тәһрири: д. абдуреһим дөләт
2025-йили 26-өктәбир
бу кәң көләмлик илмий баһалаш, атлантик кеңиши (Atlantic Council) тәрипидин 2025-йили 10-айниң 23-күни нәшр қилинған, киран баезниң «вашингтон немә үчүн түркийәниң оттура асийадики мәвҗутлуқиға диққәт қилиши керәк?» («Why Washington should pay attention to Turkey’s presence in Central Asia») сәрләвһилик доклатиниң тәһлилини оттуриға суниду[1]. бу доклат, түркийә җумһурийитиниң ахирқи йигирмә йилда оттура асийаниң геополитик қурулмиси ичидә бәрпа қилған көп тәрәплимилик иқтисадий, мәдәний, сийасий вә һәрбий мәвҗутлуқини әтраплиқ тәкшүрүп, бу әһвалниң америка қошма иштатлириниң (америка) районлуқ истратегийәси үчүн елип кәлгән йошурун пурсәтлирини тәһлил қилиду. бу тәтқиқат, русийәниң украинаға таҗавуз қилишидин кейинки мәзгилдә, оттура каридорниң йәр шари тәминләш зәнҗири үчүн қанчилик һалқилиқ әһмийәткә игә болғанлиқини нәзәрдә тутуп, нато әзаси болған түркийәниң районда хитай вә русийәгә қарши тәңпуңлаштурғучи вә башқа таллаш билән тәминлигүчи ролини илмий өлчәм билән тәкшүрүп чиқиду. бу мақалә, хәлқара мунасивәт нәзәрийәлири вә районлуқ бихәтәрлик һәрикәтчанлиқи рамкиси ичидә, мәзкур доклатниң асаслиқ байқашлирини кеңәйтип, түркийәниң әмәлий һәрикәтлириниң оттура асийаниң аптономийәсигә болған тәсирини, русийәниң көпийиватқан наразилиқини вә әң муһими, шәрқий түркистан мәсилиси даирисидә бу тәсирниң чәклимилири вә йошурун күчини музакирә қилишни мәқсәт қилиду.
1. тарихий асас вә әмәлий өзгиришниң икки басқучлуқ қурулмиси
түркийәниң оттура асийаға болған қизиқиши, 1991-йилдин кейинки мәзгилниң идеологийәлик роһи билән башланған, әмма бу дәсләпки дәвр тиришчанлиқлири арзу қилинған дәриҗидики тәшкилий вә сийасий чоңқурлуқни тезликтә елип келәлмигән. түркийә, мустәқиллиқини тезликтә етирап қилған түркий җумһурийәтләр билән болған тунҗи алақилиридә, ортақ тил, мәдәнийәт вә тарихий мирас үстигә қурулған «ака-инилик» ролини үстигә елишқа урунған. бу усул, түрк һәмкарлиқ вә коорденатсийә идариси (TİKA) вә хәлқара түрк мәдәнийити тәшкилати ,түрксой-TURKSOY) қатарлиқ органларниң қурулуши билән гәвдиләнгән. әмма, баезниң доклатида алаһидә тәкитләнгәндәк, оттура асийадики йеңидин мустәқил болған йуқири тәбиқә, русийәниң йеңидин һамийлиқини қобул қилишқа қизиқмиған. түркийәниң иқтисадий аҗизлиқи вә шу мәзгилдики әнқәрә–москва мунасивәтлириниң мурәккәплики бу дәсләпки ғайивий дәврниң һәрикәтчанлиқини тезликтә йоқитишиға сәвәб болған. болупму өзбекистанда, шу дәврдики рәһбәр ислам кәримов, түркийәниң пантүркистик учурлирини радикал исламий һәрикәтләр билән бағлап, чоңқур ишәнчисизликни йилтиз тартқузған вә мунасивәтләрни тоңлитип қойған. 1990-йилларниң оттурилиридин башлап, түркийәниң районлуқ роли төвәнләп, пантүркизм нишанлири орниға техиму җимҗит, мәдәний вә чәклик иқтисадий алақиләр орнитилған.
