бу мақалидә 1912-йилидин 1949-йилиғичә болған арилиқта, хитай вә совет иттипақиниң шәрқий түркистан (хитай мәнбәлиридә шинҗаң) үстидики тәсир көрситиш сийасәтлирини район хәлқиниң миллий мустәқиллиқ күрәшлири арқилиқ селиштуруп тәһлил қилиниду. бу тәтқиқатниң мәркизий нуқтиси – шәрқий түркистан хәлқиниң өз тәқдирини өзи бәлгиләш арзусиниң конкрет ипадиси болған икки муһим сийасий гәвдә: сабит дамолла рәһбәрликидики ислаһатчи исламий-түркий асасларға қурулған биринчи шәрқий түркистан ислам җумһурийити (1933-1934) [1, 6] вә әлихан төрә рәһбәрликидики иккинчи шәрқий түркистан җумһурийити (1944-1949) [3, 7]. бу икки җумһурийәтниң қурулуши, идеологийәлик қурулмиси, рәһбәрлириниң йирақни көрәрлики вә паҗиәлик йиқилиши тәтқиқ қилиниш арқилиқ, шәрқий түркистан миллий һәрикитиниң хитайниң мәркәзчил һөкүмранлиқи билән совет иттипақиниң геополитикилиқ мәнпәәтпәрәслики арисида қандақ козирға айландурулуп қурбанлиқ қилинғанлиқи тәпсилий оттуриға қойулидуа[2, 4].
сунулған барлиқ бөлүмләрдә, апторниң нуқтиинәзәри сүпитидә вә район хәлқиниң миллий вә сийасий кимлик тәлипини әкс әттүрүш мәқситидә изчил шәрқий түркистан уқуми асас қилинди.
ачқучлуқ сөзләр: шәрқий түркистан, сабит дамолла, әлихан төрә, совет сийасити, хитай сийасити, мустәқиллиқ күриши, шәрқий түркистан ислам җумһурийити, шәрқий түркистан җумһурийити, геополитика.
1. кириш: чоң дөләтләр арисидики шәрқий түркистанниң геополитикилиқ орни
шәрқий түркистан 20-әсирниң алдинқи йеримида йавро-асийа җуғрапийәсиниң әң һалқилиқ геополитикилиқ йерилиш бәлбеғиниң бирини тәшкил қилатти. ғәрбтә рус империйәсиниң из басари болған совет иттипақи, шәрқтә болса аҗизлашқан чиң сулалисидин кейин қурулған хитай җумһурийитиниң тәсир даирисини кеңәйтиш күрәшлириниң кесишиш нуқтиси иди[1, 2]. бу районниң нефит, алтун вә уранға охшаш мол вә қиммәтлик тәбиий байлиқларға игә болушидин сирт, униң һәқиқий әһмийити хитайниң земин пүтүнлүкиниң ғәрбтики әң ахирқи қорғини вә совет иттипақиниң оттура асийадики мусулман җумһурийәтлири үчүн тәңдаш идеологийәлик вә мудапиә қәләси ролини ойнайдиған арилиқ бәлвағ болушида иди. зимининиң ситиратигийәлик орни йәрликтики мувәппәқийәтлиригә қаримай шәрқий түркистан хәлқиниң миллий мустәқиллиқ һәрикәтлириниң тәқдирини, москва вә бейҗиңдики чоң сийасий қарарларға бағлап қойди.
хитайниң шәрқий түркистанға қаратқан сийасити тарихта «шинҗаң өлкиси» нами астида земин пүтүнлүкини қоғдаш вә хитайларни бу районға көчүрүп орунлаштуруш (мустәмликә қилиш) арқилиқ йәрлик түрк (уйғур, қазақ, қирғиз қатарлиқ) кимликлирини вә ислам мәдәнийитини бастурушни асас қилатти[1]. бу мәркәзчил вә ассимилйатсийәчил сийасәт 1912-йилидин кейинки урушқақ бәгликләр вә гоминдаң дәвридиму давамлашти. хитай үчүн шәрқий түркистан миллий ғурур вә земин пүтүнлүкиниң символи болуп, бу йәрдики чоң – кичик һәрқандақ өктичилик вә мустәқиллиқ һәрикити парчилинип кетиш әндишиси сәвәбидин қобул қилғусиз иди.
