түркистан таймз-истанбул, 2025-йили 4-нойабир: түркийәдики чоң қаналларниң бири болған CNN Türk мухбири бушра арсланташ вә камераман җанәр әмрә қинаҗи түркийәдики хитай әлчиханисиниң алаһидә тәклипи билән 2025-йили 26-өктәбирдә шәрқий түркистанниң пайтәхти үрүмчини зийарәт қилди. қаналниң зийарәт нәтиҗисидә елан қилинған доклати, мәдәнийәт қирғинчилиқи әйибләшлири билән күнтәртиптики орнини сақлап келиватқан райондики зораванлиқ билән башқурулуватқан реаллиқни көз алдимизда намайан қилип бәрди.

түрк дунйаси вә ислам һәмкарлиқ тәшкилатиниң дипломатик бесимни күчәйтиши тәләп қилиниватқан бир пәйттә, CNN Türk гурупписиниң көзитишлири, һөкүмәтниң рәсмий байанлири билән әмәлий әһвал оттурисидики чоңқур пәрқни гәвдиләндүрди. хитай әмәлдарлири бу зийарәтни «очуқ-ашкара сөһбәтлишиш пурсити» дәп атиған болсиму, мухбирлар йәрлик уйғур хәлқи билән һәқиқий алақә қилиш мумкин әмәстәк дәриҗидә қаттиқ контрол қилинған бир муһитқа дуч кәлди.

рәсмий зийарәт җәрйанида, районниң бай мәдәнийити һайатий күчкә толған уссуллар, мол дастиханлар вә рәңгарәң кийимләр арқилиқ намайан қилинди. әмма, мухбирниң уйғурлар билән түркчә, инглизчә йаки тәрҗимә әплири арқилиқ турмуш шараити һәққидә сөһбәтлишиш урунушлири сүкүт йаки силиқ күлүмсирәш билән җавабсиз қалди. буниң әксичә, йәрлик хәлқ камера алдида йемәк-ичмәк вә кийим-кечәк һәққидә сөзләшкә майил болуп, бу уларниң сәзгүр мәсилиләр һәққидә гәп қилиш, еғиз ечиштин әйминидиғанлиқини көрситип бәрди.

пүтүн зийарәт қаттиқ назарәт астида елип берилди. хәвәр гурупписи һәр вақит кәм дегәндә үч камера тәрипидин сүрәткә елинди, буларниң ичидә кейинчә йәрлик таратқуларниң хадимлири икәнлики ениқланған кишиләрму бар иди. доклатта пикир байан қилған журналист таһа қилинч шәрқий түркистанни «интайин еғир қоршав астида» дәп тәсвирлиди һәмдә районниң һәммила йерини нурғун сақчи вә бихәтәрлик камералириниң қаплап туруватқанлиқини тәкитлиди.

қаналниң камерасиға чүшүп қалған үрүмчиниң хотән кәчлик базиридики пичақларниң арғамча билән бағланған көрүнүшини хитай әмәлдарлири бихәтәрлик еһтийаҗидин йолға қойулған тәдбир дәп изаһлиди.

доклатта йәнә районниң «аптоном» салаһийитигиму соал қойулуп, 1955-йилидин буйан қануний җәһәттә шундақ аталған болсиму, әмәлийәттә шәрқий түркистанниң мәркизий һөкүмәт вә хитай компартийәсиниң толуқ контроллуқи астида икәнликини оттуриға қойди.

диний әркинлик мәсилисидә, шәрқий түркистан ислам институтиниң әмәлдарлири 400 оқуғучиниң етиқадини әркин әмәлгә ашуралайдиғанлиқини вә пүттүргәнләрниң һәммиси дегүдәк имам болидиғанлиқини илгири сүрди.

әмма, улар оқуғучиларниң «заманиви көрүнүш» үчүн бәлгилик қаидиләргә әмәл қилиши керәкликини, сақал қойушниң мәсилә әмәсликини билдүрди. башқа сайаһәт хатирилиридә тилға елинған бәзи мәсчитләргә паспорт билән кириш вә йашларниң мәсчитләрдә көрүнмәсликигә охшаш чәклимиләр һәққидә соралғанда, сайаһәт йетәкчиси ениқсиз җавабларни бәрди. у намаз вақти кәлгәндә кишиләрниң мәсчиткә баридиғанлиқини, әмма 18 йаштин төвәнләрниң қатнишалиши йаки қатнишалмаслиқи тоғрисида «мәлумати йоқлуқи»ни ейтти. у йәнә айалларниң мәсчиттә намаз оқуғинини һеч көрмигәнликини, чүнки уларниң көпинчә өйдә намаз оқуйдиғанлиқини билдүрди.

CNN Türk ниң доклатида көз қарашлирини байан қилған түркийә йәдитәпә университети оқутқучиси дотсент доктор фурқан кайа, қаналниң көзитишлирини б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң доклатиға охшаш хәлқаралиқ әйибләшләр билән мунасивәтләштүрүп чүшәндүрди.

доктор кайа қаналда пикирини давамлаштуруп, уйғурларниң қайта тәрбийәләш лагерлирида мәҗбурий ассимилйатсийә, коллектип тутқун қилиш вә қийин-қистаққа учраватқанлиқини оттуриға қойди.

хитай һөкүмити сийасәтлирини террорлуқ вә әсәбийликкә қарши күрәш үчүн зөрүр дәп ақлисиму, мутәхәссисләр бу һәрикәтләрниң «көп қатламлиқ мәдәнийәт қирғинчилиқи» ға баравәр икәнликини оттуриға қоймақта. гуруппиға һөкүмәтниң кәң көләмлик террорлуққа қарши туруш һәрикитиниң 2016-йили ахирлишип, районға тинчлиқ вә гүллиниш елип кәлгәнликини көрситидиған «шәрқий түркистан террорлуқ вә әсәбийликкә қарши күрәш көргәзмиси» көрситилди.

доктор кайа CNN Türk екрани арқилиқ хәлқара җәмийәтни, болупму түркийә вә ислам дунйасини хитайға дипломатик бесим ишлитишкә чақириш билән ахирлашти вә тарихта һечқандақ бир һакимийәтниң бир милләтниң мәдәнийити, дини вә тилини пүтүнләй бастурушта мувәппәқийәт қазиналмиғанлиқини тәкитләп өтти.