трамп-ши учришишиниң охшимиған таратқулар тәрипидин шәрһлиниши

хитай дөләт таратқулири вә хәлқаралиқ таратқуларниң селиштурма анализи

2025-йили 1-нойабир

бу анализда, дунйави күч синишишниң әң һалқилиқ оқлириниң бири болған америка-хитай мунасивәтлириниң таратқулар тәрипидин қандақ қуруп чиқилғанлиқи, болупму муһим бурулуш нуқтиси болған трамп-ши учришишиниң^[1] охшимиған таратқулар тәрипидин қандақ қобул қилинғанлиқи вә җамаәтчиликкә қандақ сунулғанлиқи селиштурма нуқтидин тәһлил қилиниду. хитай дөләт таратқулири вә нопузлуқ хәлқаралиқ таратқуларниң хитайчә органлириниң охшаш бир вәқәни йорутуш усуллиридики чоңқур пәрқ, хәлқара мунасивәтләрдики реаллиқниң бәрпа қилиниши, таратқу дипломатийәси вә күч синишишниң байан қилиниш қатламлири һәққидә муһим йип учлири билән тәминләйду. бу тәтқиқат, таратқуларниң дипломатик җәрйанлардики ролини вә хәлқаралиқ җамаәт пикрини шәкилләндүрүш иқтидарини чүшиниш үчүн пайдилиниш нуқтиси болушни нишан қилиду.

америка қошма иштатлири билән хитай хәлқ җумһурийити оттурисидики мунасивәт, 21-әсирдики әң һәл қилғуч геополитикилиқ һәрикәтләндүргүч күчниң бирини тәшкил қилиду. болупму американиң сабиқ пирезиденти доналд трамп дәвридә күчийип кәткән сода уруши, технологийә риқабити вә җәнубий хитай деңизи қатарлиқ истратегийәлик саһәләрдики җиддийчиликләр, икки тәрәп мунасивитини мисли көрүлмигән бир хирисқа дучар қилди. бу җиддий кәйпийатта, икки дөләт рәһбири доналд трамп вә ши җинпиңниң һалқилиқ учришишлири дунйа җамаәтчилики тәрипидин йеқиндин көзитилди. бу учришишларниң нәтиҗиси шундақла бу нәтиҗиләр вә җәрйанниң охшимиған таратқулар тәрипидин қандақ шәрһләнгәнлики вә сунулғанлиқиму хәлқара мунасивәтләрни тәһлил қилиш җәһәттә интайин муһим әһмийәткә игә. чүнки таратқулар пәқәт вәқәләрни хәвәр қилипла қалмай, шуниң билән бир вақитта җамаәт пикриниң вәқәләрни қобул қилиш шәклиниму зор дәриҗидә шәкилләндүриду. бу анализ, трамп-ши учришишини асас қилған хитай дөләт таратқулири (People’s Daily, Xinhua, Global Times, CCTV, China News Service, China Diplomacy) вә нопузлуқ хәлқаралиқ таратқуларниң хитайчә органлириниң (RFI, Deutsche Welle, BBC Chinese, New York Times Chinese, Nikkei Chinese, Wall Street Journal Chinese, Financial Times Chinese) байанлирини селиштуруш арқилиқ, бу икки гуруппиниң вәқәни қандақ охшимиған шәкилдә шәрһлигәнлики, қайси нуқтиларни тәкитлигәнлики вә қайси учурларни алдинқи орунға чиқарғанлиқини оттуриға қойушни мәқсәт қилиду. мәқсәт, охшаш бир дипломатик вәқәниң, охшимиған идеологийәлик вә миллий мәнпәәтләрниң сүзгүчидин өтүп, пүтүнләй қармуқарши мәниләр йүкләнгән һалда қандақ сунулғанлиқини чоңқур бир нуқтидин оттуриға қойуш. бу арқилиқ, таратқу дипломатийәсиниң^[2] вә хәлқара мунасивәтләрдики байан күчиниң муһимлиқи техиму йахши чүшинилиду.

