уйғур тәтқиқат институти |  тәһрири: д. абдуреһим дөләт

2025-йили 8-декабир

«уйғур сот коллегийәси »  (Uyghur Tribunal); хәлқара дөләтләр системиси, бирләшкән дөләтләр тәшкилати (б д т) вә мәвҗут хәлқаралиқ әдлийә органлириниң шәрқий түркистанда йүз бериватқан еғир кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлиригә қарита сүкүт қилған йаки үнүмлүк тәдбир қолланмиған бир тарихий пәйттә, пуқралар җәмийитиниң адаләт издәш ирадисиниң намайәндиси сүпитидә оттуриға чиқти. лондонни мәркәз қилған бу мустәқил хәлқ соти, 2021-йили 9-декабир елан қилған ахирқи һөкүмнамиси арқилиқ хитай һөкүмитиниң уйғур вә башқа түркий хәлқләргә қаратқан қилмишлирини қануний рамка ичидә баһалап, тарихий бир қарарға имза қойди. бу сот, дөләтләрниң иқтисадий мәнпәәтлири вә гео-сийасий тәңпуңлуқлар сәвәбидин «ирқий қирғинчилиқ» аталғусини ишлитиштин өзини қачуруватқан бир муһитта, һәқиқәтни оттуриға чиқириш мәқситидә қурулди.^[1]

бу сотниң қурулуши, иккинчи дунйа урушидин кейин берилгән «қайта тәкрарланмисун» (тәкрарланмаслиқ) вәдисиниң әмәлийәттә нәқәдәр аҗизлиғанлиқини көрситип беридиған бир әйнәк ролини ойниди. хитай һөкүмитиниң шәрқий түркистандики сийасәтлириниң дәсләптә мәҗбурий ассимилйатсийә шәклидә башланған болсиму, кейинчә техиму радикаллишип бир милләтниң мәвҗутлуқини йоқитишқа йүзләнгәнлики илгири сүрүлди. хәлқара җәмийәтниң бу җинайәтләргә қайтурған инкасиниң аста вә бөлүнүш ичидә болуши сәвәбидин, «уйғур сот коллегийәси» бир «хәлқ соти» болуш сүпити билән бу бошлуқни толдурушқа тиришти.^[2]

сотниң хизмәт җәрйани; дәлил-испатларни топлаш, гуваһчиларни аңлаш вә мутәхәссисләр доклатини анализ қилиш арқилиқ елип берилди. бу җәрйанда, хитайниң «қайта тәрбийәләш» намида қурған лагерлири, мәҗбурий әмгәк системиси вә нопус контрол қилиш (туғут чәкләш) сийасәтлири әтраплиқ тәкшүрүлди. сотниң мәқсити пәқәт җинайәтләрни рәткә тизишла әмәс, бәлки бу қилмишларниң хәлқара қанундики «ирқий қирғинчилиқ» вә «инсанийәткә қарши җинайәтләр» өлчимигә чүшидиған-чүшмәйдиғанлиқини қануний дәлилләр билән бекитиш иди.^[3]

сотниң һөкүми, гәрчә бир дөләт сотиниң қараридәк иҗра қилиш күчигә игә болмисиму, әхлақий вә сийасий салмиқи интайин зор болди. бу һөкүм хәлқара җамаәт пикриниң, парламентларниң вә кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң хитайға болған позитсийәсини қайтидин шәкилләндүрүшигә вәсилә болди. болупму «мәқсәт» (intent) амилиниң испатлиниши, хитайниң сийасәтлириниң аддий бир бесим әмәс, бәлки бир милләтни йоқитиш пилани икәнликини паш қилди.^[4]

бу мақалидә «уйғур сот коллегийәси»ниң қурулуш тарихи, қолланған усуллири, топлиған дәлил-испатлири вә чиқарған һөкүминиң мәзмуни тәпсилий йорутуп берилиду. шуниң билән бир вақитта, бу сотниң хәлқара сийасәттә пәйда қилған тәсири, хитайниң буниңға қайтурған инкаси вә уйғур хәлқи үчүн немидин дерәк беридиғанлиқи муһакимә қилиниду. мәқсәт, бу чоң тарихий вәқәни хатириләш билән биргә, кәлгүсидики адаләт издәш йоллириға қандақ тәсир көрситидиғанлиқини анализ қилиштур.

шуни тәкитләш керәкки, бу сотниң нәтиҗиси бир ахирқи чәк әмәс, бәлки хәлқара җәмийәтниң һәрикәткә өтүши үчүн бир башлиниш нуқтисидур. сотниң байқашлириға асасланғанда, хитайниң җинайәтлири бүгүнки күндиму давамлишиватқан болуп, бу әһвал дунйави инкасниң җиддий вә маслашқан һалда ипадилинишини тәләп қилиду. бу мақалә, шу тарихий һөкүмниң төт йиллиқи мунасивити билән, бу адаләт вә һәқиқәт издәш җәрйанини қайтидин әсләш вә кәлгүсигә нәзәр селиш мәқситидә йезилди.

ахирида, «уйғур сот коллегийәси»ниң мәвҗут болушиниң өзила, дөләтләрниң өз мәҗбурийәтлирини ада қилмиғанлиқиниң бир испатидур. әгәр хәлқара сотлар йаки дөләтләр өз мәҗбурийәтлирини ада қилған болса иди, бундақ бир хәлқ сотиға еһтийаҗ қалмайтти. бу нуқтидин елип ейтқанда, сотниң һөкүми хәлқара тәртипкә қаритилған бир тәнқид вә агаһландуруш сүпитидә тарихқа кирди.

