уйғур кишилик һоқуқ қурулуши (UHRP) ниң мулаһизә сәһиписи; йазғучилар: тәтқиқат вә тәшвиқат ишлириға мәсул муавин директор питер ирвин вә тәтқиқат директори доктор һенрик сзадзийевиский
2025-йиллиқ көмүр-химийә санаити мулаһизилири
2025-йили 19-нойабир, уйғур кишилик һоқуқ қурулуши
бу һәптә дунйа рәһбәрлириниң белем шәһиригә йиғилип, «килимат өзгириши рамка әһдинамиси»ға әза дөләтләрниң 30-қетимлиқ йиғини (COP30) ға қатнишишиға әгишип, хитай тонушлуқ болған сөзләр билән йетип кәлди: йәни 2030-йилидин бурун карбон қойуп беришни әң йуқири чәккә йәткүзүш вә 2060-йилидин бурун карбон нейтраллиқини ишқа ашуруш вәдиси. бу йәнә илгирики «көмүр арқилиқ ток чиқириш түрлирини қаттиқ контрол қилиш» вә һазирдин тартип он йилниң ахириғичә көмүр истемалини тәдриҗий азайтиш вәдилирини өз ичигә алиду.
лекин хитай йәнә дунйадики әң чоң булғима тарқатқучи дөләт болуп, йәршари карбон төт оксид (CO2) қойуп бериш миқдариниң үчтин биригә йеқин қисмиға мәсул, бу сан униңдин қалсила кейинки төт чоң булғима тарқатқучи дөләтниң омумий миқдаридинму йуқири. бу килимат вәдилиригә қаримай, көмүр йәнила хитайниң енергийә вә санаәт системисиниң тайанчи болуп кәлмәктә. бейҗиң 2023- вә 2024-йиллири енергийә хәвпсизликини күчәйтиш вә еғир санаәтни қоллаш баһаниси билән йеңи көмүр канлири вә көмүр арқилиқ ток чиқириш завутлириниң зор дәриҗидә көпийишини тәстиқлиди.
2024-йили хитай дунйа көмүр паалийәтлиригә давамлиқ йетәкчилик қилди, йеңи түрләр, ишқа кириштүрүлгәнләр вә давамлишиватқан қурулушларниң омумий сани башқа барлиқ дөләтләрниң йиғиндисидин ешип кәтти.
бейҗиң пүтүн мәмликәт миқйасида көмүр түрлирини тезлитиштин сирт, йәнә нурғунлиған әң көп булғима чиқиридиған санаәт түрлирини шәрқий түркистан вә ички моңғулға йөткәватиду. бу әһвал шәрқий түркистанда көмүр-химийә санаити әслиһәлириниң тез сүрәттә қурулуватқанлиқида әң рошән гәвдиләнмәктә.
«көмүрдин химийәлик мәһсулат ишләпчиқириш» йаки «көмүрни газлаштуруш» дәп аталған түрләр йуқири енергийә сәрп қилидиған пишшиқлап ишләш җәрйани арқилиқ көмүрни бирикмә газ, дизел, метанол вә солйав қатарлиқ йеқилғу вә санаәт химийәлик маддилириға айландуриду. хитайниң әң йеңи көмүр-химийә санаити мәркәзлириниң көпинчиси қурулуватқан шәрқий түркистанда, бу түрләр ғайәт зор миқдарда карбон қойуп бериш, зәһәрлик ташландуқлар вә су мәнбәсиниң еғир дәриҗидә хоришини кәлтүрүп чиқирип, шундақму еғир екологийәлик бесимға дуч келиватқан бу районниң муһит зийинини техиму чоңқурлаштурмақта.
германийә һөкүмәтсиз тәшкилати «Urgewald» ниң 50 һәмкарлашқучи һөкүмәтсиз тәшкилат билән бирлишип елан қилған «2025-йиллиқ дунйави көмүрдин ваз кечиш тизимлики» (GCEL 2025) бу зиддийәтни ениқ көрситип бәрди һәмдә хитайниң һазир йеңи көмүр-химийә санаити түрлириниң дунйави мәркизигә айланғанлиқини ашкарилиди. йеңи санлиқ мәлуматларда көрситилишичә, хитай һазир 21 чоң көмүр-химийә санаити түрини йолға қойуватқан болуп, буларниң көпинчиси шәрқий түркистанға мәркәзләшкән.