бу әһвал, 2000-йилларниң ахирида рәҗәп таййип әрдоғанниң рәһбәрликидә, геополитик шараит өзгәргән муһитта, түркийәниң истратегийәлик түрткә болуши билән түптин өзгәргән. русийәниң районға қайтидин һәрбий вә сийасий тәсир билән қайтип келиши, хитайниң болса «бир бәлбағ, бир йол» тәшәббуси (BRI) билән иқтисадий гигант күч сүпитидә мәйданға чиқиши, оттура асийа дөләтлирини көп хиллашқан ташқи сийасәт йүргүзүшкә мәҗбурлиған. түркийә бу йеңи вәзийәттә, идеологийәлик сөзләрни давамлаштуруш билән бир вақитта, әмәлий пайдиға мәркәзләшкән сийасәтни қолланған. әмди мәркизий нуқта ул әслиһә селинмилири, мудапиә санаити һәмкарлиқи вә тиҗарәтни кеңәйтиш болған. бу әмәлийәткә йүзлинишниң тәшкилий йуқири пәллиси, 2009-йили түрк кеңишиниң қурулуши вә 2021-йили түрк дөләтлири тәшкилатиға (т д т) айлиниши болған. т д т, пәқәт мәдәний супа болуп қелишниң орниға, түрк мәбләғ селиш фонди (т м с ф) вә қатнаш улиниш пирограммиси қатарлиқ конкрет иқтисадий қораллар билән қоралланған, коллектип сийасий вә иқтисадий маслаштурушни нишан қилған бир қурулмиға айланған. бу өзгириш, түркийәниң район дөләтлири билән болған мунасивәтлирини өзара мәнпәәт асасида мустәһкәмлигән вә әнқәрәниң районда мәңгүлүк тәсиргә игә болуши үчүн земин һазирлиған.
II. түрк йумшақ күчиниң оқлири вә чәклимилири: чүшәнчә вә реаллиқ
түркийәниң оттура асийадики мәдәний мәвҗутлуқи, бир тәрәптин «қериндашлиқ» дәп қобул қилиниш билән биргә, йәнә бир тәрәптин әнәниви «акилиқ» чүшәнчисиниң излирини елип маңмақта. доклатта қәйт қилинған 2023-йиллиқ оттура асийа барометири (CAB) санлиқ мәлуматлири, қирғизистан вә қазақистанда түркийәниң америка, русийә вә хитайдин көп алқишқа еришкәнликини көрсәткән болсиму, бу иҗабий чүшәнчә арқисидики сәвәбләр мурәккәп. түрк тоқумичилиқ мәһсулатлириниң сүпити вә түрк телевизийә филимлириниң омумлишиши түркийәниң мәдәний җәлп қилиш күчини ашурмақта. TRT ниң йәрлик тиллардики тарқитиш пирограммилири йумшақ күчниң медийа түврүкини шәкилләндүрүп, түркләрни қоллайдиған байанларниң тарқилишиға төһпә қошмақта. әмма, русчә медийа вә рус мәдәнийитиниң үстүнлүки түрк мәвҗутлуқиниң мәдәний саһәдиму йәнила иккинчи орунда қелишиға сәвәб болмақта.
тәрәққийат йардими (ODA) саһәсидә көрүлгән өзгириш түркийәниң истратегийәлик йөнилиш өзгәртишини көрсәтмәктә. 1990-йиллардин 2018-йилғичә, түркийә қирғизистан вә қазақистанниң әң чоң икки тәрәплик йардәм тәминлигүчилири қатарида турған. әмма, қазақистан вә өзбекистанға охшаш дөләтләрниң әмди биваситә йардәм билән әмәс, бәлки мәбләғ селиш вә техникилиқ мәслиһәт бериш билән тәминләшни тәләп қилиши, шундақла парс қолтуқи дөләтлири вә йавропа иттипақиниң фондлириниң ешиши сәвәбидин, түркийә биваситә йардәмдин (TİKA санлиқ мәлуматлири арқилиқ көрүлиду) йирақлап, техиму көп қурулуш вә ул әслиһә түрлиригә мәркәзләшкән. бу түрләр адәттә пантүркизм байанини күчәйтидиған мәдәний йаки тарихий темиларни асас қилиду, мәсилән «түркологийә » бөлүмлирини қурушни қоллайду. әмма, доклаттики бир тоғра байқаш шуки, бу илмий тиришчанлиқлар хәлқ ичидә бәк қобул қилинип кәтмәйду, чүнки нурғун оттура асийалиқлар түркологийәни йәнила пәқәт түркийәни тәтқиқ қилиш дәп чүшиниду.