сотниң оттуриға чиқиши: бошлуқта бих сүргән адаләт механизми

хитай һөкүмитиниң шәрқий түркистандики сийасәтлири, болупму 2014-йили башланған «террорлуққа қарши қаттиқ зәрбә бериш һәрикити» билән радикал бир өзгиришни баштин кәчүрди. бу сийасәтләрниң мәқсити дәсләптә «бөлгүнчиликкә қарши туруш» дәп аталған болсиму, әмәлийәттә уйғур вә башқа мусулман хәлқләрниң кимликини йоқитишни нишан қилған кәң көләмлик бир сийасәткә айланди.^[5] 2016-йили чен чүәнго ниң районға партком секретари қилип тәйинлиниши билән, тибәттә синақ қилинған тор шәклидики сақчи понкитлири вә йуқири техникилиқ назарәт системилири шәрқий түркистанға йөткилип, район бир үсти очуқ түрмигә айландурулди.

-2017йилидин башлап кәң көләмлик тутқун қилиш долқуни башланди. милйонлиған инсан һечқандақ қануний рәсмийәтсиз, пәқәт диний етиқади, миллий кимлики, мәдәнийәт өрп-адәтлири йаки чәт әл билән болған алақилири сәвәбидин «кәспий техника тәрбийәләш мәркизи» дәп аталған лагерларға қамалди.^[6] сүний һәмраһ көрүнүшлири вә гуваһчиларниң байанлири, бу лагерларниң көлиминиң тез сүрәттә кеңәйгәнликини вә у йәрдә инсанийәткә йат муамилиләрниң мәвҗут икәнликини оттуриға қойди.

лекин, бу еғир җинайәтләргә қарита хәлқара қанун системиси аҗиз кәлди. хәлқара җинайи ишлар сот мәһкимиси (UCM), хитайниң рим низамнамисида әза болмаслиқи сәвәбидин бу делони бир тәрәп қилиш һоқуқиниң йоқлуқини билдүрди. уйғурларниң таҗикистан вә камбоджаға охшаш әза дөләтләрдин мәҗбурий қайтурулуши арқилиқ сотниң әдлийә даирисигә киридиғанлиқи илгири сүрүлгән болсиму, сот тәкшүрүш ечишни рәт қилди.^[7] бирләшкән дөләтләр тәшкилати (б д т) хәвпсизлик кеңишиму хитайниң рәт қилиш (вето) һоқуқи сәвәбидин паләч һалға чүшүп қалди. хитай, б д т ниң ички қурулмисидики тәсир күчини ишлитип кишилик һоқуқ кеңишидики муназириләрни тосушқа вә өзини ақлашқа тиришти. хәлқара адаләт соти (UAD) болса пәқәт дөләтләр ара дәваларни бир тәрәп қилидиған болуп, хитайниң ирқий қирғинчилиқ әһдинамисиниң сот һоқуқиға даир маддисиға шәрт қойғанлиқи (reservation) сәвәбидин бу йолму тақақ иди.

бу хил қануний вә сийасий қийинчилиқлар алдида, дунйа уйғур қурултийи рәиси долқун әйса 2020-йили ийун ейида даңлиқ инглиз адвокат сер җеффирий найс (Sir Geoffrey Nice QC) қа илтимас қилип, мустәқил бир хәлқ соти қурулушини тәләп қилди.^[8] илгири йугославийә сотида милошевични сотлиған тәҗрибилик қануншунас сер җеффирий найс, бу тәләпни қобул қилди, әмма сотниң тамамән мустәқил болидиғанлиқини вә нәтиҗиниң алдин бәлгиләнмәйдиғанлиқини шәрт қилди.

бу сотниң мәқсити һечқандақ рәсмий сот тәкшүрмигән дәлилләрни топлаш, анализ қилиш вә хитайниң қилмишлириниң хәлқара қанунға хилап йаки әмәсликини бекитиш иди. бу, дөләтләрниң сүкүтигә вә һәрикәтсизликигә бир җаваб сүпитидә оттуриға чиқти.

«уйғур сот коллегийәси», 1960-йиллардики вийетнам уруши җинайәтлирини тәкшүргән руссел соти (Russell Tribunal) әнәнисигә варислиқ қилип, пуқралар җәмийитиниң тәшәббуси билән қурулди. бу сот, һечқандақ һөкүмәтниң қоллиши болмиған әһвалда, пәқәт адаләт вә һәқиқәтни издәш ирадиси билән иш башлиди. сотниң қурулуши, хәлқара җәмийәтниң диққитини шәрқий түркистан мәсилисигә тартишта муһим бир бурулуш нуқтиси болди. бу, зийанкәшликкә учриғучиларға бешидин өткәнләрни сөзләп беридиған бир сәһнә һазирлап бәрди вә хитайниң «ички ишлар» дәвасиға күчлүк бир зәрбә бәрди.

сотниң қурулмиси вә хизмәт усули

«уйғур сот коллегийәси» бир «хәлқ соти» болуши сәвәбидин дөләт йаки хәлқара тәшкилатлар тәрипидин қурулмиған, шуңа қарарлирини иҗра қилидиған күчи йаки җазалаш һоқуқи йоқ иди. әмма қанунлуқлиқи  (legitimacy); қолланған ашкара вә адил тәртипләрдин, дәлил-испатларға болған қаттиқ тәләпләрдин вә һәйәт әзалириниң битәрәпликидин кәлмәктә иди. сот һәйити; қануншунас, академик, дохтур вә башқа саһәләрдики мутәхәссисләрдин тәркиб тапқан болуп, бир заседателлар өмики (jury) дәк рол ойниди.

сотниң хизмәтлири 2020-йили сентәбир ейида рәсмий башланди. сот лондонда үч қетим (2021-йили ийун, сентәбир вә нойабир) хәлққә очуқ гуваһлиқ бериш йиғини өткүзди. бу йиғинларда онлиған лагер шаһити, мутәхәссис вә тәтқиқатчилар биваситә йаки интернет арқилиқ ипадә бәрди.^[9] сот җәрйани интернеттин нәқ мәйдан тарқитилип, пүтүн дунйаниң көз алдида елип берилди.

