қазақистанда тутқун қилинған 15 паалийәтчи.

қалбинур әвкән вә тиләк нийазбек | 2025-йили 24-нойабир

«һазир хитайға қарши намайиш қилиш паалийәтчиләрниң тутқун қилиниши вә ениқсиз қануний әһвалда қелишиға сәвәб болмақта».

өзини шәрқ билән ғәрб оттурисидики көврүк сүпитидә намайан қилишни йахши көридиған қазақистан, бейҗиң бир тәрәпкә бәк бесим қилғанда, бу көврүкниң қанчилик аҗиз икәнликини йәнә бир қетим көрсәтти. йеқинда алмута вә башқа шәһәрләрдә «ата җурт қазақ инсан һәқлири» тәшкилатиниң 16 әзаси бир қанчә шинҗаң җаза лагерлириниң шаһитлири билән биргә тутқун қилинди. уларниң җинайити? гуваһлиқ бериш, байрақ көйдүрүш вә адаләт тәләп қилиш.

«ата җурт» чәттә қалған гуруппа әмәс. у җапалиқ түрдә шинҗаңдики җаза лагерлиридин һайат қалғучилар вә тутқунларниң туғқанлиридин 10 миңдин артуқ синлиқ гуваһлиқни топлиди вә хатирилиди. бу тәшкилат хитай коммунистик партийәсиниң бу райондики инсанийәткә қарши җинайәтлирини тунҗи болуп ашкарилиған тәшкилат иди. униң паалийәтчилири йиллардин буйан парасәткә учриди, җәриманә қойулди вә тутқун қилинди. һазир тутқун қилиш һәрикити күчийип кәтти.

бу вәқәниң биваситә сәвәби долата чегра еғизиға йеқин җайда өткүзүлгән бир намайиш болди. бу намайишқа «ата җурт» тәшкилатиниң қириқтин артуқ әзаси тинчлиқ билән йиғилғаниди. улар хитай коммунистик партийәсигә қарши шоарларни товлап, хитай байрағлири вә ши җинпиңниң сүрәтлирини көйдүрди. уларниң тәләплири ениқ вә үч түрлүк иди:

биринчидин, шинҗаңда туғулған қазақистан пуқраси алимнур турғанбайни қойуп бериш. у хитайдики нопуси вә паспортини бикар қилиш үчүн барлиқ бйурократик рәсмийәтләрни инчикилик билән тамамлиғаниди. 2025-йили 23-ийул, у долата еғизида или қазақ аптоном областлиқ дөләт хәвпсизлик әтрити тәрипидин тутқун қилинди. униң из-дерики һазирғичә намәлум. униң айали гүлдарийа шеризат қаршилиқ көрситишниң символиға айланди. у қазақистан сақчилири тәрипидин 15 қетим тутқун қилинған, 2300 доллардин артуқ җәриманә қойулған вә үч қизи билән бирликтә даимлиқ көзитишкә учриған болсиму, ташқи ишлар министирлиқиға давамлиқ илтимас сунмақта. униң мураҗиәтлиригә пәрва қилинмиди.

иккинчи тәләп: хитай пуқралириниң визисиз киришини ахирлаштуруш. намайишчилар хитай коммунистик партийәсиниң иқтисадий вә идеологийәлик сиңип киришини әйиблиди. хитайниң дөләт игиликидики ширкәтлири қазақистанниң кәң территорийәсини вә көчмәс мүлүклирини сетивалди. канчилиқ ширкәтлири йәр асти байлиқлирини қезип, дәрйаларни булғап, йәрлик җамаәтни ғәзәп-нәпрәткә толдуриду. һәр икки дөләтниң рәсмий таратқулири «достанә һәмкарлиқ» ни тәшвиқ қиливатсиму, қазақистанниң иҗтимаий таратқулири наразилиққа толған.

үчинчи тәләп: шинҗаңдики лагерларда тутуп турулуватқан барлиқ қазақ, уйғур вә қирғизларни қойуп бериш. бу тәләп наһайити кәң даирилик болсиму, әмма у реаллиқни әкс әттүриду: миңлиған киши йәнила тутуп туруш лагерлирида тутуп турулмақта, уларниң аилә-тавабиатлириниң авази боғулған йаки қорқутушқа учриған.

қазақистан даирилири бу әһвалға тутқун қилиш билән җаваб қайтурди. 16 паалийәтчи нәзәрбәнд астиға елинди. әмма, бу бастурушниң мүҗүмәл маһийитини ашкарилайдиған бир бурулуш нуқтиси шуки, бүгүнгә қәдәр һечқандақ рәсмий қолға елиш буйруқи чиқирилмиди. һәммә иш сирлиқ һаләттә турмақта.

бәзи паалийәтчиләр һөкүмәт әһвални көзитиватиду — ғәрб демократик дөләтлири вә кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң инкас қайтуруш-қайтурмаслиқини күтүватиду, дәп қарайду. әгәр дунйа сүкүт қилса, бейҗиңни хушал қилиш үчүн техиму қаттиқ тәдбирләр қоллинилиду.

һөкүмәтни қоллайдиған таратқулар вә иҗтимаий һесабатлар аллиқачан байанни өзгәртишкә башлиди. улар мәмурий тутуп турушниң җинайи ишлар тәптишликигә өзгәртилгәнликини илгири сүрмәктә. бирақ, йәнә шуниси ениқки, һечқандақ рәсмий һөҗҗәт оттуриға чиқмиди. паалийәтчиләр әқилгә сиғмайдиған бир қануний бошлуққа қамилип қалди: әйибләнгән, әмма рәсмий әйибнамә тарқитилмиған; тутқун қилинған, әмма қануний җәһәттин бир тәрәп қилинмиған.