бу мәдәний вә иқтисадий йумшақ күч һәрикәтлири, оттура асийаниң сийасий йуқири қатлимидиму охшаш болмиған инкасларни пәйда қилди. өзбекистанниң район бирлишишини (йәни «оттура асийа» идийәсини) түркийәдин үстүн тутуши, районлуқ кимликниң миллий дөләт мәнпәәтлири вә җуғрапийәлик еһтийаҗлардин кәлгәнликини көрсәтмәктә. ундин башқа, т д т ниң шималий қибрис түрк җумһурийитини (ш қ т җ) көзәткүчи әза сүпитидә қобул қилиш қарари, қазақистан вә өзбекистанда зор сәзгүрлүк пәйда қилған, бу дөләтләр дәрһал йавропа иттипақи билән болған алақилирини күчәйтиш үчүн қибрис җумһурийитигә баш әлчи тәйинләш арқилиқ түркийәниң сийасий тәсириниң әмәлий чегралирини ениқ бәлгилигән. оттура асийа дөләтлири әнқәрәниң сәзгүрлүкини чүшәнсиму, өзлириниң игилик һоқуқи вә хәлқарада етирап қилинишиниң хәвпкә учришини халимайду.
III. т д т вә тәшкилий бирлишиш: геополитик қорал сүпитидә тәшкилатниң қәд көтүрүши
түрк дөләтлири тәшкилатиниң (т д т) өзгириши түркийәниң оттура асийа сийаситидики әң конкрет тәшкилий мувәппәқийитини ипадиләйду. қурулушида техиму көп мәдәний һәмкарлиқни алдинқи орунға қойған бу тәшкилат, 2021-йилдики қайта қурулмидин кейин, районлуқ тиҗарәт, таможна җәрйанлирини өлчәмләштүрүш, апәт йардими (пуқраларни қоғдаш механизми) вә әң муһими, ул әслиһә мәблиғи билән тәминләшкә мәркәзләшкән. түрк мәбләғ селиш фонди (т м с ф) вә қатнаш улиниш пирограммисиға охшаш механизмилар арқилиқ, т д т, хитайниң «бир бәлбағ, бир йол» тәшәббуси (BRI) билән йавропаниң тиранс-каспий хәлқара қатнаш линийәси (TITR) түрлирини қоллайдиған ачқучлуқ қоралға айланған. түркийә, бу йәр шари ул әслиһә түрлиригә биваситә қатнашқанниң орниға, т д т арқилиқ бу җәрйанларни маслаштурушта актип рол үстигә алмақта.
әмма, т д т ниң геополитик орни, болупму бихәтәрлик саһәсидә, назук тәңпуңлуқни тәләп қилиду. бу тәшкилатқа, русийәниң рәһбәрликидики коллектип бихәтәрлик шәртнамиси тәшкилати (к б ш т) ниң низамнамисидики биваситә қарши келидиған һәрбий иттипақ сүпитидә ениқлима берилмигән. шундақтиму, ахирқи габала башлиқлар йиғинида әзәрбәйҗан пирезиденти илһам әлийевниң ортақ һәрбий маневир өткүзүш чақириқи вә қазақистан пирезиденти қасим-җомарт тоқайевниң тор бихәтәрлики кеңиши қуруш тәклипи, т д т ниң барғансери бихәтәрлик һәмкарлиқиға қарап йөниливатқанлиқини көрсәтмәктә. түркийәниң нато әзалиқи, бу бихәтәрлик һәмкарлиқида әнқәрәни район үчүн ғәрб дунйасиға «көврүк» сүпитидә орунлаштуруп, нато ниң райондики мәвҗутлуқини васитилик һалда күчәйтмәктә. бу әһвал, оттура асийа дөләтлири үчүн мудапиәни көп хиллаштуруш вә русийәгә болған бир тәрәплимилик беқиништин қутулуш издиниши җәһәттин һалқилиқ чиқиш нуқтиси билән тәминләйду.