тәтқиқатлар шуни испатлайдуки, көмүр асасидики химийәлик мәһсулат ишләпчиқириш нефит-химийә санаитидики охшаш җәрйанға қариғанда көп миқдарда карбон төт оксид (CO2) қойуп бериду. оксфорд енергийә тәтқиқат институти (OIES) ниң доклатиға асасланғанда, 2020-йили көмүр-химийә санаити хитайниң дөләтлик қойуп бериш миқдариниң %5.4 ни игилигән.
хелсинкиға җайлашқан енергийә вә пакиз һава тәтқиқат мәркизи (CREA) ниң 2024-йиллиқ тәһлилигә асасланғанда, хитай гәрчә дөләт ичидики електир енергийәси вә бир қисим санаәт саһәлиридә көмүр ишлитишни тәдриҗий азайтишни пиланлаватқан болсиму, лекин көмүр-химийә санаити «ишләпчиқириш иқтидариниң зор дәриҗидә кеңийиши вә булғима қойуп беришниң шиддәт билән ешиши мумкин болған бирдинбир асаслиқ көмүр истемал қилидиған саһә болуп қелиши мумкин».
оксфорд енергийә тәтқиқат институтиниң мақалисидә, су билән тәминләшниң көмүр-химийә санаитиниң тәрәққийатини чәкләйдиған асаслиқ амил икәнлики тәкитләнгән һәмдә хитайниң һазирму ғайәт зор болған көмүр-химийә санаити саһәсиниң техиму кеңийишиниң сиҗил болмиған йуқири дәриҗидики су ишлитишни кәлтүрүп чиқиридиғанлиқидин агаһландурулған.
шәрқий түркистандики су қисчилиқи тоғрисидики 2025-йиллиқ бир тәһлилдә, кәлгүси бир нәччә он йилда районниң су байлиқиниң көрүнәрлик дәриҗидә азийип кетиш еһтималлиқиниң йуқири икәнлики оттуриға қойулған, буниңға аилиләр вә санаәтниң су ишлитишиниң күнсери ешип, су қисчилиқини техиму еғирлаштуруветиши сәвәб болидикән. бу нәтиҗиләр дунйа байлиқ институтиниң 2016-йиллиқ тәһлили билән охшаш болуп, тәһлилдә уйғур дийариниң су үчүн «йуқири» дәриҗидин «интайин йуқири» дәриҗигичә болған риқабәткә дуч келиватқанлиқи көрситилгән иди.
«Urgewald» ниң «2025-йиллиқ дунйави көмүрдин ваз кечиш тизимлики» дә көрситилгән йеңи көмүр-химийә санаити түрлири ичидә, електир үскүнилири, енергийә асасий әслиһәлири вә санаәт ишләпчиқириши билән шуғуллинидиған хитайниң көп дөләтлик гуруһи болған тебийән електир үскүнилири ширкити (TBEA)¹ тәрипидин оттуриға қойулған бир түр бар. бу түрни йеқилғу билән тәминләш үчүн, ширкәт җуңғар ойманлиқиниң шәрқий җәнубидики ғайәт зор бир очуқ канни зор дәриҗидә кеңәйтмәкчи болуватиду, әгәр бу әмәлгә ашса, у дунйадики әң чоң очуқ канға айлиниду.
шәрқий түркистанда қурулуватқан йәнә бир чоң көмүр-химийә санаити түри хитай дөләт енергийә гуруһи (CHN Energy) ниң җуңдуң көмүрни газлаштуруш завутидур. бу завут кәлгүси 90 йиллиқ тиҗаритини қамдийалайдиған вә көрүнәрлик дәриҗидә кеңәйтилиш пиланланған бир канчилиқ базисиға туташтурулған. «Urgewald» тәкитлигинидәк, бу икки завуттин чиққан бирикмә газ биваситә хитайниң шәрқтики шәһәрлиригә әвәтилиду, «бу шәһәрләрдә көмүр арқилиқ ток чиқириш завутлириниң орнини тәбиий газ ишлитидиған завутлар алмақта».