сотниң дәлил топлаш механизми интайин кәң даирилик иди. биринчиси, лагердин қутулғанларниң биваситә гуваһлиқи аңланди. улар лагердики қийнаш, җинсий паракәндичилик вә мәҗбурий дора бериш қатарлиқ қилмишларни тәпсилий сөзләп бәрди. иккинчиси, адрийан зенз (Adrian Zenz), җеймис милвард (James Millward) қатарлиқ тонулған мутәхәссисләр хитайниң һөкүмәт һөҗҗәтлирини, истатистикилиқ санлиқ мәлуматлирини вә сүний һәмраһ көрүнүшлирини анализ қилип сотқа сунди. болупму «шинҗаң сақчи һөҗҗәтлири» (Xinjiang Police Files) вә «хитай телеграммилири» (China Cables) ға охшаш сиртқа ашкариланған мәхпий һөҗҗәтләр, хитайниң мәқситини испатлашта һәл қилғуч рол ойниди.

сот, адаләт пиринсипи бойичә, хитай һөкүмитиниму сотқа қатнишишқа вә өзини ақлашқа бир қанчә қетим тәклип қилди. бирақ хитай һөкүмити бу тәклипләргә җаваб бәрмиди, әксичә сотни «сахта» вә «сийасий ойун» дәп әйибләп, сот тәшкиллигүчилири вә гуваһчилириға қарши җаза қарарлирини йүргүзди.^[10] хитайниң қатнашмиғанлиқиға қаримай, сот һәйити хитайниң ашкара елан қилған ақ ташлиқ китаблири вә байанатлириниму дәлил сүпитидә баһалап, имканқәдәр тәңпуңлуқни сақлашқа тиришти.

сотниң қолланған испатлаш өлчими, әң йуқири дәриҗидики « шәк-шүбһисиз » ((beyond reasonable doubt болуш пиринсипи иди.^[11] гәрчә бир хәлқ соти болсиму, бир җинайи ишлар сотиға охшаш қаттиқ өлчәмләрни қолланди. бу дегәнлик шуки, пәқәт еһтималлиқ йаки гуман билән һөкүм қилинмайду, әксичә дәлилләрниң кәскин вә ишәнчлик болуши керәк.

бу сотниң йәнә бир алаһидилики барлиқ дәлил вә испатларни аммиға ашкара қилиши иди. сотниң тор бетидә йүз миңлиған бәтлик һөҗҗәт, гуваһчиларниң байанлири вә мутәхәссисләрниң доклатлири елан қилинди. бу, кәлгүсидики тәтқиқатчилар вә қануншунаслар үчүн қиммәтлик бир архип (тарихий материйал амбири) һазирлиди. хуласиләп ейтқанда, «уйғур сот коллегийәси»ниң қурулмиси вә хизмәт усули, хәлқара қанунниң бошлуқини толдуруш, һәқиқәтни илмий вә қануний усулда оттуриға қойуш вә тарихий бир хатирә қалдуруш җәһәттә интайин муһим бир орунға игә. дунйаға шуни көрсәттики, әгәр дөләтләр адаләтни тиклийәлмисә, хәлқ адаләтни өзи издәйду.

сотниң хитай сийасәтлиригә болған баһаси

«уйғур сот коллегийәси» (Uyghur Tribunal), хитайниң шәрқий түркистандики сийасәтлирини кәң даиридә тәкшүрүп, бу сийасәтләрниң аддий бир кишилик һоқуқ дәпсәндичилики әмәс, бәлки системилиқ пиланланған вә йуқири қатламдин буйруқ қилинған һәрикәтләр икәнликини оттуриға қойди. сотниң баһалишичә бу сийасәтләр нопус контрол қилиш, кәң көләмлик тутқун қилиш, мәҗбурий әмгәк вә мәдәнийәтни йоқитиш қатарлиқ бир йүрүш җинайи қилмишларни өз ичигә алиду.

туғут чәкләш сийасити, сотниң диққитини әң көп тартқан нуқтилардин бири болди. сотниң байқашлириға асасланғанда, хитай һөкүмити уйғур айаллириға мәҗбурий һамиләниң алдини елиш әсваби (RİA) салдуруш, мәҗбурий бала чүшүрүш вә туғмас қиливетиш (sterilization) қатарлиқ тәдбирләрни кәң көләмдә йүргүзгән.^[12] истатистикилиқ санлиқ мәлуматларға қариғанда, 2015-йилдин 2018-йилғичә болған арилиқта уйғурлар зич олтурақлашқан хотән вә қәшқәргә охшаш җайларда туғулуш нисбити %70 тин көпрәк төвәнлигән. 2018-йили шәрқий түркистанда RİA (һалқа) салдуруш нисбити, хитайниң башқа районлириға селиштурғанда интайин йуқири болған. сот бу қилмишларни, уйғур нопусиниң кәлгүсидики көпийишини тосуш вә уларни бийологийәлик җәһәттин йоқитиш мәқситиниң ипадиси дәп баһалиди.^[13]

кәң көләмлик тутқун қилиш вә лагер системиси, сотниң йәнә бир муһим тәкшүрүш нуқтиси иди. гуваһчиларниң байанлири вә ашкариланған һөҗҗәтләр шуни көрсәттики, милйонлиған уйғур вә башқа түркий хәлқләр һечқандақ җинайи сәвәб болмиған әһвал астида, пәқәт миллий вә диний кимликлири сәвәбидин тутулуп, аталмиш «кәспий техника тәрбийәләш мәркәзлири»гә қамалған.^[14] бу лагерларда тутқунлар еғир җисманий вә роһий қийнашларға, болупму «йолвас орундуқ» (tiger chair) қа олтурғузуш, токлуқ тайақ билән уруш, уйқусиз қалдуруш вә йалғуз қамашқа охшаш муамилиләргә дучар болған. сот йәнә лагерларда айалларға қарита системилиқ басқунчилиқ вә җинсий зораванлиқ қилмишлириниң йүз бәргәнликини испатлиди.^[15]