трамп-ши учришишиниң арқа көрүнүши вә әһмийити

доналд трампниң 2017-йили вәзипигә олтуруши билән американиң хитайға қаратқан сийасити «истратегийәлик риқабәт» вә «бүйүк күчләр риқабити» оқида қайтидин шәкилләнди. трамп һөкүмити, хитайниң адаләтсиз сода қилмишлири, билим мүлүк һоқуқини оғрилиши вә технологийә йөткәшкә мәҗбурлишини нишан қилип сода уруши башлиди, милйардларчә долларлиқ таможна беҗи йүргүзди. хуавей (Huawei) қатарлиқ хитай технологийә ширкәтлиригә қарши чәклимиләр, шйаңгаң вә шәрқий түркистандики кишилик һоқуқ дәпсәндичилики әйибләшлири, тәйвән боғузидики җиддийчилик вә җәнубий хитай деңизидики һәрбий һәрикәтләр, икки тәрәп мунасивитини техиму мурәккәпләштүрди. бу мәзгилдә елип берилған трамп-ши учришишлири, бу җиддийчиликләрни азайтиш, ортақ бир земин тепиш йаки кәм дегәндә техиму кәң көләмлик тоқунушниң алдини елиш тиришчанлиқи сүпитидә алдинқи орунға чиқти. бу учришишлар, дунйа иқтисади вә хәлқара тәртипниң кәлгүси үчүн зор әһмийәткә игә иди. учришишлардин чиққан һәр қандақ нәтиҗә, дунйа базарлири, тәминат зәнҗири вә районлуқ бихәтәрлик һәрикәтлиригә биваситә тәсир көрситиш йошурун күчигә игә иди. шуңлашқа, бу учришишларниң таратқуларда әкс әттүрүлүши, һәм миллий һәм хәлқаралиқ җамаәт пикриниң бу мурәккәп мунасивәткә болған қаришини чоңқур тәсиргә учратқан бир амил болди.

хитай дөләт таратқулириниң шәрһи: һәмкарлиқ, муқимлиқ вә рәһбәрликни тәкитләш

хитай дөләт таратқулири, трамп-ши учришишлирини муқимлиқ, һәмкарлиқ вә хитайниң хәлқара сәһнидики мәсулийәтчан бүйүк дөләт ролини тәкитләп рамкиға алди. бу хәвәрләрдә, учришишлар адәттә «муһим келишимләр» һасил қилинған, «өзара мәнпәәт йәткүзидиған» нәтиҗиләр қолға кәлтүрүлгән вә «икки тәрәп мунасивәтлириниң сағлам тәрәққийатиға» һәссә қошидиған супилар сүпитидә сунулди. ши җинпиңниң «истратегийәлик тәсәввури» вә «рәһбәрлики», бу байанниң мәркизидә орун алди.

мәсилән, People’s Daily (хәлқ гезити), трамп-ши учришишлирини адәттә [хитай-америка мунасивәтлириниң муқим тәрәққийатиниң ачқучи өзара мәнпәәт йәткүзүш вә ортақ пайда елиш пиринсипида йатиду] дегәнгә охшаш мавзулар билән елан қилди. бу хил мавзулар, хитайниң дунйа сәһнисидики тинч өрләш вә хәлқара һәмкарлиққа болған садақитини тәкитләшкә қарита, һәр қандақ җиддийчилик йаки ихтилапни иккинчи орунға қойатти. «хәлқ гезити»ниң башқа мақалилириму охшаш шәкилдә, [рәис ши җинпиң APEC йиғинида қол елишип көрүшүшни тәкитлиди, қолини қойуп беришни әмәс] дегәнгә охшаш мавзулар билән ши җинпиңниң рәһбәрликини вә хәлқара һәмкарлиққа болған садақитини гәвдиләндүрди. бу, хитайниң дунйави идарә қилиштики ролини вә дунйа иқтисадиға қошқан төһписини тәкитләш тиришчанлиқиниң бир қисми. униңдин башқа, [рәис ши җинпиңниң нутқи]му учришишта оттуриға қойулған хитай тәсәввурини тәпсилий байан қилди.

Xinhua хәвәр агентлиқиму охшаш бир аһаңни қоллинип, учришишларни [дөләт башлиқлири дипломатийәси: хитай-америка мунасивәтлириниң тәрәққийатидики муһим бир иттиргүч күч] дәп тәсвирлиди. бу, хитайниң ташқи сийаситидә рәһбәрләр оттурисидики биваситә алақә вә дөләт башлиқлири дипломатийәсиниң мәркизий ролиға қилған урғусини әкс әттүрәтти. бу түрдики хәвәрләр, учришишларниң нәтиҗисини адәттә иҗабий бир рамкида сунуп, дунйави муқимлиқ вә тинчлиққа қошқан төһпиләрни алдинқи орунға чиқарди. China Diplomacy қатарлиқ супилар болса, [хитай-америка иқтисадий вә сода мунасивәтлиридики өзгиришләрниң кәлгүси] мавзуси астида, икки тәрәплик иқтисадий мунасивәтләрниң муһимлиқини вә һәмкарлиқ йошурун күчини тәкитләп, учришишниң иқтисадий пайдисиға мәркәзләшти.