IV. иқтисадий риқабәт саһәси вә оттура каридорниң истратегийәлик қиммити
түркийәниң оттура асийадики иқтисадий изи, тәхминән 4,000 түрк карханисиниң қурулуш, тоқумичилиқ вә меһмансарай тиҗарити қатарлиқ саһәләрдики паалийәтлири билән гәвдиләнмәктә. өзбекистанниң 2017-йилдики йеқинлишишидин кейин түрк ширкәтлириниң сани тез ашқан, қирғизистанда болса түркийә, нәччә йилдин буйанқи әң чоң үч биваситә чәт әл мәбләғ салғучисиниң бири болуп кәлмәктә. түрк банка саһәсиниң мәвҗутлуқи (демир банкиси, зираәт банкиси) вә түрк ширкәтлириниң ғәрб мәблиғи билән болған күчлүк алақилири уларға районда муһим риқабәт әвзәлликини бәрмәктә. түрк ширкәтлири, йәрлик базар шараитиға иккиләнгән ғәрб ширкәтлири үчүн көп һалларда васитичилик ролини ойнап, AmChams (америка сода-санаәт өмәклири) ға охшаш супиларда районлуқ дийалогни илгири сүрмәктә.
әмма, түркийәниң иқтисадий мәвҗутлуқи, районниң геополитик әһмийитиниң ешиши билән күчәйгән парс қолтуқи риқабитигә дуч кәлмәктә. сәуди әрәбистан вә әрәб бирләшмә хәлипиликигә мәркәзләшкән ширкәтләр, болупму енергийә вә сайаһәт саһәлиридә, түрк ширкәтлири бурундин күчлүк болған саһәләргә кәң көләмлик мәбләғ селиш арқилиқ кирмәктә. бу риқабәт, түркийәни иқтисадий истратегийәлирини енергийә вә қатнаш саһәлиридә техиму чоңқурлаштурушқа иттирмәктә.
енергийәни көп хиллаштуруш әнқәрәниң оттура асийа истратегийәсиниң асасини тәшкил қилиду. қазақистан вә түркмәнистанниң зор һидрокарбон записи, түркийәниң рус енергийәсигә болған беқинишчанлиқини азайтиш вә өзини енергийә мәркизи сүпитидә орунлаштуруш нишаниға хизмәт қилмақта. русийәниң украинаға таҗавуз қилиши, каспий деңизи арқилиқ ғәрбкә нефит вә тәбиий газ еқимини тәминләйдиған баку-тефлис-җәйһан (BTC) вә тиранс-анадолу тәбиий газ туруба йоли (TANAP) түрлириниң әһмийитини ашурди. қазақистанниң нефит експортини CPC арқилиқ русийәгә әмәс, бәлки BTC ға йөткәш қарари вә түркмәнистанниң TANAP арқилиқ газ експорт қилиш үчүн давам қиливатқан сөһбәтлири, түркийәниң бу истратегийәлик нишаниға йетиш йошурун күчини йуқири көтүрмәктә. бу каридорлар, пәқәт иқтисадий җәһәттинла әмәс, бәлки оттура асийа дөләтлириниң русийә вә хитайға қарши тиҗарәт йоллирини көп хиллаштуруш тиришчанлиқлири үчүн сийасий тәсир күчиниму тәминләйду.
V. бихәтәрлик алақилириниң чоңқурлишиши вә русийә билән болған мунасивәтләрниң мурәккәп қурулмиси
түркийәниң оттура асийадики бихәтәрлик истратегийәси, ахирқи он йилда мудапиә санаитиниң тез тәрәққий қилиши түпәйлидин мәркизий орунға өтти. түрк учқучисиз диронлири (İHA) анка, ақинҗи вә т б (TB) қатарлиқ түрлири оттура асийа дөләтлириниң русийәдин кәлгән һәрбий йардәмдики бошлуқларни толдуруш вә мудапиәсини көп хиллаштуруш үчүн таллиған мәһсулатлири болуп қалди. қазақистан билән мудапиә санаити һәмкарлиқи, 2011-йили қурулған «қазақистан-аселсан инженерлиқ» (KAE) иға охшаш шерик карханилар билән чоңқурлашти. өзбекистан вә қирғизистан биләнму һәрбий вә техникилиқ һәмкарлиқ келишимлири имзаланған, қирғизистан-түркийә мунасивәтлири «омумий истратегийәлик шериклик» сәвийәсигә көтүрүлгән. бу һәмкарлиқ қорал сетиштин һалқип, ахбарат һәмбәһриләш вә ортақ маневирларниму өз ичигә алиду.