мәҗбурий әмгәк мәсилисиму сотниң баһалишида муһим орун тутти. шеффилд һаллам университетиниң (Sheffield Hallam University) доклатлири вә башқа мутәхәссисләрниң испатлириға тайинип, хитай һөкүмитиниң «намратлиқтин қутулдуруш» вә «ишчи йөткәш» намида, уйғурларни өз йуртлиридин йаки лагерларниң ичидики завутлардин хитайниң ички өлкилиригә вә райондики санаәт районлириға мәҗбурий йөткигәнлики ениқланди.^[16] бу система алйумин, полат, батарийә, тоқумичилиқ вә електирон мәһсулатлириға охшаш нурғун саһәниң тәминләш зәнҗиригә сиңип киргән болуп, дунйави маркиларниму бу җинайәткә шерик болуп қелиш хәвпи билән йүзләштүрди. сот буни заманиви қуллуқниң бир шәкли дәп баһалиди.^[17]

мәдәнийәт вә динни йоқитиш сийасәтлириму сот тәрипидин дәлилләнди. сүний һәмраһ көрүнүшлири, шәрқий түркистандики тәхминән 16,000 мәсчитниң (%65) вәйран қилинғанлиқини йаки зийанға учриғанлиқини көрсәтти.^[18] буниңдин башқа, уйғур тилида маарипниң чәклиниши, диний паалийәтләрниң җинайәт һесаблиниши вә балиларниң аилилиридин айриветилип дөләт контроллуқидики йатақлиқ мәктәпләргә орунлаштурулушиға охшаш һәрикәтләр, уйғур мәдәнийити вә кимликини йилтизидин қурутуш тәшәббуси дәп баһаланди.

ахирқи қарар (2021): ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәтләр

-2021йили 9-декабир күни, «уйғур сот коллегийәси» (Uyghur Tribunal) дунйаниң диққитини тартқан тарихий һөкүмини елан қилди. сот рәиси сер җеффирий найс (Sir Geoffrey Nice QC) оқуған бу қарар текисти, хитай хәлқ җумһурийити (PRC) ниң уйғур вә башқа түркий хәлқләргә қаратқан қилмишлирини «ирқий қирғинчилиқ» (Genocide) вә «инсанийәткә қарши җинайәт» (Crimes Against Humanity) дәп бекитти. бу һөкүм, хәлқара қанун өлчәмлиригә асасән чиқирилған болуп, «шәк-шүбһисиз» (beyond reasonable doubt) болуш өлчимидә испатланди.^[19]

сотниң ирқий қирғинчилиқ һөкүми, асаслиқи 1948-йилидики «ирқий қирғинчилиқ җинайитиниң алдини елиш вә җазалаш әһдинамиси»ниң 2 (d) маддисиға, йәни «гуруппа ичидә туғутни чәкләшкә қаритилған тәдбирләрни мәҗбурлаш» пиринсипиға тайинатти.^[20] сот һәйити хитайниң уйғур айаллириға қарита мәҗбурий туғмас қиливетиш, мәҗбурий бала чүшүрүш вә һамиләниң алдини елиш әсваби (RİA) салдуруш сийасәтлириниң, уйғур нопусини кәлгүсидә көрүнәрлик дәриҗидә азайтиш вә қисмән йоқитиш нийити билән йүргүзүлгәнликини бекитти. сот, гәрчә кәң көләмлик өлтүрүш (mass killing) дәлиллири тепилмиған болсиму, туғутни чәкләш арқилиқ бир милләтниң давамлишишини кесип ташлаш қилмишиниң йалғуз өзи ирқий қирғинчилиқни шәкилләндүридиғанлиқини тәкитлиди.

буниңдин башқа сот, хитайниң төвәндики қилмишлар арқилиқ «инсанийәткә қарши җинайәт» садир қилғанлиқиға һөкүм қилди:

• қийин-қистақ (Torture): лагерларда вә тутуп туруш мәркәзлиридә системилиқ қийнашларниң қоллинилғанлиқи.
• басқунчилиқ вә җинсий зораванлиқ: айал мәһбусларға қарита җинсий һақарәт вә зораванлиқ қилмишлириниң йүз бәргәнлики.
• мәҗбурий йөткәш (Deportation or forcible transfer): инсанларниң өз йәрлиридин мәҗбурий көчүрүлүши вә ишлитилиши.
• әркинликтин мәһрум қилиш: милйонлиған инсанниң һечқандақ қануний асассиз қамилиши.
• зийанкәшлик (Persecution): диний вә миллий кимлики сәвәбидин системилиқ кәмситиш вә бесим.
• мәҗбурий йоқитиветиш (Enforced disappearance): нурғун кишиләрниң из-дерикиниң йоқитиветилиши.

сот йәнә бу җинайәтләрниң мәсулийитини биваситә хитай коммунистик партийәсиниң йуқири қатлимиға, болупму дөләт рәиси ши җинпиң вә шәрқий түркистан партком секретари чен чүәнгоға охшаш шәхсләргә артти.^[21] ашкариланған «шинҗаң һөҗҗәтлири» вә башқа ички материйаллар, бу сийасәтләрниң йәрлик әмәлдарларниң халиғанчә иш қилиши әмәс, бәлки мәркизий һөкүмәтниң биваситә пиланлиши вә буйруқи билән иҗра қилинғанлиқини испатлиди. сотниң қарарида, хитайниң һәрикәтлириниң бир қисминиң (мәсилән аталмиш «террорлуққа қарши туруш») дөләт бихәтәрликини баһанә қилғанлиқи, әмма бу тәдбирләрниң кәң көләмлик вә системилиқ һалда пүтүн бир милләтни нишанлиғанлиқи, шуңа һечқандақ қануний асасиниң йоқлуқи тәкитләнди.