Global Times (Huanqiu Shibao), хитай дөләт таратқулириниң техиму милләтчи вә бәзидә техиму қаттиқ аһаңиға вәкиллик қилсиму, трамп-ши учришишлирида йәнила иҗабий бир мәнзирә сизишқа тиришти. болупму [хитай-америка пирезидентлири учришиши: истратегийәлик алақә музларни еритти, әмма қийинчилиқлар давамлашмақта] дегәнгә охшаш мавзулар, бир тәрәптин қийинчилиқларниң мәвҗутлуқини етирап қилса, йәнә бир тәрәптин истратегийәлик алақә елип кәлгән илгириләшләрни тәкитлиди. бу, хитайниң қәтий ирадисини сақлиған һалда, дийалог вә муқимлиққа очуқ икәнликини көрситидиған тәңпуң бир учур бериш тиришчанлиқи иди. йәнә бир Global Times мақалисиму трамп-ши учришишини хитай-америка мунасивәтлири үчүн муһим бир бурулуш нуқтиси сүпитидә тәкитлиди.

CCTV News вә China News Service қатарлиқ телевизийә вә хәвәр агентлиқлириму охшаш шәкилдә, [трамп-ши учришишиниң хитай-америка мунасивәтлиригә болған иҗабий тәсири] йаки [трамп-ши учришишиниң хитай-америка мунасивәтлириниң кәлгүсигә болған тәсири] дегәнгә охшаш мавзулар билән, учришишниң иҗабий нәтиҗилиригә вә кәлгүсидики мунасивәтләргә болған йошурун иҗабий тәсирлиригә мәркәзләшти. бу таратқулар, хитайниң хәлқара системидики иҗабий ролини вә дунйави мәсилиләрни һәл қилишқа қошқан төһписини тәкитләш үчүн, рәһбәрләр оттурисидики дийалог вә һәмкарлиқни асаслиқ васитә сүпитидә сунди. омумән қилип ейтқанда, хитай дөләт таратқулириниң байани, учришишни бир мувәппәқийәт һекайиси, хитайниң бүйүк дөләт салаһийитиниң етирап қилиниши вә муқимлиқниң бир бешарити сүпитидә сунушқа майил болди. пикир ихтилаплири әң төвән чәккә чүшүрүлүп, ортақ мәнпәәт вә дийалог йошурун күчи әң йуқири чәккә чиқирилди.

хәлқаралиқ таратқуларниң хитай тилидики органлириниң баһаси: еһтийатчан муамилә вә һәл қилинмиған тоқунушлар

хәлқаралиқ таратқуларниң хитайчә органлири болса трамп-ши учришишлириға техиму тәнқидий, еһтийатчан вә реалистик бир нуқтидин йеқинлашти. бу хәвәрләрдә, учришишларниң арқисидики мурәккәп һәрикәтләндүргүч күчләр, һәл қилинмиған асаслиқ мәсилиләр вә мумкин болған «уруш тохтитиш»ларниң вақитлиқ характери тәкитләнди. мәркизий нуқта адәттә, икки бүйүк күч астидики чоңқур қурулмилиқ тоқунушлар вә бу учришишларниң дунйави тәңпуңлуққа болған йошурун тәсирлири болди.

уруш тохтитиш»му йаки «чарә»му?: вақитлиқ тиничлинишни тәкитләш

фирансийә хәлқара радийосиниң (RFI) хитайчә бөлүми, трамп-ши учришишлирини адәттә [ши-трамп учришиши: икки тәрәп пәқәт ›тохта‹ кунупкисини басти, асаслиқ зиддийәтләр һәл қилинмиди] дегәнгә охшаш мавзулар билән баһалиди. бу, учришиштин чиққан һәр қандақ «келишим»ниң йүзәки вә вақитлиқ икәнликини, икки дөләт оттурисидики риқабәтниң асаслиқ сәвәблириниң давам қиливатқанлиқини көрситәтти. RFIниң йәнә бир анализида [фирансийә таратқулири: трамп көп қетим хаталиқ өткүзди вә ши җинпиңға йәнә йол қойди] дегән ипадә билән, трампниң йол қойғанлиқини вә истратегийәлик хаталиқлар өткүзгәнликини илгири сүрүп ғәрб нуқтисидин бир тәнқидни сунди. униңдин башқа, [ши билән көрүшкәндин кейин трамп өзигә йуқири баһа бәрди] дегән мавзу болса трампниң учришишни өзиниң мувәппәқийити сүпитидә көрситиш тиришчанлиқини вә бу әһвалниң реаллиқ билән қанчилик дәриҗидә мас келидиғанлиқи тоғрисидики гуманларни оттуриға қойди.

