һәққидә йуқири авазда җар селиш, лекин қолдики калтәкниң барғансери кичикләп қелиши. нәтиҗидә, ши җинпиңни тоғра оқуш, әмәлийәттә америка қошма иштатлириниң өзини түзитиш ирадисиниң вә иқтидариниң бир синиқиға айланған.

VII. нәзәрдин сақит қилинған һалқилиқ амиллар: нопус, «бир бәлвағ, бир йол» пул муамилиси вә муһит

зинниң мақалиси, ши җинпиңниң чидамчанлиқ истратегийәсини анализ қилишта өзгичилик көрсәтсиму, «хитай»ниң узун муддәтлик муқимлиқиға тәһдит салидиған бир қисим қурулмилиқ қийинчилиқларни техиму кәң көләмдә қолға алған болса техиму мувапиқ болатти:

нопус киризисниң ешиш йошурун күчигә тәсири: зин иқтисадий аҗизлиқларни өй-мүлүк саһәсигә бағлиған болса, «хитай»ниң тез төвәнләватқан туғут нисбити вә қериватқан нопуси сәвәбидин дуч кәлгән ишчи күчиниң муқәррәр азийиши вә ешиватқан иҗтимаий капаләт йүклири, ши җинпиңниң техникилиқ үстүнлүк нишанлирини чиқимлиқ бир шәкилдә чәкләйду. нопус киризисини, мувәппәқийәтләр пәйда қилған бир йаман тәсир болуштин бәкрәк, иқтисадий ешиш әндизисиниң җавабкарчанлиқиға түптин тәһдит салидиған бир ташқи мәҗбурлаш дәп бир тәрәп қилиш лазим. узун муддәтлик чидамчанлиқ истратегийәсидә, бу амилниң чиқимлири, йуқири техникилиқ мәбләғ селишларниң йошурун пайдилиридин ешип кетиши мумкин.

«бир бәлвағ, бир йол» тәшәббуси (б б й)ниң пул муамилә хәтәрлири: ши җинпиңниң чәт әлгә беқинишни азайтиш тиришчанлиқлири «қош айлиниш» билән бир тәрәп қилинған болса, «хитай»ниң йәр шари характерлик тәсир күчигә еришишиниң асасий васитиси болған б б й ниң пул муамилә хәтәрлири йетәрлик тәкшүрүлмигән. болупму йеқинқи йилларда нурғун шерик дөләтләрдә йүз бәргән қәрз киризислири вә бу қәрзләрниң «хитай» дөләт банкилири үстидики алақидар йүклири, «ташқи айлиниш»ниң чиқимини вә хәтирини муһим дәриҗидә ашурған. ши җинпиңниң истратегийәсиниң бир қисми болған йәр шари характерлик тәсир күчини ашуруш тиришчанлиқи, өзи билән биллә системилиқ пул муамилә муқимсизлиқ хәтәрлирини елип келиду.

муһит чиқимлири: ши җинпиңниң техника вә ишләпчиқириш саһәлиригә зор көләмдә байлиқ йөткиши, болупму йешил енергийә қатарлиқ саһәләрдә баһа урушлирини кәлтүрүп чиқиридиған бир иқтидар ешинчилиқини пәйда қилған. лекин, омумий иқтисадий чидамчанлиқ даирисидә, бу тез санаәт ешишиниң «хитай»ниң еғир муһит булғиниш мәсилисигә қандақ тәсир көрсәткәнлики вә узун муддәтлик муһит мәсилисиниң хитай коммунистик партийәсиниң қанунийлиқи вә иқтисадий чиқимлири үстидики тәсирлири нәзәрдин сақит қилинған. муһит мәсилиси, пәқәт иқтисадийла әмәс, шуниң билән бир вақитта сийасий чидамчанлиқниңму бир тәркибий қисмидур.

хуласә

җонатан а. зинниң «хитайға қарши хитай» намлиқ мақалиси, ши җинпиңниң «хитай»ни уқумлаштурушта бир бурулуш нуқтисини сунмақта. ши җинпиңниң сийасәтлири, аддий бир идеологийәлик чекиниш йаки шәхсий күч арзуси дәп әмәс, бәлки «хитай»ниң ғайәт зор иқтисадий мувәппәқийитиниң тәбиий йаман тәсирлири болған системилиқ аҗизлиқларға қарши берилгән аңлиқ вә методик бир инкас дәп қарилиши керәк. бу «қарши ислаһат», партийәни ленинчи интизамға қайтурушни, иқтисадий беқинишларни азайтишни вә йуқири техникилиқ ишләпчиқиришқа мәркәзлишиш арқилиқ дөләтниң чидамчанлиқини ашурушни мәқсәт қилмақта. зин тәкитлигән асасий зиддийәт, америка қошма иштатлириниң сийасәтлириниң ички сийасий иқтидарсизлиқ сәвәбидин битәрәплик вә өзгиришчанлиқни пәйда қилған болса, ши җинпиңниң һакиммутләқ мәркәзләштүрүшиниң «хитай»ниң истратегийәлик орнини интизамлиқ бир шәкилдә күчәйтишидур. вашингтондики анализдики қалаймиқанчилиқ вә системилиқ өзигә ишәнч киризиси, ши җинпиңниң узун муддәтлик сәврчанлиқ вә методологийә билән елип бериватқан түрини чүшинишкә тосалғу болмақта. «хитай», өзиниң хаталиқлиридин савақ елиш иқтидарини сақлап кәлгән болса, америка қошма иштатлириниң өзи ичидики бөлүнүшләр вә түзүлмиви тосалғулар, йәр шари характерлик риқабәттики һәқиқий аҗизлиқ мәнбәсини шәкилләндүрмәктә. шуңа, ши җинпиңни тоғра оқуш, әмәлийәттә америка қошма иштатлириниң өзини түзитиш ирадисиниң вә иқтидариниң бир синиқиға айланған.

изаһатлар:

карл минзнер, «бир дәврниң ахири: хитай партийә-дөлитиниң өгиниш иқтидарини қандақ йоқатқанлиқи» намлиқ әсиридә, деңдин кейинки «хитай»дики түзүмлишишниң чиришини вә ши җинпиңниң ленинчи контрол механизмлириға қайтишини тәтқиқ қилиду.

хитай коммунистик партийәси тәрипидин 2013-йили тарқитилған вә ғәрбниң асасий қанунлуқ демократийә, пуқралар җәмийити вә омумий қиммәт қарашларға охшаш уқумлириниң «хитай»ни бузғунчилиқ билән тәһдит салидиған идеологийәлик хәтәрләр икәнлики тоғрисида партийә кадирлирини агаһландурған «9-номурлуқ һөҗҗәт».

Bloomberg ниң 13 һалқилиқ техника саһәсидики «хитай»ниң йәр шари характерлик риқабәт күчини анализ қилған тәтқиқати.

һакиммутләқ түзүмләрдә ишәнчлик учур еқимини тәминләш үчүн рәһбәрләрниң, қол астидикиләр арисидики ишәнчисизликни башқуруш вә һәр хил доклатларни өзара тәкшүрүш (үч булуңлаш) арқилиқ һәқиқәткә еришиш механизми.

мәнбә:

Czin, J. A. (2025). China Against China: Xi Jinping Confronts the Downsides of Success. Foreign Affairs, Kasım/Aralık 2025. (Yayınlanma Tarihi: 21 Ekim 2025).