бу һөкүм дунйадики түрлүк һөкүмәтләр, парламентлар вә ширкәтләр үчүн қануний вә әхлақий бир өлчәм бәлгилиди. сотниң иҗра қилиш күчи болмисиму, чиқарған нәтиҗиси хәлқара җәмийәтниң хитайға болған позитсийәсини өзгәртиши вә техиму конкрет тәдбирләрни елиши йөнилишидә бесим пәйда қилди. бу қарар, уйғурларниң тартқан азаблириниң хәлқара сәһнидә рәсмий етирап қилинишидин дерәк бәрди.

сотниң уйғур хәлқи үчүн әһмийити вә тәсири

«уйғур сот коллегийәси» (Uyghur Tribunal) ниң қурулуши вә чиқарған һөкүми, уйғур хәлқи үчүн, болупму муһаҗирәттики уйғурлар үчүн интайин чоңқур тарихий вә писхикилиқ әһмийәткә игә болди. бу сот, уйғурларниң йиллардин буйан тартип келиватқан азаблириниң хәлқаралиқ мустәқил бир орган тәрипидин рәсмий «җинайәт» дәп етирап қилиниши болуп, уйғур дәвасида бир бурулуш нуқтиси һесабланди.

биринчиси, сотниң қарари, дәлилләрниң рәсмийлишиши вә тарихий хатирә қалдуруш җәһәттә муһим рол ойниди. сот җәрйанида топланған йүз миңлиған бәтлик һөҗҗәт, йүзлигән саәтлик гуваһчи байанлири вә мутәхәссис анализлири, кәлгүсидики қануний басқучлар вә тарих тәтқиқатлири үчүн қиммәтлик бир архипқа айланди. хитай һөкүмитиниң инкар қилиш вә йошуруш урунушлириға қарши, бу архип һәқиқәтниң йоқилип кәтмәсликини капаләткә игә қилди. кәлгүси әвладлар үчүн бу сот, бүгүн йүз бәргән паҗиәләрниң әң ишәнчлик испати сүпитидә қалиду.

иккинчиси, муһаҗирәт писхикиси, адаләт, етирап қилиш вә коллектип әстә тутуш қабилийити нуқтисидин ейтқанда, бу сот лагер шаһитлири вә зийанкәшликкә учриғучи аилиләр үчүн бир хил мәниви тәсәллий бәрди. узун йиллардин буйан «йалғанчи», «террорчи» дәп қаралған инсанлар, дунйаниң көз алдида өзлириниң бешидин кәчкәнлирини сөзләш пурсити тапти вә сөзлириниң растлиқи «шәк-шүбһисиз» бир шәкилдә испатланди. бу, уларниң инсанлиқ иззитиниң әслигә кәлтүрүлүши вә азаблириниң дунйа тәрипидин етирап қилиниши демәктур.

үчинчиси, бу һөкүм күчлүк бир сийасий тәсир пәйда қилди. сотниң «ирқий қирғинчилиқ» қарари әнглийә, канада, голландийә вә литваға охшаш дөләтләрниң парламентлирида охшаш мәзмундики қарарларниң қобул қилинишиға вәсилә болди.^[22] шуниң билән бир вақитта, америка һөкүмитиниң «уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни» (UFLPA) ни иҗра қилишида вә йавропа иттипақиниң мәҗбурий әмгәк мәһсулатлирини чәкләш қанунини тәййарлишида, сот тәминлигән дәлил вә испатлар муһим бир тайанч болди. бу, мәсилиниң пәқәт кишилик һоқуқ даирисидә қалмай, хәлқара сода вә тәминләш зәнҗиригиму тәсир көрситидиған иқтисадий бир мәсилигә айланғанлиқини көрсәтти.

төтинчиси, хитайниң инкаси, сотниң тәсириниң қайтурғили болмайдиғанлиқини испатлиди. хитайниң сотни «сийасий ойун» дәп әйиблиши, гуваһчиларға һуҗум қилиши вә сот әзалириға ембарго йүргүзүши, әмәлийәттә хитайниң бу һөкүмдин нәқәдәр биарам болғанлиқини вә сотниң хитайниң хәлқара образиға нәқәдәр зийан йәткүзгәнликини көрсәтти. хитайниң бундақ қаттиқ инкас қайтуруши, сотниң мәқситигә йәткәнликиниң бир намайәндиси иди.

хуласилигәндә, «уйғур сот коллегийәси» уйғур хәлқи үчүн пәқәт қануний бир қарар болупла қалмастин, бәлки үмид, һәқиқәт вә адаләтниң символиға айланди. шуниң билән биргә, зулум нәқәдәр күчлүк болушидин қәтийнәзәр, һәқиқәтни йошурғили болмайдиғанлиқи вә хәлқниң адаләт тиликини җимиқтурғили болмайдиғанлиқини җакарлиди.

сотқа қаритилған тәнқидләр вә чәклимиләр

«уйғур сот коллегийәси» (Uyghur Tribunal) ниң тарихий әһмийити вә тәсири зор болсиму, тәбиити вә һоқуқ даирисидин келип чиққан бәзи чәклимиләр вә тәнқидләрму мәвҗут. буларни чүшиниш, сотниң хәлқара системидики орнини тоғра баһалашқа йардәм бериду.

биринчиси вә әң чоң чәклимә, қануний иҗра қилиш күчиниң йоқлуқидур. «уйғур сот коллегийәси» бир «хәлқ соти» болуш сүпити билән, һәр қандақ бир дөләтниң йаки хәлқара тәшкилатниң қоллиши астида қурулмиған. шуңа, чиқарған һөкүминиң дөләтләрни һәрикәткә кәлтүрүш йаки җавабкарларни җазалаш (мәсилән тутуш йаки җәриманә қойуш) күчи йоқ. хитай һөкүмити бу нуқтидин пайдилинип, сотни «қанунсиз» вә «күчкә игә әмәс» дәп рәт қилишқа тиришти. бу әһвал, сот қарариниң әмәлий нәтиҗигә айлиниши үчүн башқа дөләтләрниң вә хәлқара органларниң сийасий ирадисигә тайинишни кәлтүрүп чиқарди.