Deutsche Welle (DW) хитайчә бөлүмиму охшаш шәкилдә, [ши җинпиң APEC йиғинида қолини қойуп беришни әмәс, қол елишип көрүшүшни тәкитлиди,] вә [ши-трамп учришиши кишиләргә қандақ илһамларни елип кәлди?] дегәнгә охшаш мавзулар билән, учришишниң нәтиҗисини техиму чоңқур тәһлил қилиш йолиға меңишти. DW, вәқәләрниң пәқәт йүзигила әмәс, астида йатқан һәрикәтләндүргүч күчләргә вә кәлгүси үчүн мумкин болған йәкүнләргә мәркәзлишип, хитай дөләт таратқулиридин пәрқләнди. униңдин башқа, [германийә таратқулири: трампниң зәпири] дегәнгә охшаш мавзулар, ғәрб рәһбәрлириниң учришиштики орни вә таратқуларниң шәрһлирини тәһлил қилиш арқилиқ, хитайниң қаришиға тәнқидий бир тәңпуңлуқ елип кәлди.

BBC Chinese, [хитай-америка содиси: трамп вә ши җинпиң көрүшүватиду, қайси мәсилиләр һәл қилинди?] вә [америка-хитай содиси: учришиш ахирлашти, уруш тохтитишму тинчлиқму?] дегәнгә охшаш мавзулар билән, ениқ һәл қилинған мәсилиләргә вә учришишниң узун муддәтлик тәсирлиригә мәркәзлишип, оқурмәнләргә конкрет учур сунди. BBC, адәттә вәқәләрниң һәр икки тәрипиниму өз ичигә алған тәңпуң бир муамилә көрситишкә тиришсиму, шуниң билән бир вақитта дипломатик сөзләмләрниң сиртидики реал мәнзириниму көз алдимизда намайан қилди.

қурулмилиқ мәсилиләрниң давамлишиши вә күч синишиш

New York Times Chinese, учришишни [хитай таратқулири, трампниң ши җинпиңға йол қойғанлиқини махтаватиду] дегәнгә охшаш мавзулар билән, хитай дөләт таратқулириниң өз байанини қандақ қуруп чиққанлиқини тәнқидий бир көз билән тәкшүрди. бу, ғәрб таратқулириниң хитайниң ички сийасити вә таратқу истратегийәсигә болған қизиқишиниң ешиватқанлиқини көрситиду. униңдин башқа, [трамп-хитай-ши сода сөһбәтлири] вә [әң йеңи әһвал бу йәрдә] дегән мақалиләр, учришишларниң мурәккәплики вә көп қатламлиқ қурулмисини тәкитләп, асан һәл қилиш чарилиридин көрә җәрйанниң давамлишиватқанлиқиға ишарәт қилди.

Nikkei Chinese, болупму иқтисадий вә сода қатламлириға мәркәзлишип, [америка-хитай сода уруши вақитлиқ тохтиди, әмма йошурун еқимлар күчийиватиду] дегән мавзу билән, учришиштин келип чиққан һәр қандақ бир йәңгилликниң пәқәт йүзәки икәнликини вә асаслиқ мәсилиләрниң давамлишиватқанлиқини билдүрди. Nikkei, адәттә районлуқ вә дунйави иқтисадий һәрикәтләндүргүч күчләргә болған тәсирлирини тәһлил қилип, йапонийәниңму бу күч синишиштин қандақ тәсиргә учрайдиғанлиқи тоғрисида бир көз қараш суниду. униңдин башқа бурҗәк йазмиси: [ APEC учришиши вә хитай-америка мунасивәтлириниң кәлгүси ] дегәнгә охшаш техиму узун анализлар, вәқәләрни техиму кәң бир геополитикилиқ рамкида баһалайду.

Wall Street Journal Chinese, сода дунйаси вә базарларға болған тәсиригә мәркәзлишип, [узун америка-хитай сода келишими йоли] мавзуси билән, сода келишимлириниң мурәккәп вә вақит тәләп қилидиған маһийитини тәкитлиди. [америка-хитай урушиv, дәриҗидин ташқири күчләр риқабитидә қисилип қалған карханиларға аз тинчлиқ елип келиду] дегән ипадә болса, сода дунйасиниң бу ениқсизлиқ муһитида дуч кәлгән қийинчилиқлирини оттуриға қойуп, келишимләрниң әмәлий тәсирлирини сорақ қилди. WSJ йәнә, [трампниң иккинчи нөвәтлик ташқи сийаситигә мәркәзләшти] дегәнгә охшаш анализлар билән, трампниң омумий ташқи сийасәт истратегийәсини учришиш даирисидә тәкшүрди.