буниң әксичә, совет иттипақиниң шәрқий түркистанға қаратқан истратегийәси техиму әмәлийәтчил вә муғәмбиранә иди. москва бу районниң пүтүнләй хитайниң контроллуқиға өтүп кетишиниму, шундақла өз чегралири ичидики мустәмликәтүрк хәлқлириниң мустәқиллиқ еңида илһам қозғайдиған толуқ мустәқил бир дөләткә айлинип қелишиниму халимайтти[2]. совет сийасити адәттә, хитайниң ички сийаситидә бу районни бир «содилишиш козири» сүпитидә ишлитиш, қорчақ һакимийәт қилип қуруш йаки гоминдаңға бесим ишлитиш үчүн мустәқиллиқ һәрикәтлирини қоллап, кейинчә бу қоллашни қайтурувелиш шәклидә ипадилинәтти [4].
бу мақалидә мана мушу икки чоң дөләтниң қош бесими астида бихлинип чиққан вә һәр бири охшимиған идеологийәлик асасларға игә болған икки мустәқил җумһурийәтниң һекайиси тәпсилий байан қилиниду. биринчи шәрқий түркистан ислам җумһурийити ислаһатчи ислам вә пантүркизмдин илһам алған болса, иккинчи шәрқий түркистан җумһурийити дәсләптә миллий бирликни асас қилған болсиму, қисқа вақит ичидә совет моделиға қарап йүзләнгән иди. һәр икки җумһурийәтниң ортақ тәқдири, рәһбәрлириниң йирақни көрәрлики қандақ болушидин қәтийнәзәр, хәлқаралиқ геополитикилиқ һесаб-китабларниң қурбани болуштин ибарәт иди.
2. хитайниң урушқақ бәгликләр дәври вә түрк милләтчиликиниң ойғиниши (1912-1931)
җуңхуа минго (1912-1927) қурулғандин кейин, йаң зеңшин шәрқий түркистанда бу районни мәркизий хитайдики тохтавсиз ички уруш вә қалаймиқанчилиқтин йирақ тутуп, мустәбит бир һакимийәт қурди[1]. йаң, аҗиз мәркизий һөкүмәткә намдила садақитини сақлап, өлкини әмәлийәттә өзиниң мутләқ һоқуқи астида башқурди. униң һакимийити қаттиқ һәрбий интизам, рәқиблирини рәһимсизләрчә йоқитиш вә еһтийатчан дипломатик тәңпуңлуқ сийасити үстигә қурулған болуп, бу сийасәт арқилиқ русийә вә хитай мәркизий һөкүмитини бир-биригә қарши қоллинип, йәрлик хақан сүпитидә һакимийитини йигирмә йилға йеқин давамлаштурди.
йаңниң мәмурий сийасити шәрқий түркистан хәлқиниң сийасий һоқуқлиридин пүтүнләй мәһрум қилди. муһим мәмурий һоқуқлар хитайларға берилип, йәрлик түрк мусулман хәлқиниң сийасий һайатқа арилишиши чәкләнди. бу дәврдә, хитайдин хитай көчмәнлириниң түркүмләп еқип килип районға орунлаштурулушиму йаң тәрипидин риғбәтләндүрүлүп, бу районниң нопус вә мәдәнийәт қурулмисида хитайға пайдилиқ өзгириш пәйда қилишни мәқсәт қилатти. иқтисадий җәһәттин йаң районниң содисини контрол астида тутуп, йәрлик хәлқниң турмуш сәвийәсини төвәнләтти.