иккинчиси, сийасий тәсир вә хәлқара инкасниң чәкликлики мәсилисидур. гәрчә сотниң қарари нурғун дөләтләрдә ғулғула қозғиған вә бәзи парламентларниң «ирқий қирғинчилиқ» қарарини қобул қилишиға вәсилә болған болсиму, һөкүмәт дәриҗилик (мәсилән, әнглийә һөкүмити) рәсмий етирап қилиш техи әмәлгә ашмиди. нурғун дөләтләр, хитай билән болған иқтисадий вә дипломатик мунасивәтләрни нәзәрдә тутуп, сотниң һөкүмигә асасән хитайға қарши кәскин тәдбирләрни елиштин өзини қачурди. бу, иқтисадий мәнпәәтниң кишилик һоқуқтин үстүн тутулған «реал сийасәт» ниң бир ипадиси болуп, сотниң тәсирини мәлум дәриҗидә чәклиди.

үчинчиси, кәлгүсидики ениқсизлиқлар мәвҗут. сот хизмәтлирини тамамлиған болсиму, йеңидин оттуриға чиққан дәлилләрниң вә гуваһчиларниң қандақ баһалинидиғанлиқи, топланған ғайәт зор архипниң қандақ сақлинидиғанлиқи вә буниңдин кәлгүсидә қандақ пайдилинилидиғанлиқиға охшаш мәсилиләр һәл қилишни күтмәктә. униңдин башқа, хитайниң давамлиқ һалда хәлқара җамаәт пикрини бурмилашқа вә сотниң инавитини төкүшкә тиришиши, бу һөкүмниң узун муддәтлик тәсиригә қарита бир тәһдит шәкилләндүрүши мумкин.

төтинчиси, сотниң «ирқий қирғинчилиқ» һөкүмигә қарита бәзи ихтилапларму бар. сот һәйити туғут контрол тәдбирлирини асас қилип ирқий қирғинчилиқ һөкүми бәргән болсиму, бәзи қануншунаслар вә тәшкилатлар (мәсилән, кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати Human Rights Watch вә хәлқара кәчүрүм тәшкилати Amnesty International), «ирқий қирғинчилиқ мәқсити» (genocidal intent) ни испатлашниң интайин қийин икәнликини сәвәб қилип «инсанийәткә қарши җинайәт» аталғусини ишлитишниң техиму мувапиқ икәнликини илгири сүрүшти. бу хил охшимаслиқлар, хәлқара җәмийәтниң ортақ бир инкас қайтурушиға аз болсиму тәсир көрсәтти.^[23]

шундақтиму бу чәклимиләр, сотниң тарихий утуқини йоққа чиқиралмайду. «уйғур сот коллегийәси» хәлқара қанунниң аҗизлиқини толдуруш, һәқиқәтни хатириләш вә дунйаниң виҗданини ойғитиш җәһәттә орнини толдурғусиз бир рол ойниди. мәвҗутлуқиниң өзила, адаләтсизликкә қарши пуқралар җәмийитиниң күчини намайан қилди.

«уйғур сот коллегийәси»ниң қараридин кейин: шәрқий түркистан дәваси үчүн йеңи истратегийәләр вә кәлгүси тәсәввури

«уйғур сот коллегийәси»ниң хитайниң шәрқий түркистандики сийасәтлирини «ирқий қирғинчилиқ» вә «инсанийәткә қарши җинайәт» дәп бекиткән ахирқи һөкүми, уйғур дәвасини бир мәзлумлуқ байанидин, қануний салаһийити болған бир адаләт издәш һәрикитигә айландурған истратегийәлик бир бурулуш нуқтиси дәп баһаланмақта. бу қарар, бир ахирқи нуқта әмәс, бәлки күрәшниң йеңи вә техиму конкрет бир басқучиниң башлинишидур. бу нуқтидин ейтқанда, бу тарихий қарарни пассип бир әхлақий ғәлибә сүпитидә әмәс, бәлки хитай һакимийитини хәлқара саһәдә җавабкарлиққа тартидиған өткүр бир қануний вә сийасий қоралға айландуруш, уйғур муһаҗирити вә алақидар тәшкилатлар үчүн түп истратегийәлик нишан сүпитидә гәвдиләнмәктә.

бу қануний асаста, шәрқий түркистандики уйғурлар вә башқа аз санлиқлар үчүн хәлқаралиқ қоғдаш тәлипи, һәқлиқ бир һоқуқтин һалқип, хәлқара җәмийәт үчүн әхлақий вә қануний бир мәҗбурийәт түсини алди. сотниң байқашлири, 1948-йилидики ирқий қирғинчилиқ әһдинамисиниң тәрәпдар дөләтләргә йүклигән «алдини елиш» мәсулийитини вә бирләшкән дөләтләр тәшкилати тәрипидин қобул қилинған «қоғдаш мәсулийити» (Responsibility to Protect – R2P) тәлиматини биваситә алақидар қилиду. бир дөләтниң өз хәлқигә қарита бу әң еғир җинайәтләрни садир қилғанлиқи испатланғанда, хәлқара җәмийәтниң у хәлқни қоғдаш мәҗбурийити туғулиду. шуңлашқа, бу қарарни асас қилип б д т механизмлири вә дөләтләр һөкүмәтлири алдида, шәрқий түркистан хәлқиниң бихәтәрликини капаләткә игә қилидиған конкрет қоғдаш механизмлириниң тәләп қилиниши, хәлқара қанун қаидилири нуқтисидин бир зөрүрийәткә айланди.