Financial Times Chineseму охшаш шәкилдә, [америка-хитай сода уруши мәңгүлүк тинчлиқ әмәс] мавзуси билән, сода җиддийчиликиниң асасида йатқан қурулмилиқ мәсилиләрниң давамлишиватқанлиқини тәкитлиди. FT, дунйа иқтисади вә пул-муамилә базарлириға болған тәсирлиригә кәң орун берип, учришишниң йүзәки нәтиҗилириниң сиртидики чоңқур һәрикәтләндүргүч күчләрни музакирә қилди. [хитай вә американиң зор дәриҗидә ортақ мәнпәәтлири бар] вә [хитай-америка учришишлириниң омумий баһаси] дегәнгә охшаш башқа мақалиләрдә, еһтийатчан бир үмидварлиқ сунса, шуниң билән бир вақитта, һазирқи қийинчилиқлар вә кәлгүсидики йошурун тоқунуш саһәлириниму гәвдиләндүрди.

хуласилигәндә, хәлқаралиқ таратқуларниң хитайчә органлири, трамп-ши учришишлирини бир «уруш тохтитиш» йаки «вақитлиқ тиничлиниш» дәп қариди, әмма асаслиқ зиддийәтләр вә қурулмилиқ мәсилиләрниң һәл қилинмиғанлиқини тәкитлиди. бу хәвәрләр, трампниң өз ички сийасий мәқсәтлирини вә шиниң истратегийәлик нишанлирини техиму очуқ-ашкара бир шәкилдә тәһлил қилишқа тиришип, оқурмәнләргә техиму кәң даирилик вә тәнқидий бир көз қараш сунди.

селиштурма анализ: байанлар арисидики асаслиқ пәрқ

хитай дөләт таратқулири вә хәлқаралиқ таратқуларниң хитайчә органлириниң трамп-ши учришишлирини шәрһләш шәклидә рошән вә көрүнәрлик пәрқ бар. бу пәрқ, һәр икки таратқу гурупписиниң өз идеологийәлик мәйдани, миллий мәнпәәтлири вә нишанлиқ аңлиғучилириға қаритилған учурлирини қандақ шәкилләндүргәнликини ениқ көрситип бериду.

1. дәврийлик вә әбәдийлик тонуши:

хитай дөләт таратқулири: учришишларни, «мунасивәтләрниң сағлам тәрәққийатиға» төһпә қошидиған, «муһим келишимләр» вә «ортақ пайда алидиған» нәтиҗиләр йаритидиған, кәлгүсигә қарап ташланған мустәһкәм қәдәмләр сүпитидә сунушқа майил. байан, адәттә үмидвар вә кәлгүсигә қарита муқим бир мунасивәт күтүш үстигә қурулиду. һәр бир учришиш, кейинки һәмкарлиқ басқучиға өтүш үчүн бир «бурулуш нуқтиси» сүпитидә тәшвиқ қилиниду.

хәлқаралиқ таратқулар: учришишларни техиму көп «уруш тохтитиш» йаки «вақитлиқ тохташ» дәп тәсвирләйду. асаслиқ зиддийәтләрниң (сода тәңпуңсизлиқи, технологийә риқабити, геополитикилиқ тәсир күчи күриши) һәл қилинмиғанлиқини, пәқәт кечиктүрүлгәнликини йаки йүзәки йәңгиллитилгәнликини тәкитләйду. кәлгүсигә болған күтүшләр, техиму еһтийатчан, һәтта үмидсиз, йеңи җиддийчиликләрниң һәр заман пәйда болуши мумкинлики тоғрисида агаһландуруш көп учрайду.

2. күнтәртипни бәлгиләш вә тәкитләштики пәрқ:

хитай дөләт таратқулири: учришишлардин чиққан иҗабий учурларни (мәсилән, таможна беҗини кечиктүрүш, деһқанчилиқ мәһсулатлирини сетивелиш) вә рәһбәрләрниң өзара һөрмәт вә дийалог учурлирини алдинқи орунға чиқириду. дунйави муқимлиқ, көп тәрәпликлик вә килимат өзгириши қатарлиқ кәң һәмкарлиқ саһәлиригә урғу бериду. хитайниң «мәсулийәтчан бүйүк дөләт» образини мустәһкәмләшкә тиришиду.