әмма, бу чоңқурлишиватқан бихәтәрлик алақилири, оттура асийада йәнила шүбһисиз һәрбий вә сийасий һөкүмранлиқ орнатқан русийә үчүн җиддий мәсилә пәйда қилмақта. русийә, түркийә нато әзаси болсиму, уни ғәрбниң мәвҗутлуқи дәп қаримайду, бу икки дөләт оттурисидики әмәлийәтчиликкә шараит йаритип бериду. ундин башқа, 2022-йилдин кейин ашқан түркийә-русийә иқтисадий өзара беқинишчанлиқи (түркийәниң рус нефит вә газиниң муһим сетивалғучиси болуши), москваниң әнқәрәниң районлуқ һәрикәтлиригә қаттиқ инкас қайтурушини қийинлаштурмақта. түркийә, русийәниң һөкүмранлиқиға биваситә тәһдит селишниң орниға, районға иқтисадий вә сийасий аптономийә бериш арқилиқ йумшақ чәкләрни сизмақта вә бу һәрикәтчанлиқ әнқәрәни русийәдин мәлум дәриҗидә қоғдаш билән тәминләйду.
буниң билән биргә, русийәдики наразилиқ барғансери ешиватиду. 2023-йили 4-айда сизип чиқирилған русийәниң ички һөҗҗитидә оттура асийа дөләтлириниң «русийәсиз» бирлишиш йолини издиниватқанлиқи тоғрисида агаһландурулған вә т д т ниң бу хаһишниң бир көрсәткүчиси икәнлики тәкитләнгән. оттура асийаниң латин елипбәсигә өтүши вә рус тилиниң орниға инглиз тилиниң иккинчи тил сүпитидә йуқири көтүрүлүшидәк охшаш мәдәний өзгиришләрму киремил сарийида әндишә пәйда қилған. русийә, буниңға қарши кирил елипбәсини вә «чоң алтай» байанини илгири сүридиған қарши хизмәтләрни башлап, т д т ниң пантүркизм асасиға қарши күлтүрәл тәңпуңлуқ пәйда қилишқа урунмақта. бу әһвал, түркийәниң райондики арзулириниң русийәниң бихәтәрлик вә тәсир даирисигә қаритилған чәклимиләр ичидә һәрикәт қилишқа мәҗбур болғанлиқини көрсәтмәктә.
VI. түркмәнистан амили: алаһидә мунасивәт вә истратегийәлик пурсәт
оттура асийаниң әң тәнһа вә битәрәп дөлити болған түркмәнистан билән түркийә оттурисидики мунасивәт, өзгичә чоңқурлуққа игә. дунйадики бәшинчи чоң тәбиий газ записиға игә болсиму, түркмәнистан билән әһмийәтлик алақә орнитишта қийналған ғәрбкә селиштурғанда, түркийә «бир милләт, икки дөләт» сөзи билән йилтиз тартқан алаһидә еришиш даирисигә игә. бу мунасивәтниң асасини, 1990-йиллардин буйан давам қиливатқан түрк қурулуш ширкәтлири вә енергийә һәмкарлиқлири тәшкил қилиду. түрк ширкәтлири, түркмәнбашидики чоң порт түрлири вә арқа дағ әқлий иқтидарлиқ шәһириниң қурулушини өз ичигә алған һалда, мустәқиллиқтин буйан 50 милйард доллардин артуқ түрни үстигә алған.
түркмәнистанниң оттура каридорға толуқ қатнишиши, бу түргә әмәлийәтчанлиқи вә йавропа енергийә бихәтәрлики җәһәттин истратегийәлик күч тәминләйду. түркмәнистанниң қатнишиши, өзбекистан вә қирғизистанниң қазақистан йәткүзүш йоллириға болған беқинишчанлиқини азайтиду һәмдә каспий деңизи портлиридики қистаңчилиқни пәсәйтиду. түркийә, түркмәнистан билән тәбиий газ алмаштуруш келишими түзүп, түркмән байлиқлирини тәрәққий қилдурушқа шериклик тәклип қилиш арқилиқ, бу истратегийәлик йошурун күчни әң йуқири чәккә йәткүзүшкә тиришмақта. түркмәнистанниң йеқинқи мәзгилдә газ експорт қилғучи дөләтләр мунбиригә қатнишишни ойлашқанлиқи вә қара деңиз қатнаш каридори келишимлири имзалиши, бу тәнһа дөләтниң ташқи дунйаға ечилиш сигналлирини күчәйтмәктә. түркийә билән болған бу алаһидә мунасивәт, америка вә ғәрб үчүн, түркмәнистанниң байлиқлириға вә истратегийәлик орниға еришиш үчүн бир ишик ролини ойниши мумкин, чүнки ғәрбниң хусусий сода саһәси түркмәнистанда һазирму ишәнчкә еришкән түрк ширкәтлири билән һәмкарлишишқа техиму қизиқиду.