бирақ, йаңниң мустәбит һакимийити түрк мусулман хәлқиниң миллий еңини бастуралмиди. 19-әсирниң ахирлиридин башлап османли империйәси, русийә вә һиндистандики исламий вә түркий ислаһат һәрикәтлириниң тәсиридә йеңи бир зийалийлар синипи мәйданға кәлди[5]. болупму қәшқәр вә хотәнгә охшаш җәнубий мәркәзләр җәдидчилик (йеңилиқчилиқ) идийәси вә заманиви түрк милләтчиликиниң бихлиниш мәркәзлиригә айланди. бу зийалийлар пәқәт хитайниң зулумидин қутулушнила әмәс, бәлки маарип, мәдәнийәт вә динда ислаһат елип берип, заманиви, мустәқил бир шәрқий түркистан дөлити қурушни арзу қилатти. бу әқлий ойғиниш кәлгүсидики мустәқиллиқ һәрикәтлириниң идеологийәлик асасини шәкилләндүрди.
йаң зеңшинниң 1928-йили суйиқәст билән өлтүрүлүшидин кейин униң орниға чиққан җин шурен, илгирики әмәлдарға қариғанда техиму қабилийәтсиз вә техиму иғвагәр бир рәһбәр иди[1]. җинниң әң һалқилиқ сийасий хаталиқи, шәрқий түркистандики аптономийәсини сақлап кәлгән , бирдинбир феодал қурулма болған қумул ханлиқини бикар қилишқа урунуши болуп, бу 1931-йили кәң көләмлик қумул диһқанлар қозғилиңини кәлтүрүп чиқарди. бу қозғилаң хитай һакимийитигә қарши шәрқий түркистан миқйасида йейилидиған чоң көләмлик мусулманлар қаршилиқ һәрикитиниң башлиниши сүпитидә тарихқа йезилди.
қозғилаңниң мәғлубийити қумул қозғилаңчилирини гәнсудики күчлүк хитай мусулмани (тунган) уруш беги ма җуңйиңдин йардәм сорашқа мәҗбурлиди[1]. ма җуңйиңниң шәрқий түркистанға йардәмгә киришидә, дәсләптә мустәқиллиқ тәрәпдари түрк қозғилаңчилири билән бирлишип һәрикәт қилғандәк көрүнгән болсиму, ма ниң һәқиқий мәқсити шәрқий түркистанда өзиниң районлуқ һакимийитини қуруш иди. ма ниң тунган қошунлири районниң җәнубиға кеңийип, һәм җин шуренниң қошунлириға, һәм йәрлик түрк мусулман хәлқигә қарши уруш елип берип, миллий вә диний зиддийәтләрни техиму чоңқурлаштурди.
җин шуренниң қозғилаңни бастуралмаслиқи вә ма җуңйиңниң контрол қилғили болмайдиған дәриҗидә күчийиши шәрқий түркистанда пүтүнләй қалаймиқан вәзийәт пәйда қилди. бу қалаймиқанчилиқ москва үчүн районға очуқ-ашкара һәрбий мудахилә қилиш вә шәрқий түркистанни өзиниң тәсир даирисигә елиш пурситини йаратти [2]. тунган тәһдитиниң күчийиши вә җин шурен һакимийитиниң амалсиз қелиши совет иттипақиниң җин шуренни қоллаш қарарини чиқиришиға вә қизил армийә қисимлириниң ма җуңйиңни шәрқий түркистандин чиқириветиш үчүн һәрбий һәрикәт башлишиға сәвәб болди.
3. биринчи шәрқий түркистан җумһурийити вә сабит дамолланиң паҗиәси (1933-1934)
1933-йили, қумул қозғилиңи пәйда қилған қалаймиқанчилиқ ичидә, шәрқий түркистанниң җәнубида миллий һәрикәт әң конкрет сийасий шәклигә игә болди. тунган вә хитай күчлири пәйда қилған контролсиз бошлуқта, қәшқәрдә 1933-йили 12-нойабирда «шәрқий түркистан ислам җумһурийити» қурулди[1, 6]. бу гәвдә пәқәт район характерлик бир қозғилаңнила әмәс, бәлки заманиви бир миллий дөләт қуруш ғайисиниму намайан қилатти.