хәлқаралиқ таратқулар: учришишларниң астида йатқан истратегийәлик риқабәткә, технологийә урушиниң чоңқурлишиватқан қатламлириға, кишилик һоқуқ мәсилилиригә (шәрқий түркистан, шйаңгаң) вә тәйвән боғузидики җиддийчиликләргә диққәт қилиду. учришишлардин чиққан конкрет нәтиҗиләрниң чәклик икәнликини йаки хитайниң қурулмилиқ ислаһат елип беришқа райи йоқлиқини тәкитләйду. униңдин башқа, трампниң өз ички сийасий мәнпәәтлири йаки шиниң рәһбәрлик услуби қатарлиқ сәвәбләргиму йәр бериду.

3. рәһбәрләрниң образи:

хитай дөләт таратқулири: ши җинпиңни хәлқара сәһнидә дана, йирақни көрәр вә қәтий бир рәһбәр сүпитидә тәсвирләйду. униң дипломатик тиришчанлиқлири вә хәлқара тәртипкә қошқан төһписи мәдһийилиниду. трамп болса, дийалогқа очуқ вә хитай билән һәмкарлишишқа интизар, әмма бәзидә «түзитишкә моһтаҗ» бир мунасивәтчи сүпитидә сунулиду.

хәлқаралиқ таратқулар: трампни техиму көп әмәлийәтчил, содилашқучи вә ички сийасәттики нәтиҗилиригә мәркәзлишидиған бир шәхс сүпитидә көрситиду. униң туйуқсиз қарарлири вә «алди билән америка» сийасити тәнқид қилиниду йаки тәһлил қилиниду. ши җинпиң болса, хитайниң миллий мәнпәәтлирини йол қоймай қоғдайдиған, узун муддәтлик истратегийә йүргүзидиған вә барғансери мустәбитлишиватқан бир рәһбәр сүпитидә тәсвирлиниду.

4. иқтисадий вә геополитикилиқ нуқтилар:

хитай дөләт таратқулири: иқтисадий мәсилиләрни адәттә һәмкарлиқ вә өзара беқиндилиқ рамкисида музакирә қилиду. сода ихтилаплирини һәл қилғили болидиған техникилиқ мәсилиләр сүпитидә көрситиду. геополитикилиқ риқабәтниң мәвҗутлуқини әң төвән чәккә чүшүриду.

хәлқаралиқ таратқулар: иқтисадий мәсилиләрни, техиму кәң геополитикилиқ риқабәтниң бир қисми дәп қарайду. сода урушлирини, технологийә һөкүмранлиқи вә дунйави тәсир күчи үчүн елип бериливатқан техиму чоң бир күрәшниң аламити сүпитидә баһалайду. миллий бихәтәрлик вә истратегийәлик мустәқиллиқ мәсилилиригә көп тохтилиду.

5. күтүш вә кәлгүсигә даир мөлчәрләр:

хитай дөләт таратқулири: учришишларниң арқисидин адәттә үмидвар бир кәлгүси мәнзирисини суниду; икки тәрәп мунасивитиниң «тоғра йолда» илгириләватқанлиқини вә өзара тиришчанлиқ билән техиму тәрәққий қилидиғанлиқини билдүриду.

хәлқаралиқ таратқулар: кәлгүсигә қарита техиму еһтийатчан, һәтта әндишилик бир мәнзирә сизиду. асаслиқ мәсилиләр һәл қилинмиғучә йеңи җиддийчиликләрниң муқәррәр икәнликини, риқабәтниң давам қилидиғанлиқини вә дунйави системиға болған бесимниң давамлишидиғанлиқини тәкитләйду.

бу пәрқ, һәр бир таратқу гурупписиниң өз миллий җамаәт пикрини шәкилләндүрүш вә дунйави байанға тәсир көрситиш истратегийәсиниң бир әкс етишидур. хитай һөкүмити, ички муқимлиқни қоғдаш вә хәлқаралиқ қанунлуқ орнини мустәһкәмләш үчүн иҗабий бир байанға моһтаҗ болса, хәлқаралиқ таратқулар, тәнқидий бир көз қараш сунуп оқурмәнлирини хәвәрдар қилиш вә ғәрб қиммәт қарашлирини әкс әттүрүш вәзиписини үстигә алиду.

таратқу дипломатийәси вә җамаәт пикрини шәкилләндүрүш

таратқулар, хәлқара мунасивәтләрдә пәқәт вәқәләрни әкс әттүридиған бир қорал болупла қалмай, шуниң билән бир вақитта дипломатик җәрйанларға тәсир көрситидиған вә җамаәт пикрини шәкилләндүридиған күчлүк бир актийордур. трамп-ши учришишлириниң охшимиған таратқулар тәрипидин шәрһлиниши, таратқу дипломатийәсиниң мурәккәп маһийитини очуқ-ашкара оттуриға қойиду.