бу түрләрниң кеңийиши әмәлийәттә көмүр булғинишини шәрқтин ғәрбкә, йәни уйғур дийари вә җәнубий моңғулийә қатарлиқ районларға йөткәйду, бу районлар дөләтниң башқа җайлирини енергийә билән тәминләш үчүн күнсери көпийиватқан муһит йүкини өз үстигә алиду. енергийә вә пакиз һава тәтқиқат мәркизи (CREA) нәқил кәлтүргән хитай һөкүмитиниң санлиқ мәлуматлирида, 2025-йилиниң биринчи пәслидә хитайниң шәрқий қисминиң омумий һава сүпити йахшиланған болсиму, шәрқий түркистанниң һава сүпитиниң начарлашқанлиқи аллиқачан көрситилгән.
шәрқий түркистандин башқа җайларда, хитай ширкәтлири хитайниң 2021-йили чәт әлләрдә йеңи көмүр арқилиқ ток чиқириш завути қурушни тохтитиш вәдисигә қаримай, чәт әлләрдики көмүр түрлирини давамлиқ қоллап кәлмәктә, бу сөз билән әмәлийәт оттурисидики пәрқини техиму айдиңлаштуруп бериду. йәршари енергийә көзитиш мәркизи (Global Energy Monitor) вә хәлқара килимат һоқуқи тәшкилати (Climate Rights International) ниң тәтқиқатида, хитай ширкәтлириниң қирғизистан, замбийә вә зимбабве қатарлиқ дөләтләрдики бу хил түрләрни давамлиқ мәбләғ билән тәминләватқанлиқи, шундақла һиндонезийәдики кәң көләмлик никел вә алйумин еритиш завутлирини өз ичигә алған санаәт паалийәтлири үчүн мәхсус қурулған көмүр арқилиқ ток чиқириш завутлириниму қоллаватқанлиқи ашкариланған.
«Urgewald» ниң йеқинқи тәтқиқати хитайниң көмүргә мунасивәтлик енергийә изнаси (йәни тәсири) һәққидә техиму көп соалларни пәйда қилди. уларниң тәтқиқат нәтиҗилири бу санаәт көмүр завутлирини кимниң мәбләғ билән тәминләйдиғанлиқи, йәрниң қандақ елинидиғанлиқи вә башқурулидиғанлиқи, шундақла буниңдин келип чиққан һава вә су булғинишиниң көлими қатарлиқ һәл қилинмиған мәсилиләрни гәвдиләндүрди. бирликтә елип ейтқанда, бу бошлуқлар бейҗиңниң көмүр түрлирини «қаттиқ контрол қилиш» сийаситиниң йәнила қисмән вә бирдәк болмайватқанлиқини көрситип бериду.
уйғурларға нисбәтән, буниң тәсири биваситә вә шуан. көмүр-химийә санаити завутлири вә санаәт паалийәтлири һава билән суни булғайду, қис болған су байлиқини техиму қийин әһвалға чүшүрүп қойиду вә килимат өзгиришини техиму еғирлаштуруветиду, шуниң билән бир вақитта, санаәтләшкән йеза игилики вә химийәлик қошумчә мәһсулатлар тупрақ вә екологийәлик системини техиму бузғунчилиққа учритиду. бу худди дунйаниң һәрқайси җайлиридики чәткә қеқилған топлуқларниң байлиқ ечишниң бәдилини төләйдиғанлиқиға охшаш, уйғурларму нормидин артуқ муһит зийиниға учрайду.
бу зиддийәт көзгә көрүнәрлик дәриҗидә рошән. хитай бир тәрәптин килимат һәрикитигә вәдә берип, йәнә бир тәрәптин давамлишиватқан вәһший җинайәтләр билән биргә екологийәлик киризискә дуч келиш хәвпи астида туруватқан бир районда санаәт паалийәтлирини күчәйтмәктә. әгәр хитай дөләт ичидики идарә-башқуруш системисиға сиңип кәткән қурулмилиқ тәңсизликләргә йүзләнмәйдикән, униң хәлқара сәһнидики килимат вәдилири пәқәт символлуқ әһмийәткә игә болуп қалиду, нәтиҗидә уйғурлар вә башқа аҗиз гуруппилар буниң ақивитидики инсаний вә муһит йүклирини өз үстигә елишқа мәҗбур болиду.