җумһурийәтниң қурғучиси вә идеологийәлик рәһбири баш министирлиқ вәзиписини өтигән сабит дамолла иди[6]. сабит дамолла заманиви маарип тәрбийәси көргән, ислаһатчи вә пантүркист бир зийалий иди. униң мисирдики әзһәр университетида алған тәлим-тәрбийәси униңға пәқәт ислам илминила әмәс, бәлки заманиви дөләт қурулмиси вә милләт-дөләт пәлсәпәсиниму өгәткән иди. униң йирақни көрәрлики, мустәқил шәрқий түркистанниң оттура асийадики башқа түрк хәлқлиригә илһам мәнбәси болидиған, шәриәтни асас қилған, әмма шуниң билән биргә заманиви маарип, илим-пән вә техникиға очуқ, демократик (мәслиһәткә асасланған) бир һакимийәт билән тиклинип дәвр сүрүшини көзләйтти.
сабит дамолла вә сәпдашлири шәрқий түркистан ислам җумһурийитини қурушта асасий қанун лайиһәсини тәййарлиған, дөләт байриқи (көк асман үстигә ақ һилал ай вә йултуз) вә дөләт шеирини қобул қилған иди. буәһвал , һәрикәтниң пәқәт бир һәрбий қозғилаң әмәс, бәлки чоңқур сийасий вә мәдәнийәт асаслириға игә, хәлқаралиқ қануний орунға еришишни көзлигән бир дөләт қуруш урунуши икәнликини көрситәтти. әмма җумһурийәт пәқәт бир қанчә айла йашийалиди. ички гуруһвазлиқ күрәшлири, байлиқ йетишмәслик вә тунган күчлириниң һуҗумлири җумһурийәтни аҗизлаштурди [5].
шәрқий түркистан ислам җумһурийитиниң йиқилишиға сәвәб болған әң муһим амил совет иттипақиниң биваситә вә васитилик мудахилиси болди. москва сабит дамолла рәһбәрликидики исламий вә түрк милләтчилики һулиға қурулған җумһурийәтниң өзиниң оттура асийа җумһурийәтлиригә идеологийәлик «йуқуш» елип келишидин вә чегра бихәтәрликигә тәһдит елип келишидин қаттиқ әндишә қилди[2]. шәрқий түркистан ислам җумһурийитиниң мәвҗутлуқи сталинниң хитай билән қурмақчи болған сийасий тәңпуңлуқини бузуветәтти.
шу сәвәбтин, совет иттипақи хитай генерал-губернатори җин шуренниң орниға чиққан шең шисәйни толуқ һәрбий, иқтисадий вә әшйа йардими билән қоллиди. 1934-йили қизил армийә қисимлири шең шисәйниң армийәсигә қошулуп, шәрқий түркистандики тунган вә түрк милләтчи күчлиригә қарши актип уруш қилди[1]. сабит дамолланиң җумһурийити совет қоллишидики бу бирләшмә күчкә тақабил туралмай, 1934-йилиниң башлирида қәшқәрниң ишғал қилиниши билән йиқилди.
шәрқий түркистан ислам җумһурийити йиқилғандин кейин, сабит дамолла шең шисәйниң қошунлири тәрипидин қолға елинди. униң ақивити шәрқий түркистандики милләтчилик күришиниң паҗиәлик символиға айланди. совет дипломатик бесиминиңму тәсиридә, сабит дамолланиң шең шисәй тәрипидин түрмигә ташланғанлиқи вә үрүмчидики түрмидә қийнап өлтүрүлгәнлики омумйүзлүк қобул қилиниду[6]. униң йоқитилиши советларниң мустәқил шәрқий түркистан ғайисигә қаратқан қаттиқ вә рәһимсиз позитсийәсини рошән көрситип бәрди.
шәрқий түркистан ислам җумһурийити йиқитилғандин кейин, шең шисәй совет иттипақиниң толуқ қоллиши билән шәрқий түркистанда он йил давамлишидиған бир диктатура қурди. бу дәвр районниң әмәлийәттә бир совет беқиндисиға айлинип қалған «қизил падишаһ» дәври дәп аталди[2]. шең хитайниң намдики генерал-губернатори болсиму, районниң барлиқ муһим иқтисадий, һәрбий вә сийасий қарарлири москваниң контроллуқида иди. советлар районниң хам әшйа байлиқлири үстидә монополлуқ орнитип вә сода алаһидә һоқуқлириға еришип, зор иқтисадий експлататсийә йүргүзди.
