йапонийә парламенти такаичиниң баш вәзирликкә намзатлиққа көрситилишигә алқиш йағдурмақта [1].
хитай тәһдитидин хәвәрдар болған йеңи йапонийә һөкүмити уйғурлар билән болған қәдимки достлуқ тарихини йеңилиши мумкин.
шөһрәт һошур
2025-йили 27-өктәбир
йапонийәниң санае такаичини баш вәзирликкә сайлиши йапонийә сийаситидә бир бурулуш нуқтиси һесаблиниду, шундақла асийадики җәбир-җапа чәккән хәлқләр, җүмлидин мениң уйғур миллитим үчүн йеңидин үмид ата қилди.
такаичи нәччә он йилдин буйан пиринсипал рәһбәрликниң садиқ тәшәббусчиси болуп кәлгән. униң һәқиқәт, дөләт хәвпсизлики вә иқтисадий мустәқиллиққа болған садақити милләтләрниң һакиммутләқликкә тәсиргә қарши турушиға йардәм берәләйдиған қиммәт қарашларни намайан қилиду. бүгүнки күндә, йапонийәниң униңға рәһбәрлик һоқуқини һавалә қилиш қарари дөләтниң бихәтәрлики вә әхлақий сағламлиқини қоғдаш йолидики қәтий бир қәдәм һесаблиниду.
бейҗиңниң вәһшиликигә өз көзүм билән гуваһ болған бир уйғур болуш сүпитим билән, мән йапонийәниң бу таллишини чоңқур символлуқ дәп қараймән. бу асийада адаләт, җасарәт вә һүррийәтниң һелиму қиммәтлик икәнликини испатлайдиған байанаттур. мән уйғур хәлқи намидин баш министир такаичи вә йапон хәлқини чин қәлбимдин тәбрикләймән.
уйғурлар билән йапонлар оттурисидики достлуқ бир тасадипийлиқ әмәс. у ортақ тарихий вә гео-сийасий реаллиқ – йәни хитайниң кеңәймичилик тәһдитигә дуч келиватқан икки дөләт үстигә қурулған.
уйғурлар үчүн хитай бир чағларда бир қошна иди; һазир у бир мустәмликичи. биз нәччә әвладтин буйан бейҗиңниң зулуми астида йашап кәлдуқ. йапонийә үчүн болса, тәһдит башқа шәкилләрдә – земин талаш-тартишлири, йошурун җасуслуқ вә иқтисадий мәҗбурлаш арқилиқ оттуриға чиқмақта. башқа җайларда сүний идрак вә заманиви техникилар йәр шари гүллинишигә күч қошуватқан бир пәйттә, улар мениң йуртум шәрқий түркистанда җаза лагерлирини қуруш вә башқуруш үчүн ишлитилмәктә. йапонийәгә тәрәққийат елип келидиған бу қораллар мениң хәлқимгә қарита көзитиш вә мәдәнийәтни йоқитиш васитилиригә айландурулмақта. 1950-йилларда хәнзулар шәрқий түркистан нопусиниң пәқәт төт пирсәнтинила тәшкил қилатти. бүгүнки күндә, улар қириқ пирсәнттин ешип кәтти. биз баштин кәчүргән бу нопус вә мәдәнийәт йөткилиши (ассимилйатсийә қилиниши) барлиқ дөләтләргә, җүмлидин йапонийәгиму, тизгинләнмигән һакиммутләқлиқниң бәдили һәққидә агаһландуруш болуши керәк.
йеқинқи йигирмә йилда, йүзләп уйғур алим вә паалийәтчи йапонийәни зийарәт қилип, илмий йиғинлар, сийасий учришишлар вә тинч намайишларға қатнашти. 2012-йили токйода өткүзүлгән төтинчи нөвәтлик «дунйа уйғур қурултийи» бизниң узунға созулған дийалог вә һәмкарлиқ мусапимиздики нурғун муһим басқучларниң бири иди.
бу алақиләр арқилиқ биз йапонийәниң демократик қиммәт қарашлири вә әхлақий саплиқидин өгәндуқ. уйғур давасиниң йапон достлири, җүмлидин такаичи вә униң партийә әзалири бизгә инсанийәткә болған ишәнч вә қоллашни ата қилди. йапонийәниң виҗдан вә көйүнүш үлгиси дунйадики һөкүмәтләр вә тәшкилатларни хитайниң җинайәтлиригә қарши сөзләшкә илһамландурди.
уйғур-йапон достлуқиниң асасиниң тәхминән бир әсир бурун, йәни алақиләр һәмраһ йултуз вә әқлий иқтидарлиқ телефонға әмәс, парахотларға вә телеграфларға тайинидиған чағлардин башланғанлиқини аз киши билиду.
1933-йилдики шәрқий түркистан җумһурийити йимирилгәндин кейин, бизниң һәрбий қоманданимиз генерал мәһмут муһити йапонийәгә йардәм тәләп қилип сәпәр қилған. 1937-йили 17-нойабир, у «дай ниппон каикйо кйокаи» (DNKK – катта йапонийә мусулманлар бирләшмиси) дә сөз қилған. бу көзгә көрүнгән ислам тәшкилатиға әйни вақитта сабиқ баш министир, өз қоллайдиғанлиқини билдүргән генерал сәнҗуро хайаши рәһбәрлик қилатти [2].
генерал сәнҗуро хайаши (1876–1943([2].
тәхминән шу мәзгилдә, сүргүндики уйғур рәһбири муһәммәд әимин буғра 1934-йили тәйинләнгән йапонийәниң афғанистандики тунҗи толуқ һоқуқлуқ министири китада масамото билән достлуқ вә илмий алақиләрни орнатқан.
бу дәсләпки учришишлар дипломатик рәсмийәт әмәс, бәлки икки хәлқ оттурисидики мустәқиллиқ вә қәдир-қиммәтниң қиммитини чүшинидиған ортақ һөрмәт имаси иди. улар бизгә уйғурлар билән йапонлар оттурисидики әхлақий көврүкниң бизниң һазирқи дәвримиздин хели бурунла қурулғанлиқини әскәртип туриду.
йапонийә узундин буйан зулумға учриғучилар билән болған алақиләрдә сағламлиқ вә инсанийәтни намайан қилип кәлгән. бүгүнки күндә, бейҗиңниң зулуми чоңқурлашқан бир шараитта, дунйа токйодин йәнә бир қетим пиринсипал рәһбәрликни күтмәктә.
биз баш министир такаичиниң йетәкчиликидә йапонийә билән уйғур хәлқи оттурисидики тарихий достлуқниң һәмкарлиқ, әхлақий иттипақлиқ вә әмәлий һәрикәтләрниң йеңи сәвийәсигә йүзлинишигә ишинимиз. йапонийә демократик дөләтләрни сәпәрвәр қилип, давамлишиватқан уйғур ирқий қирғинчилиқиға қарши туруш вә азадлиқ билән адаләтниң ортақ қиммәт қарашлирини қоғдашта һәл қилғуч рол ойнийалайду.
йапонийә тарихиниң бу йеңи бөлүмидә достлуқимиз техиму күчәйсун. баш министир санае такаичи вә униң хизмәтд ашлириға қизғин салам вә чин тәбрикләр!
изаһатлар:
[1] йапонийә парламенти санае такаичиниң баш министирлиққа намзатлиққа көрситилишигә алқиш йағдурмақта (мәнбәси көрситилмигән).
[2] генерал сәнҗуро хайаши (1876–1943) (мәнбәси көрситилмигән).
мәнбә: земистан тори