бу тутқун қилишларда геосийасий амилларму мәвҗут. қазақистан һөкүмити ул әслиһә қурулушлири вә сода келишимлирини тәбрикләп, хитай билән һәмраһлиқ образини йаратти. лекин, йүзәки көрүнүшниң астида наразилиқ чоңқур йилтиз тартқан.

адәттики қазақлар хитай ширкәтлириниң йәр сетивалғанлиқини, канларни булғиғанлиқини вә базарларни игиливалғанлиқини көрүп турмақта. улар бейҗиңниң идеологийәсиниң мәктәпләр вә таратқуларға сиңип кириватқанлиқини көрмәктә. шундақла, өз һөкүмитиниң бесим астида егилип, «достанә мунасивәт» ни сақлап қелиш үчүн пуқраларниң һоқуқини қурбан қиливатқанлиқини көрүп турмақта.

паалийәтчиләр байрақ көйдүрүш вә шоар товлаш арқилиқ бу сахтилиқни тешип өтти. уларниң намайиши пәқәт алимнур турғанбай исимлик бир адәм үчүнла әмәс иди. бу игилик һоқуқ, иззәт-һөрмәт вә бейҗиңниң рухситисиз сөзләш һоқуқи тоғрисидики бир һәрикәт иди.

бу тутқун қилишлар һазир пәқәт қазақистан үчүнла әмәс, бәлки хәлқара җәмийәт үчүнму бир синақ болуп қалди. әгәр ғәрб демократик дөләтлири буниңға пәрвасиз қариса, қазақистан даирилири бу сүкүтни йешил чирағ дәп чүшиниду. паалийәтчиләр аллиқачан техиму қаттиқ тәдбирләрниң келидиғанлиқидин әнсирәшкә башлиди.

қазақистанниң хитай билән ғәрб оттурисидики тәңпуңлуқни сақлаш һәрикити һәмишә хәтәрлик иди. әмма пуқралар буйруқсиз тутқун қилинғанда, айаллар әрлириниң қойуп берилишини тәләп қилғанлиқи үчүн җәриманигә тартилғанда, қизлар анисиниң паалийәтлири сәвәблик көзитилгәндә, бу тәңпуңлуқ бастурушқа қарап йатиду.

бу, шинҗаң һәққидики һәқиқәтни хатириләшкә җүрәт қилған бир түркүм ирадилик паалийәтчиләрниң һекайисидур. уларниң синлири авазсизларға аваз болди. уларниң намайишлири адаләт тәләп қилди. һазир, уларниң тутқун қилиниши бейҗиңниң сайисиниң чегралардин һалқип, сот мәһкимилиригә вә аилиләргә қәдәр қанчилик йираққа созулғанлиқини ашкарилимақта.

паалийәтчиләрниң хитай байриқи вә ши җинпиңниң сүритини көйдүрүватқан вақти.

«ата җурт» ниң җәңгивар қурғучиси серикҗан биләш һазир америка қошма иштатлиридин туруп паалийәт елип бармақта, у бирла вақитта үч нишанға: хитай коммунистик партийәси, москваниң империйәлик арзуси вә қазақистанниң мустәбит һөкүмранлириға қарши бошашмай күрәш қилмақта. униң тәрҗимиһали бастурушларниң узун тизимликидур: тутқун қилинишлар, адәттики мәмурий тәқибләр вә уни җимиқтуруш үчүн ойдурулған үч җинайи ишлар әйиблиши. биләш астана һакимийитиниң — һәм бейҗиңни һәм москвани хушал қилишқа интиливатқан — «ата җурт» ниң һәр бир әзаси тутулуп болмиғучә тохтап қалмайдиғанлиқини очуқ-ашкара агаһландурди. униң мураҗиити кәскин: әгәр хәлқара җәмийәт диққәт қилмиса, қазақистанниң бейҗиңпәрәс, руспәрәс һөкүмити шинҗаңниң җинайәтлирини хатириләшкә җүрәт қилған аз сандики авазларниң бирини өчүрүветиштә мувәппәқийәт қазиниду.

қазақистан өзини битәрәп, әмәлийәтчил вә һәмкарлиқни сөйидиған қилип көрситишни арзу қилиши мумкин. әмма пуқралар сөз қилғанлиқи үчүн түрмигә ташланғанда битәрәплик ахирлишиду. сүкүт сода келишимлири билән мукапатланғанда, әмәлийәтчиллик шерикликкә айлиниду. бейҗиң кимниң намайиш қилиши вә кимниң йоқап кетиши керәкликини бәлгилигәндә, һәмкарлиқ тәслим болушқа айлиниду.

алимнур турғанбайниң, гүлдарийа шеризатниң вә тутқун қилинған 16 паалийәтчиниң тәқдири пәқәт қазақистанниңла мәсилиси әмәс. бу, дунйаниң бастурушқа қарши туридиғанлиқи йаки бейҗиңниң узун қолиниң контролсиз һалда чиңишиға йол қойидиғанлиқиниң өлчимидур.

хәткүшләр: хитай коммунистик партийәси, қазақистан, мусулман қазақлар, мусулман уйғурлар

қалбинур әвкән: 1981-йили шинҗаңда туғулған, һазир америка қошма иштатлирида йашайду. у «ата җурт қазақ инсан һәқлири» тәшкилатиниң йадролуқ әзаси.