шең һакимийити сталинниң «чоң тазилаш» һәрикитиниң бир инкаси сүпитидә, онмиңлиған түрк мусулман зийалийлири, диний затлири вә милләтчи рәһбәрлирини «пантүркист» вә «йапонийә җасуси» дегән әйибләшләр билән қолға елип өлүмгә һөкүм қилди. совет NKVD (мәхпий сақчи) хадимлири шәрқий түркистандики сийасий тазилашларда актип рол ойниди. 1937-йили районниң җәнубида партлиған йәнә бир түрк мусулман қозғилиңиму қизил армийә қисимлириниң биваситә қатнишиши билән қанлиқ бастурулди [1].
бу дәвр шәрқий түркистан хәлқи үчүн сабит дамолла қалдуруп кәткән миллий ойғиниш мирасиниң әң еғир бесимға учриған йиллири болди. шеңниң 1943-йили советларға арқисини қилип, гоминдаң билән иттипақлишиш урунуши совет иттипақиниң райондики тәсирини туйуқсиз йоқитишиға сәвәб болди. шеңниң бу истратегийәлик өзгириши гоминдаң мәркизий һөкүмитиниң шәрқий түркистанға қайтидин һәрбий вә мәмурий хадимларни әвәтиш тиришчанлиқини қозғиған болсиму, әмма шуниң билән биргә москваниң бу районға қайтип келиш үчүн йеңи бир пилан түзүш зөрүрийитиниму туғдурди: бу пилан иккинчи шәрқий түркистан җумһурийитиниң қурулуши иди.
4. иккинчи шәрқий түркистан җумһурийити вә әлихан төрәниң қачурулуши (1944-1949)
шең шисәйниң хитайға елип кетилиши билән биллә, гоминдаң һөкүмити 1943-1944-йиллири шәрқий түркистандики контроллуқини қайтидин күчәйтишкә урунди. бу тиришчанлиқлар хитайларниң районға йеңидин еқип кириши, баҗ бесиминиң ешиши вә шәрқий түркистан хәлқиниң аптономийә тәләплириниң рәт қилиниши шәклидә намайан болди[3]. бу әһвал шәрқий түркистанниң шималидики или, алтай вә тарбағатай вилайәтлиридә зор наразилиқ пәйда қилди.
бу үч вилайәт қозғилиңи 1944-йилиниң ахирлирида партлиған болуп, илгирики қозғилаңлардин пәрқлиқ һалда, совет иттипақиниң алдин пиланланған, тәшкиллик вә мәхпий һәрбий қоллиши билән башланди[4]. москва бу қозғилаңни гоминдаңға бесим ишлитиш вә райондики тәсирини қайтидин тикләш үчүн қоллиди. қозғилаңниң асасини тәшкил қилған шәрқий түркистан миллий армийәси совет офитсерлири тәрипидин тәрбийәләнгән вә қоманданлиқ қилинған болуп, бу әһвал һәрикәтниң хәлқаралиқ характерини баштила бекитилгәнликиниң ипадиси иди.
1944-йили 12-нойабирда ғулҗида қурулған иккинчи шәрқий түркистан җумһурийитиниң тунҗи пирезиденти (рәиси) өзбекистанлиқ, һөрмәткә сазавәр алим вә зийалий әлихан төрә болди[7]. әлихан төрә һәм исламий кимликкә, һәм түрк милләтчиликигә вәкиллик қилидиған күчлүк мәниви нопузға игә иди. униң рәһбәрлики шәрқий түркистан җумһурийитигә пәқәт һәрбийла әмәс, бәлки йәрлик хәлқниң кәң даирилик қатнишишини капаләтләндүридиған қануний асас йаритип бәрди. әлихан төрә, худди сабит дамолладәк, шәрқий түркистан җумһурийитиниң хитайдин пүтүнләй мустәқил, игилик һоқуқлуқ бир дөләт болушини тәшәббус қилидиған мустәқиллиқчи гуруһқа башчилиқ қилди.