адаләт издәшниң, җинайәтчиләрниң шәхсий җавабкарлиққа тартилиши билән әмәлийлишишиму бир тәбиий тәләптур. хитайниң хәлқара җинайи ишлар сот мәһкимисини етирап қилмаслиқи бир тосалғу болсиму, «дунйави сот һоқуқи» (universal jurisdiction) пиринсипи бу нуқтида башқа бир йол тәминләйду. уйғур тәшкилатлириниң, сотниң әстайидиллиқ билән топлиған дәлил-испат һөҗҗәтлирини ишлитип, ши җинпиң вә чен чүәнгоға охшаш йуқири дәриҗилик әмәлдарлар үстидин бу пиринсипни етирап қилидиған дөләтләрдә җинайи ишлар дәваси ечиши, қоллинишқа тегишлик үнүмлүк бир қануний йол һесаблиниду. бу хил дәваларниң, мәсулларниң хәлқара саһәдики һәрикәт әркинликини чәкләйдиғанлиқи вә уларниң үстидики сийасий бесимни ашуридиғанлиқини мөлчәрләшкә болиду. буниңға параллел һалда, мәҗбурий әмгәк системисидин иқтисадий мәнпәәт алидиған хитай вә хәлқаралиқ ширкәтләргә қарита, америка вә йавропадики сотларда төләм дәвалири ечилип җинайәтниң иқтисадий бәдилиниң күнтәртипкә кәлтүрүлүшиниму муһим бир истратегийә дәп қарашқа болиду.

қануний күрәшниң, сийасий вә дипломатик һәрикәтләр билән қоллашқа еришиши җәрйанниң толуқлиғучи амили болиду. сотниң қарари, «ирқий қирғинчилиқ» ениқлимисини ишлитиштин тартиниватқан һөкүмәтләр үстидики бесимни ашуруш үчүн күчлүк бир дәлил билән тәминләйду. парламентлар дәриҗисидә елинған қарарларниң, иҗра қилиш органлириниң рәсмий сийаситигә айлинишини риғбәтләндүрүлүш муһим әһмийәткә игә. бу рәсмий етирап қилишниң магнитский қануниға охшаш җазаларниң кеңәйтилиши, җинайәткә шерик болған техника ширкәтлириниң қара тизимликкә елиниши вә хитайниң хәлқара органлардики тәсириниң чәклинишигә охшаш конкрет қәдәмләрниң алдини ечиши мумкин. шуниң билән бир вақитта, бу қарар муһаҗирәттики уйғурларниң панаһлиқ тәләплириниң «қайтурвәтмәслик» (non-refoulement) пиринсипи даирисидә дәрһал қобул қилиниши вә уларға алаһидә бир қоғдаш салаһийити берилиши үчүн бир мисал тәшкил қилиши мумкин.

ахирида, ирқий қирғинчилиқниң иқтисадий мәнбәлириниң қурутулуш зөрүрийити алдинқи қатардики бир истратегийәлик вәзипидур. американиң «уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни» (UFLPA) әндизисиниң дунйави миқйаста кеңәйтилиши вә йавропа иттипақини асас қилған һалда барлиқ демократик дөләтләрдә охшаш қанунларниң чиқирилиши үчүн лобичилиқ (тәшвиқат-мурәссә) паалийәтлириниң қойуқлаштурулуши зөрүр. униңдин башқа, университетлар, пенсийә фондлири вә мәбләғ селиш ширкәтлириниң шәрқий түркистандики бесим механизмлириға шерик болған ширкәтләрдики мәбләғлирини чекиндүрүп чиқиши үчүн дунйави бир «мәбләғни чекиндүрүш» (divestment) һәрикитиниң башлитилиши, иқтисадий бесим амили сүпитидә таллашларниң бири һесаблиниду. «уйғур сот коллегийәси»ниң һөкүми, бу хил иқтисадий мунасивәтләрниң әмдиликтә пәқәт әхлақий бир мәсилә әмәс, бәлки шуниң билән бир вақитта хәлқаралиқ бир җинайәткә шерик болуш дегәнлик болидиғанлиқини очуқ оттуриға қойди. бу бир пүтүн қәдәмләрниң, сотниң қарарини тарихий бир һөҗҗәт болуштин чиқирип, шәрқий түркистан хәлқи үчүн адаләт вә һөрлүкни елип келидиған җанлиқ бир йол хәритисигә айландуруши нишан қилиниду.

хуласә: «уйғур сот коллегийәси»ниң мәңгүлүк әһмийити

«уйғур сот коллегийәси» (Uyghur Tribunal) ниң қурулуши вә чиқарған һөкүми, инсанийәт тарихидики адаләт издәш күришиниң парлақ бир бети сүпитидә хатириләнди. төт йиллиқ хатирә күни мунасивити билән бу җәрйанға қайта қариғинимизда, бу сотниң пәқәт бир қануний муназирә сәһнисила әмәс, бәлки шуниң билән бир вақитта хәлқара җәмийәтниң виҗданини синайдиған бир тараза икәнликини көримиз.

бу сот, инсанийәтниң виҗданида муһим бир орун алди. дөләтләр вә хәлқара тәшкилатлар сийасий вә иқтисадий мәнпәәтләр сәвәбидин сүкүт қиливатқанда, бир түркүм қануншунас, академик вә пуқралар җәмийити вәкиллири оттуриға чиқип «һәқиқәтни сөзләш» мәҗбурийитини ада қилди. бу, зулумға учриған хәлқләр үчүн үмид чириғи йаққан болса, залимлар үчүн һесаб сорайдиған күнниң келидиғанлиқини әскәртидиған бир сигнал болди.