VII. доклатта йетәрлик тәкшүрүлмигән тәрәпләргә нәзәр
киран баезниң доклати түркийәниң оттура асийадики тәсирини көп тәрәплимилик һалда тәкшүрүп чиққан болсиму, илмий баһалаш нуқтисидин қариғанда, бәзи назук вә һалқилиқ нуқтиларни йетәрлик дәриҗидә чоңқур тәкшүрмигән. бу кәмчиликләрниң алдинқи қатарида, районниң тор вә телеграф ул әслиһәсидики тәсир талишиш күришиниң тәпсилати туриду. русийә вә хитай оттура асийада пәқәт һәрбий җабдуқлар биләнла әмәс, бәлки тор көзитиш вә алақә ул әслиһәси (мәсилән, хуавей вә рус телеграф гигантлири) арқилиқму чоңқур контролни қолға кәлтүргән. түркийәниң бу саһәдики мәвҗутлуқи, пәқәт т д т ичидики тор бихәтәрлики кеңәшлиригә чақириқ қилиш сәвийәсидә қелип, әмәлийәттә ғәрбкә мас келидиған телеграф өлчәмлирини районға қанчилик дәриҗидә сиңдүрәләйдиғанлиқи ениқ әмәс.
иккинчидин, доклат, мәдәнийәт вә пантүркизмни ипадиләйдиған сөзләрниң чәклимилирини қәйт қилған билән, бу сөзниң оттура асийадики исламий ойғиниш мәзмунидики орнини йетәрлик тәкшүрмигән. түркийәниң дийанәт паалийәтлири 1990-йилларда әндишә пәйда қилған болсиму, бүгүнки күндә сәуди әрәбистан, иран, һәтта йәрлик радикал гуруппиларниң диний тәсири алдида, түркийә дийанәтниң роли қанчилик дәриҗидә өзгәртиш күчигә игә? түркийәниң лайик вә сүнний кимлики райондики мәзһәп вә сийасий ислам еқимлири алдида қандақ бир тәңпуңлуқни сақлимақта? бу мәдәнийәт тоқунуш саһәсини тәпсилий тәһлил қилиш түркийәниң йумшақ күчиниң һәқиқий тәсир даирисини техиму йахши көрситәләйтти.
үчинчи вә әң муһим кәмчилики шуки, доклат түркийәниң ешиватқан районлуқ күчиниң хитайниң системилиқ зулуми астидики уйғурлар вә шәрқий түркистан мәсилиси үчүн немини ипадиләйду? дегән соал һәққидә азрақму тохталмиған. түркийәниң райондики мәвҗутлуқини хитай вә русийәгә қарши тәңпуңлаштурғучи амил сүпитидә орунлаштуруши, әнқәрәни бейҗиңға қарши қаттиқ позитсийә тутушта қийин қистақ ичигә қоймақта. бу истратегийәлик җимҗитлиқ, доклатниң мәркәзлишип тәкшүрмигән, әмма түркийәниң геополитик орниниң идеологийәлик вә инсаний өлчәмлирини бәлгиләйдиған һалқилиқ тема.
VIII. вашингтон үчүн сийасәт йәкүнлири вә оттура асийаниң аптономийәси
түркийәниң оттура асийадики күчийиватқан тәсири, американиң сийасәтчилири тәрипидин, әнқәрә билән болған кәң көләмлик ихтилапларға қаримай, иҗабий тәрәққийат дәп қарилиши керәк. американиң оттура асийадики нишанлири (енергийә бихәтәрликини капаләткә игә қилиш, хитай вә русийәгә таллаш сунуш, районлуқ муқимлиқни илгири сүрүш) нәзәрдә тутулғанда, түркийәниң паалийәтлири америка мәнпәәтлирини әрзан тәннәрқ билән илгири сүрүш йошурун күчини елип келиду. түркийә районда йилтиз тартқан, ишәнчлик вә ғәрб билән һәмкарлишалайдиған бир актийор.