шәрқий түркистан җумһурийитиниң рәһбәрлик қатлими башланғучтила икки асаслиқ гуруһқа бөлүнгән иди: биринчиси, әлихан төрә вәкилликидики толуқ мустәқиллиқни вә исламий-түрк кимликини алдинқи орунға қойидиған әнәниви- оңчил- милләтчи қанат; иккинчиси, совет иттипақи билән техиму йеқин һәмкарлишишни тәшәббус қилидиған, заманиви солчил-милләтчи йүзлиништики әхмәтҗан қасими рәһбәрликидики қанат[3]. москва шәрқий түркистан җумһурийитиниң кәлгүси йөнилишини өз мәнпәәтигә уйғун шәкилдә йетәкләш үчүн қасими гуруһини актиплиқ билән қоллиди.
шәрқий түркистан җумһурийити қурулуп узун өтмәй, совет иттипақиниң һәқиқий мәқсити ашкариланди. шәрқий түркистан җумһурийити хитайға дипломатик бесим ишлитиш үчүн бир козир сүпитидә қоллинилди. 1945-йилидики хитай-совет достлуқ вә иттипақлиқ шәртнамиси сөһбәтлири җәрйанида, шәрқий түркистан мәсилиси сталин тәрипидин гоминдаңдин манҗурийәдики портлар вә төмүр йоллар үстидики алаһидә һоқуқларни вә ташқи моңғулийәниң мустәқиллиқини етирап қилиш қарарини қолға кәлтүрүш үчүн бир «содилишиш козири» сүпитидә қоллинилди[4]. советлар қоллаштин көзлигән истратегийәлик мәнпәәтлирини мувәппәқийәтлик қолға кәлтүрүвалғандин кейин, шәрқий түркистан җумһурийитигә болған қоллишини тәдриҗий қайтурувелишқа башлиди вә җумһурийәтни гоминдаң билән келишим сөһбити өткүзүшкә мәҗбурлиди.
совет иттипақиниң шәрқий түркистан җумһурийитини гоминдаң билән бирләшмә һөкүмәт қурушқа мәҗбурлиши шәрқий түркистан җумһурийити рәһбәрликидә чоң бир киризис пәйда қилди. әлихан төрә шәрқий түркистанниң толуқ мустәқиллиқ ғайисидин гоминдаңға йол қойушни рәт қилди вә москваниң хитай билән келишиш бесимиға қарши чиқти. әлихан төрәниң қәтий мустәқиллиқчи мәйдани советлар үчүн еғир бир тосалғуға айланди.
1946-йили, бирләшмә һөкүмәт қурулуштин сәл бурун, әлихан төрә совет NKVD хадимлири тәрипидин шәрқий түркистан җумһурийитиниң пайтәхти ғулҗидин мәхпий қачурулуп, совет иттипақиға елип кетилди[7]. униң туйуқсиз ғайиб болуши шәрқий түркистан җумһурийитиниң мустәқиллиқчи оңчил қанитини сийасий җәһәттин пүтүнләй паләч һаләткә чүшүрүп, җумһурийәтниң қасими рәһбәрликидики совет контроллуқидики гуруһниң контролиға өтүп кетишигә сәвәб болди. әлихан төрә һайатиниң қалған қисмини совет иттипақида нәзәрбәнд астида өткүзди вә шәрқий түркистанниң мустәқиллиқ ғайисиниң хәлқаралиқ күч ойунида қандақ қурбан қилинғанлиқиниң җанлиқ бир паҗиәсигә айланди.