хитай дөләт таратқулири нуқтисидин таратқу дипломатийәси: хитай дөләт таратқулириниң асаслиқ мәқсити, ички қисимда коммунист партийәсиниң рәһбәрликини күчәйтиш вә хитай хәлқигә дөләтниң хәлқара сәһнидә мувәппәқийәтлик вә һөрмәткә сазавәр бир орунда икәнликини көрситиш. ташқи дунйаға қарита болса, хитайниң тинч өрләш, дунйави һәмкарлиққа болған садақити вә америка билән муқим мунасивәт орнитиш арзусини тәкитләш. бу истратегийә, хитайға қаритилған мумкин болған хәлқаралиқ тәнқидләрни тосуш вә «мәсулийәтчан бүйүк дөләт» образини мустәһкәмләшни мәқсәт қилиду. иҗабий вә һәмкарлиққа асасланған бир байан, болупму сода уруши қатарлиқ җиддий мәзгилләрдә, дунйави иқтисадий шерикләрни капаләткә игә қилиш үчүн һалқилиқ әһмийәткә игә. хитай таратқулири, учришишларни бир «зәпәр» сүпитидә сунуштин көрә, «ортақ тиришчанлиқ билән қолға кәлтүрүлгән илгириләш» сүпитидә рамкиға елип, һәм ички һәм ташқи җамаәт пикригә мувапиқ вә иҗабий бир учур беришни таллайду.

хәлқаралиқ таратқулар нуқтисидин җамаәт пикрини шәкилләндүрүш: хәлқаралиқ таратқуларниң хитайчә органлири, адәттә ғәрб демократик қиммәт қарашлири вә әркин базар пиринсиплири рамкисида һәрикәт қилиду. бу таратқуларниң мәқсити, хитайдики вә дунйави хитайчә сөзлишидиған топлуқларға, хитай дөләт таратқулириниң бир тәрәплимә байаниға орунбасар, техиму тәнқидий вә тәңпуң бир көз қараш сунуш. бу хәвәрләр, ашкарилиқ, җавабкарлиқни сүрүштүрүш вә кишилик һоқуқ қатарлиқ мәсилиләргә урғу берип, хитай һөкүмитиниң сийасәтлирини сорақ қилишни вә хәлқара системидики хитайниң ролиға даир охшимиған көз қарашларни сунушни нишан қилиду. бу, хитайниң өрләш күчиниң ғәрбкә йүзләнгән йошурун тәһдитлирини тәкитләш йаки хитайниң хәлқара қаидиләргә хилаплиқ қилғанлиқи тоғрисидики әйибләшләрни күнтәртипкә елип келиш арқилиқ, ғәрб җамаәт пикриниң хитайға болған қаришини шәкилләндүрүштиму муһим рол ойнайду. бу таратқуларниң шәкилләндүргән җамаәт пикри, ғәрб һөкүмәтлириниң хитайға қаратқан сийасәтлири вә хәлқаралиқ тәшкилатларниң хитайға болған қаришиға тәсир көрситиш йошурун күчигә игә.

байан күчи күриши: һәр икки таратқу гурупписиму, өз байанлирини хәлқара саһәдә һөкүмран қилиш үчүн бир «байан күчи күриши» ичидә. хитай дөләт таратқулири, «хитай һекайисини йахши сөзләш» вәзиписи билән һәрикәт қилса, хәлқаралиқ таратқулар, хитайға қарита «реалистик» бир көз қараш сунуп бу байанға җәң елан қилиду. бу әһвал, учур муһитиниң барғансери қутуплишиватқан вә һәр бир күчниң өз таратқу екологийә системиси арқилиқ дунйа қаришини тарқитишқа тиришиватқан бир дәврни әкс әттүриду. трамп-ши учришишлири қатарлиқ йуқири дәриҗилик вәқәләр, бу байан күришиниң әң көрүнәрлик сәплиридин бирини тәшкил қилиду. таратқуларниң бу вәқәләрни қандақ йорутуши, пәқәт өтмүшни шәрһләпла қалмай, шуниң билән бир вақитта кәлгүсидики дипломатик тиришчанлиқлар вә хәлқара мунасивәтләрниму шәкилләндүриду.

хуласә

трамп-ши учришишлири әтрапида тоқулған таратқу байанлири, хәлқара мунасивәтләрдә таратқуларниң ролиниң нәқәдәр мәркизий вә көп қатламлиқ икәнликини йәнә бир қетим көз алдимизда намайан қилди. хитай дөләт таратқулири, бу учришишларни адәттә дөләтниң хәлқаралиқ инавитини күчәйтидиған, дунйави муқимлиққа төһпә қошидиған вә ши җинпиңниң рәһбәрликини мустәһкәмләйдиған мувәппәқийәт һекайилири сүпитидә сунди. бу байанларда «ортақ пайда елиш» пиринсипи, өзара һөрмәт вә дийалогниң муһимлиқи тәкитләнгән, чоңқур қурулмилиқ зиддийәтләр болса йа әң төвән чәккә чүшүрүлгән йаки нәзәрдин сақит қилинған. мәқсәт, һәм миллий җамаәт пикрини хатирҗәм қилиш һәм хитайниң дунйа сәһнисидики иҗабий вә мәсулийәтчан актийор образини мустәһкәмләш иди.