бу мәзмунда, доклатта тәклип қилинған сийасий һәрикәтләр, оттура асийаниң аптономийәсини әң йуқири чәккә йәткүзүшни мәқсәт қилған әмәлий қәдәмләр сүпитидә қобул қилиниши керәк. биринчидин, америка т д т ға толуқ әза болмастин, йол вә иқтисадий мәсилиләрдә маслаштуруш үчүн, ғәйрий рәсмий йаки техникилиқ сәвийәдә алақә орнитиши истратегийәлик бир еһтийаҗ. т д т, оттура каридорниң һалқилиқ актийорлирини (түркийә вә әзәрбәйҗанни) өз ичигә алған бирдин-бир районлуқ супа. алаһидә әлчи тәйинләш, т д т ниң тәшкилий җәһәттин етирап қилинишини кәлтүрүп чиқармастин, дийалог ишиклирини очуқ тутуп берәләйду.
иккинчидин, америка түркийә, җәнубий корейә вә йапонийәгә охшаш районда күчлүк алақиси бар чоң иттипақдашлири билән даимий көп тәрәплик дийалог суписини қуруши керәк. бу хилдики маслаштуруш, районлуқ сийасәтләрниң бирләштүрүлүшигә йардәм бериду вә оттура асийаниң аптономийәсини қоллайдиған ғәрб усулини илгири сүриду. үчинчидин, американиң деһқанчилиқ, су башқуруш вә байлиқ хәритисини сизишқа охшаш саһәләрдә, өзиниң техникисиниң үстүнлүкидин пайдилинип, түрк вә башқа шерикләрниң рәһбәрликидики йардәм пирограммилириға нишанлиқ техникилиқ мутәхәссисләрни тәминләшни тәклип қилиш керәк. бу, америка техникиси вә билимлиридин пайдилинип әң аз тәннәрх билән тәрәққийат нәтиҗилирини қолға кәлтүрүшни капаләткә игә қилиду.
төтинчидин, һалқилиқ қатнаш вә енергийә ул әслиһә түрлиригә (оттура каридор) аз санлиқ пай билән васитилик мәбләғ селиш, хәвпләрни азайтиш билән биргә американиң иқтисадий нишанлирини илгири сүрәләйду. бу мәбләғ селиш истратегийәси, түрк ширкәтлиригә охшаш ишәнчлик васитичиләрни ишлитишни өз ичигә алиду вә шу арқилиқ районлуқ сийасий мурәккәпликләрдин сақлинишни тәләп қилиду. ахирида американиң, түркийәниң түркмәнистан билән болған алаһидә мунасивитидин пайдилинип, бу тәнһа дөләткә ғәрбниң хусусийлар сода саһәсиниң еришиш даирисини ашуруши һалқилиқ әһмийәткә игидур. түркийәниң җумһуррәиси әрдоғанниң һамедов җәмәти оттурисидики шәхсий алақилири, түркмәнистанниң енергийә вә қатнаш саһәлиридә ғәрбкә техиму көп ечилиши үчүн дипломатик йол билән тәминлийәләйду.
хуласә: түркийәниң ешиватқан тәсири вә шәрқий түркистан тәңқислиқи
түркийә, өткән йигирмә йилда, оттура асийада, русийә вә хитайға охшаш қошна чоң дөләтләрниң сайиси астида қалған болсиму, диққәткә сазавәр иқтисадий, мәдәний вә бихәтәрлик түврүкини бәрпа қилди. бүгүнки күндә, йуқири дәриҗилик алақиләр асасән өзара әмәлий мәнпәәтни асас қилған һалда йүрүштүрүлсиму, түрк дөләтлири тәшкилатиниң (т д т) күчийиши вә мәдәнийәт алақилириниң көпийиши билән, кейинки әвладлар оттурисидики риштиләрниң пәқәт әмәлийәтчан, мәнпәәтчил мунасивәтләрдин һалқиған бир чоңқурлуққа йетиши мөлчәрләнмәктә. америка қошма иштатлири үчүн, түркийәниң мәвҗутлуқи оттура асийаниң аптономийәсини күчәйтиш вә ғәрбниң истратегийәлик нишанлириға йетишигә йардәм бериш йошурун күчини өзигә муҗәссәмләштүргән муһим һәмкарлиқ пурсити һесаблиниду.