әлихан төрә қачурулғандин кейин, шәрқий түркистан җумһурийити1946-йили гоминдаң билән тинчлиқ келишими имзалиди вә генерал җаң җиҗоң генерал-губернатор болған бир бирләшмә һөкүмәт қурулди[1, 3]. әмма бу бирләшмә һөкүмәт гоминдаңниң аптономийә ислаһатлирини тохтимай астилитиши вә шәрқий түркистан җумһурийитиниң үч вилайәт (или, алтай, тарбағатай)тики һәрбий контроллуқини сақлап қелишта чиң туруши сәвәбидин келишәлмәй 1947 -йили йимирилди. гоминдаңниң хитай ички урушида коммунистларға қарши аҗиз әһвалда қелиши уларниң шәрқий түркистан үстидики бесимини ашурушиға қолайлиқ бәрмиди.
1949-йили хитай коммунистик партийәсиниң ички урушта ғәлибә қилиши билән шәрқий түркистанниң тәқдири қайтидин бәлгиләнди. совет иттипақи истратегийәлик нуқтисини гоминдаңдин хитай коммунистик партийәсигә йөткәп [4], шәрқий түркистан җумһурийити рәһбәрлирини йеңи коммунист хитай һакимийити билән сөһбәтлишишкә мәҗбурлиди. шәрқий түркистан җумһурийитиниң алдинқи қатардики рәһбәрлири (әхмәтҗан қасими, абдукерим аббасоф, исһақбек муноноф , дәлилқан сүгүрбайоф қатарлиқлар) москва арқилиқ бейҗиңға йеңи коммунистик хитай һакимийитиниң дөләт қуруш мурасимиға тәклип қилинди, әмма 1949-йили 25-авғустта улар олтурған айропилан сирлиқ һалда чүшүп кәтти[2]. бу айропилан вәқәси шәрқий түркистанниң сийасий рәһбәрликини пүтүнләй йоқитип, хитай коммунистик партийәси армийәсиниң районға урушсиз киришигә йол ачти. шәрқий түркистан 1949-йили хитай хәлқ җумһурийитиниң контроллуқиға өтти.
5. чоң дөләтләрниң сийасәтлири вә икки җумһурийәтниң ахирлишиши: селиштурма тәһлил
шәрқий түркистан ислам җумһурийити вә шәрқий түркистан җумһурийити шәрқий түркистан хәлқиниң миллий мустәқиллиқ арзусиниң икки охшимиған тарихий вә идеологийәлик ипадисидур. сабит дамолланиң шәрқий түркистан ислам җумһурийити шәрқий түркистанни хитайниң ассимилйатсийәчил бесимидин қутулдуридиған, исламий кимлик вә түрк милләтчиликини асас қилған бир миллий дөләт қурушни нишан қилған иди[6]. әмма бу йирақни көрәрлик советларниң әндишиси сәвәбидин шең шисәй вә қизил армийә арқилиқ йанҗилди.
әлихан төрәниң шәрқий түркистан җумһурийити болса совет қоллиши билән қурулған болсиму, рәһбәрликидә йәнила толуқ мустәқиллиқчи бир қанатни өз ичигә алған иди[7]. әмма шәрқий түркистан җумһурийитиниң тәқдири советларниң пәқәт хитайдин мәнпәәтләрни қолға кәлтүрүш үчүн ишләткән бир «содилишиш козири»[4] болуштин һалқип кетәлмиди. әлихан төрәниң қачурулуши вә шәрқий түркистан җумһурийити рәһбәрлириниң 1949-йилидики айропилан вәқәси москваниң шәрқий түркистандики миллий һәрикәтниң өзигә әмәс, пәқәт һәрикәтниң совитниң хитайға қарши тақабил күчигә мунасивәтлик қисимиғила әһмийәт беридиғанлиқини очуқ-ашкара көрситип бәрди.
хитай вә совет иттипақиниң шәрқий түркистан сийасәтлириниң ортақ нуқтиси районниң толуқ мустәқиллиқиға һәргиз йол қоймаслиқ болди.шәрқий түркистан мустәқиллиқи хитай үчүн мустәқиллиқ земин пүтүнликигә, советлар үчүн болса идеологийәлик бихәтәрликкә вә оттура асийадики һөкүмранлиқиға болған тәһдит дегәнлик иди[2]. шу сәвәбтин, шәрқий түркистанлиқ рәһбәрләрниң йирақни көрәрлики қанчилик даһийанә вә хәлқниң қоллиши қанчилик күчлүк болушидин қәтийнәзәр, икки чоң геополитикилиқ күчниң кесишиш нуқтисида мустәқиллиқ арзуси һәр қетимда паҗиәлик ахирлишишқа мәһкум қилинди.