буниң әксичә, хәлқаралиқ таратқуларниң хитайчә органлири (RFI, Deutsche Welle, BBC, New York Times, Nikkei, Wall Street Journal, Financial Times), охшаш вәқәләргә техиму еһтийатчан, тәнқидий вә сорақ қилиш нәзири билән йеқинлашти. бу таратқулар, учришишлардин чиққан нәтиҗиләрни адәттә вақитлиқ «уруш тохтитиш» дәп шәрһләп, америка-хитай мунасивәтлириниң астида йатқан чоңқур қурулмилиқ мәсилиләрниң (сода тәңпуңсизлиқи, технологийә риқабити, кишилик һоқуқ дәпсәндичилики, геополитикилиқ тәсир күчи күриши) һәл қилинмиғанлиқини тәкитлиди. трампниң мәқсәтлири, шиниң истратегийәлири вә һәр икки рәһбәрниң ички вә ташқи сийасий бесимлири, бу таратқуларниң анализлирида муһим орун тутти. бу таратқулар, хитай дөләт таратқулириниң бир тәрәплимә байаниға қарши тәңпуңлаштурғучи бир күч болушни вә дунйави хитайчә сөзлишидиған җамаәт пикригә охшимиған бир көз қараш сунушни нишан қилди.

бу селиштурма анализ, охшаш бир дипломатик вәқәниң, охшимиған идеологийәлик вә миллий мәнпәәтләрниң сүзгүчидин өтүп, пүтүнләй қармуқарши мәниләр йүкләнгән һалда қандақ сунулғанлиқини очуқ-ашкара көрситип бериду. хитай дөләт таратқулириниң «һәмкарлиқ вә муқимлиқ» байаниға қарши, хәлқаралиқ таратқулар «һәл қилинмиған тоқунушлар вә истратегийәлик риқабәт» темисини алдинқи орунға чиқарди. бу әһвал, дунйави күч синишишниң пәқәт дипломатик үстәлләрдә әмәс, шуниң билән бир вақитта таратқулар саһәсидиму шиддәтлик бир шәкилдә давам қиливатқанлиқиниң испатидур. таратқу дипломатийәси, бүгүнки хәлқара мунасивәтләрдә кәм болса болмайдиған бир қоралға айланған болуп, дөләтләрниң өз байанлирини бәрпа қилиш вә дунйави җамаәт пикригә тәсир көрситиш тиришчанлиқлири, дунйа тәртипиниң кәлгүсини шәкилләндүрүшни давамлаштуриду. шуңлашқа, кәлгүсидики барлиқ һалқилиқ дипломатик вәқәләрниң таратқулар тәрипидин қандақ шәрһләндиғанлиқини тәһлил қилиш, хәлқара мунасивәтләр анализчилири үчүн асаслиқ бир вәзипә болушни давамлаштуриду.

изаһатлар:

[1] «трамп-ши учришиши» йаки «көрүшүш» аталғулири, американиң сабиқ пирезиденти доналд трамп билән хитай хәлқ җумһурийити дөләт рәиси ши җинпиң арисида өткүзүлгән йуқири дәриҗилик дипломатик йиғинларни көрситиду. бу йиғинлар, болупму сода уруши мәзгилидә вә америка-хитай мунасивити җиддий болған пәйтләрдә дунйа күнтәртипидики әң муһим мәсилиләрниң бири болған.

[2] таратқу дипломатийәси, дөләтләрниң хәлқара җамаәт пикрини өз мәнпәәтигә йүзләндүрүш, ташқи сийаситини тонуштуруш вә өз мәнпәәтлирини илгири сүрүш мәқситидә таратқуларни истратегийәлик бир қорал сүпитидә ишлитишидур. бу, хәвәрләрни рамкиға елиш, мәдәнийәт пирограммилири, рәқәмлик супилар вә рәһбәрләрниң таратқудики ипадилири арқилиқ әмәлгә ашурулиду.

мәнбәләр:

трамп-ши учришишиниң охшимиған таратқулар тәрипидин шәрһлиниши

категорийәләр

иҗдимаий алақә

тал таллаш