сот, уйғурларниң һәқ-һоқуқ издәш йоллирини кеңәйтти. илгири пәқәт сийасий тәшвиқат йаки кишилик һоқуқ доклатлири арқилиқ аңлитилған уйғур мәсилиси, әмдиликтә қануний дәлилләргә тайанған, сот һөкүми билән тәстиқланған бир «ирқий қирғинчилиқ» дәвасиға айланди. бу, уйғур муһаҗиритиниң кәлгүсидики паалийәтлири үчүн мустәһкәм бир қануний вә әхлақий асас йаратти.

хәлқара қанунниң кәмликини толуқлашта пуқралар җәмийитиниң ролини оттуриға қойди. дөләтләр ара системиниң (мәсилән б д т) қурулмилиқ аҗизлиқлири сәвәбидин һәрикәт қилалмиған йәрдә, хәлқ соти әндизисиниң қандақ қилип һәқиқәтни паш қилип дунйави җамаәт пикрини шәкилләндүрәләйдиғанлиқини испатлиди. бу, кәлгүсидә йүз бериши мумкин болған башқа инсанийәткә қарши җинайәтләрни бир тәрәп қилиш үчүнму бир үлгә тикләп бәрди.

бу қарарни әсләшниң сийасий вә әхлақий қиммити интайин зор. бу бизгә шуни әслитидуки, сотниң һөкүми бир ахирқи нуқта әмәс, һәрикәтниң башлинишидур. хитайниң шәрқий түркистандики сийасәтлири техи өзгәрмиди, милйонлиған инсанниң азаби техи тохтимиди. шуңа, «уйғур сот коллегийәси»ниң бәргән һөкүми дунйа лидерлирини, ширкәтләрни вә һәр бир виҗданлиқ инсанни үзлүксиз һәрикәткә чақиридиған бир чақириқ болуп қалиду.

хуласилигәндә, «уйғур сот коллегийәси» тарихқа «сүкүтни бузған сот» дәп йезилди. бәргән һөкүми, пәқәт қәғәз үстидики сөзләрла әмәс, инсанийәтниң ортақ қиммәт қарашлирини қоғдаш йолидики бир мәшәлдур.

изаһатлар:

[1]    Uyghur Tribunal, Uyghur Tribunal Judgment, delivered by Sir Geoffrey Nice QC (London: Uyghur Tribunal, 2021), 1-2.

 

[2]    House of Commons Library, The Uyghur Tribunal, Debate Pack CDP 2022-0009 (London: UK Parliament, 2022), 2.

 

[3]    Newlines Institute for Strategy and Policy, The Uyghur Genocide: An Examination of China’s Breaches of the 1948 Genocide Convention (Washington, D.C.: Newlines Institute, 2021), 2.

 

[4]    Uyghur Tribunal, Judgment, 2.

 

[5]    Human Rights Watch, «Break Their Lineage, Break Their Roots»: China’s Crimes against Humanity Targeting Uyghurs and Other Turkic Muslims (New York: Human Rights Watch, 2021), 1.

 

[6]    United States Holocaust Memorial Museum, «To Make Us Slowly Disappear»: The Chinese Government’s Assault on the Uyghurs (Washington, D.C.: Simon-Skjodt Center for the Prevention of Genocide, 2021), 2.

 

[7]    Uyghur Tribunal, Judgment, 1.

 

[8]    House of Commons Library, The Uyghur Tribunal, 2.

 

[9]    House of Commons Library, The Uyghur Tribunal, 2-3.

 

[10] United States Holocaust Memorial Museum, To Make Us Slowly Disappear, 59.

 

[11] Uyghur Tribunal, Judgment, 1.

 

[12] Newlines Institute, The Uyghur Genocide, 3.

 

[13] Uyghur Tribunal, Judgment, 5.

 

[14] Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, OHCHR Assessment of human rights concerns in the Xinjiang Uyghur Autonomous Region, People’s Republic of China (Geneva: OHCHR, 2022), 12.

 

[15] OHCHR, Assessment, 21-25.

 

[16] Laura Murphy et al., Driving Force: Automotive Supply Chains and Forced Labor in the Uyghur Region (Sheffield: Sheffield Hallam University Helena Kennedy Centre for International Justice, 2025), 1-2.

 

[17] Murphy et al., Driving Force, 1-2.

 

[18] Human Rights Watch, Break Their Lineage, 2.

 

[19] Uyghur Tribunal, Judgment, 1.

 

[20] Newlines Institute, The Uyghur Genocide, 2.

 

[21] Uyghur Tribunal, Judgment, 49.

 

[22] House of Commons Library, The Uyghur Tribunal, 2.

 

[23] Human Rights Watch, Break Their Lineage, 1.

 

 мәнбәләр:

• House of Commons Library. The Uyghur Tribunal. Debate Pack CDP 2022-0009. London: UK Parliament, 2022.
• Human Rights Watch. «Break Their Lineage, Break Their Roots»: China’s Crimes against Humanity Targeting Uyghurs and Other Turkic Muslims. New York: Human Rights Watch, 2021.
• Murphy, Laura, Kendyl Salcito, Yalkun Uluyol, and Mia Rabkin. Driving Force: Automotive Supply Chains and Forced Labor in the Uyghur Region. Sheffield: Sheffield Hallam University Helena Kennedy Centre for International Justice, rev. July 2025.
• Newlines Institute for Strategy and Policy. The Uyghur Genocide: An Examination of China’s Breaches of the 1948 Genocide Convention. Washington, D.C.: Newlines Institute, 2021.
• Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights. OHCHR Assessment of human rights concerns in the Xinjiang Uyghur Autonomous Region, People’s Republic of China. Geneva: OHCHR, 2022.
• United States Holocaust Memorial Museum. «To Make Us Slowly Disappear»: The Chinese Government’s Assault on the Uyghurs. Washington, D.C.: Simon-Skjodt Center for the Prevention of Genocide, 2021.
• Uyghur Tribunal. Uyghur Tribunal Judgment. Delivered by Sir Geoffrey Nice QC. London: Uyghur Tribunal, 2021.