лекин, бу күчийиватқан тәсирниң түркийәниң түрк дунйасиниң әң назук мәсилиси болған шәрқий түркистан вә уйғурларға тутқан позитсийәси билән баһалиниши, әнқәрәниң геополитик иккилинишлирини оттуриға қоймақта. оттура асийада хитайниң иқтисадий тәсири вә русийәниң бихәтәрлик саһәсидики үстүнлүкигә қарши тәңпуңлаштурғучи рол ойнашни нишан қилған түркийә, бу җәрйанда район дөләтлири (қазақистан, өзбекистан) билән болған алақилирини чоңқурлаштурушқа мәҗбур. түркийәниң оттура асийадики тәсир даирисини кеңәйтиши, хитай үчүн үч асаслиқ истратегийәлик әндишини кәлтүрүп чиқармақта: биринчидин, әнқәрәниң күчийиши түркийәниң уйғур мәсилиси вә шәрқий түркистан земиниға дипломатик йаки инсаний йоллар билән арилашмақчи болуш йошурун күчини елип келиду. иккинчидин, әнқәрәниң райондики түркий қәвмләр билән һәмкарлиқни күчәйтиши, хитайму ачқучлуқ рол ойнайдиған шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң (ш һ т) районлуқ тәсирини аҗизлаштуруш хәвпини туғдуриду. үчинчидин, бу районлуқ кеңийиш хитайниң йәр шари характерлик чоң түри болған «йеңи йипәк йоли » түриниң («би бәлбағ вә бир йол тәшәббуси» ниң) оттура асийадин түркийәгичә созулған муһим бир саһәдә (оттура каридорда) әмәлгә ешишиға тосқунлуқ қилиши мумкин. бу дөләтләр (оттура асийа дөләтлири) болса хитайға болған еғир дәриҗидики иқтисадий беқинишлири вә бейҗиңниң сийасий бесимлири сәвәбидин, уйғур мәсилисидә дипломатик сүкүтни таллимақта. түркийәниң оттура асийада күчийиши, оттура каридор вә иқтисадий һәмкарлиқ саһәлиридә хитай билән алақә қилишини қечип қутулғили болмайдиған мәсилигә айландуруп қойиду.
түркийәниң оттура асийадики күчийиватқан тәсири, биваситә мәнпәәт йәткүзүштин бәкрәк, инсаний әндишиләр тоғрисида сүкүт қилиш хәвпиниму биллә елип келиду. әнқәрәниң районлуқ күчиниң ешиши, болупму бейҗиңниң истратегийәлик мәнпәәтлиригә (йеңи йипәк йоли түриниң әмәлгә ешиши вә шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң пүтүнлүки) йүзләнгән йошурун тәһдит дәп қарилиш еһтимали болғачқа, хитайни ғидиқлимаслиқ йөнилишидә техиму еһтийатчан ташқи сийасәт йүргүзүшини тәләп қилиши мумкин. чүнки, оттура асийадики иқтисадий нәтиҗилирини нәзәрдин сақит қилип хәтәргә тәвәккүл қилиш, түркийәниң өзиниң геополитик нишанлириға зийан салиду. шуңлашқа, түркийәниң уйғурлар үчүн йәткүзәләйдиған әң чоң йошурун пайдиси, дипломатик җәһәттә, ғәрб билән маслишип, хитайни биваситә нишан қилмиған, әмма мәдәний вә инсаний һәқләргә мәркәзләшкән сөз-ибарини турақлиқ һалда давамлаштуруши вә уйғур дийаспораси үчүн ниспий бихәтәр баш панаһ болушни давамлаштурушидур. түркийәниң районлуқ еғирлиқи ашқансери, әнқәрәниң инсаний мәсилиләрдә техиму көп хәтәргә тәвәккүл қилиш иқтидари нәзәрийә җәһәттин ашиду, лекин бу, хитай вә оттура асийадики әмәлий мәнпәәтләр алдида давамлиқ синилидиған бир таллаш. шу сәвәбтин, түркийәниң оттура асийадики орни, геополитик пурсәт болуш билән биргә, идеологийәлик вә инсаний мәсулийәт җәһәттинму давамлиқ синақ мәйданидур.
мәнбә доклат:
Baez, Kiran. «Why Washington should pay attention to Turkey’s presence in Central Asia.» Atlantic Council, 23 Ekim 2025. https://www.atlanticcouncil.org/in-depth-research-reports/report/why-washington-should-pay-attention-to-turkeys-presence-in-central-asia/