хуласә: мустәқиллиқ ғайисиниң мираси
1912-1949-йиллири арисида шәрқий түркистанлиқларниң мустәқиллиқ күрәшлири «чоң дөләтләр арисида» мәвҗут болуп туруш күришиниң әң дираматик мисаллириниң биридур. сабит дамолла рәһбәрликидики биринчи шәрқий түркистан ислам җумһурийити миллий мустәқиллиқ ғайисиниң башламчиси болған, әмма совет мудахилиси вә хитайниң һәмкарлиқи билән қисқа вақит ичидә йиқилған. он йилдин кейин, әлихан төрә рәһбәрликидики иккинчи шәрқий түркистан җумһурийити техиму күчлүк һәрбий асаста қурулған болсиму, советларниң дипломатик маниверлириға қурбан болди; рәһбири қачурулди вә шәрқий түркистан җумһурийитиниң контроллуқ һоқуқи ахирида коммунист хитай һакимийитигә тапшуруп берилди.
бу икки җумһурийәтниң қурулуши вә йиқилиши шәрқий түркистан хәлқиниң миллий кимлик вә өз тәқдирини өзи бәлгиләш арзусиниң җанлиқ испатлиридур. сабит дамолланиң ислаһатчи милләтчилики вә әлихан төрәниң мәниви нопузи миллий күрәшкә идеологийәлик чоңқурлуқ вә хәлқ қоллишини елип кәлгән. әмма, районниң геополитикилиқ орни рәһбәрләрниң иқтидаридин вә хәлқниң пидакарлиқидин көп еғир басти. шәрқий түркистан мустәқиллиқи хәлқаралиқ күч тәңпуңлуқиниң мәнпәәт тоқунушлири үчүн қурбан қилинди, 1949-йилидин башлап хитайниң мәңгүлүк һөкүмранлиқи астиға кирди. бирақ, сабит дамолла вә әлихан төрәниң мираси шәрқий түркистан хәлқиниң кейинки әвладлириниң миллий мустәқиллиқ еңи вә қаршилиқ роһиниң асасини салди.
мәнбәләр
- Forbes, Andrew D. W. (1986). Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A Political History of Republican Sinkiang 1911-1949. Cambridge: Cambridge University Press.
- Hasanli, Jamil. (2021). Soviet Policy in Xinjiang: Stalin and the National Movement in Eastern Turkistan. Lanham: Lexington Books.
- Benson, Linda. (1990). The Ili Rebellion: The Moslem Challenge to Chinese Authority in Xinjiang, 1944-1949. New York: M. E. Sharpe Inc.
- Ekrem, Erkin. (2008). 中蘇關係中的「東突」問題 (1944-1945) (The ›East Turkestan‹ Question in Sino-Soviet Relations (1944-1945)). 兩岸發展史研究 (Research on Cross-Strait Development History), (6), 147-252.
- Wang Ke (王柯). (2012). 東突厥斯坦獨立運動：1930年代至1940年代 (East Turkestan Independence Movement: 1930s to 1940s). Hong Kong: The Chinese University Press.
- Tursun, Nabijan. (2022). Uyghur Omumiy Tarixi (Genel Uygur Tarihi), Cilt 5: Şerqi Türkistan İslam Cumhuriyeti ve Uygur Millî Uyanış Hareketleri (1. Kısım). Washington, D.C.: Uyghur American Publishing House.
- Tursun, Nabijan. (2023). Uyghur Omumiy Tarixi (Genel Uygur Tarihi), Cilt 6: Şerqi Türkistan İslam Cumhuriyeti: Tantanası ve Trajedyası (2. Kısım). Washington, D.C.: Uyghur American Publishing House.
