ANI | 2025-йили 10-декабир, лондон [әнглийә]: дунйа уйғур қурултийи (д у қ) ниң сабиқ рәиси долқун әйса, 2025-йиллиқ уйғур ирқий қирғинчилиқини етирап қилиш күнидә, хитайниң уйғурларға қиливатқан зийанкәшлики үчүн адаләт вә җавабкарлиқни сүрүштүрүш чақириқини йеңилиди. у етирап қилиш үчүн елип берилған төт йиллиқ паалийәтни хитайниң вәһшийликлиригә болған йәршариви тонушни өстүрүштики бурулуш нуқтиси дәп тәсвирлиди.
лондондики бир ахбарат йиғинида сөз қилған долқун әйса, 2021-йили 9-декабирдики җиддий пәйтләрни әсләп өтти. шу күни сер җефри найс (Sir Geoffrey Nice) рийасәтчиликидики мустәқил «уйғур соти» хитай һөкүмитиниң шәрқий түркистандики уйғур вә башқа түркий милләтләргә қарши ирқий қирғинчилиқ, қийин-қистақ вә инсанийәткә қарши җинайәт садир қилғанлиқини җакарлиған иди.
долқун әйса мундақ деди: «бу һөкүм бизниң тарихимизни өзгәртти. гәрчә у азаб-оқубәтләрни йоқитип кетәлмигән болсиму, әмма у җимҗитлиқни бузуп ташлиди вә бизниң азабимизниң әмди сәл қаралмаслиқиға капаләтлик қилди.»
долқун әйса дунйа уйғур қурултийиниң хәлқара җинайи ишлар соти (ICC) вә хәлқара сот мәһкимиси (ICJ) қатарлиқ әнәниви хәлқара қанун механизмлириға мураҗиәт қилиш имкансиз болғанлиқтин, 2020-йили бу «хәлқ соти»ни қурғанлиқини чүшәндүрди.
мәбләғниң чәкликлики, пидаийларға тайиниш вә хитай даирилириниң гуваһчиларға тәһдит селишиға қаримай, сотниң нәтиҗилири мустәһкәм турди. у хитайни гуваһчилар, тәтқиқатчилар вә дунйа уйғур қурултийини нишан қилған қарилаш һәрикәтлири арқилиқ бу җәрйанни инкар қилишқа урунғанлиқ билән әйиблиди.
долқун әйсаниң ейтишичә, бу сотниң һөкими қануний вә сийасий һәрикәтләндүргүч күчниң асасиға айланған. канада, америка, франсийә, әнглийә вә йавропа парламенти қатарлиқ он парламент уйғур ирқий қирғинчилиқини рәсмий етирап қилған.
униң йәкүнлири йәнә бирләшкән дөләтләр тәшкилати кишилик һоқуқ ишханисиниң 2022-йиллиқ доклатиға тәсир көрсәткән болуп, мәзкур доклатта хитайниң қилмишлириниң «хәлқаралиқ җинайәтләрни, болупму инсанийәткә қарши җинайәтләрни шәкилләндүрүши мумкинлики» байан қилинған.
долқун әйса сотниң нәтиҗилиридин илһам алған бир йүрүш хәлқаралиқ қануний һәрикәтләрни тәкитлиди. дунйа уйғур қурултийи вә «йәршариви қануний һәрикәт тори» (GLAN) әнглийәдә һөкүмәтниң мәҗбурий әмгәккә четишлиқ импорт мәһсулатлириға қарита һәрикәтсизликигә қарши дәвада ғәлибә қазанған.
буниңдин башқа, аргентина, франсийә вә испанийәдә хитайниң хуавей (Huawei), дахуа (Dahua) вә хиквижин (Hikvision) қатарлиқ ширкәтлиригә қарши делолар турғузулған болса, австралийә уйғур тәңритағ айаллар җәмийити Hmart ни мәҗбурий әмгәккә бағланған мәһсулатларни импорт қилғанлиқи үчүн әрз қилған. долқун әйса сөзини хуласилап: «уйғур соти хитайниң җинайәтлирини ашкарилапла қалмай, йәршариви муназирини өзгәртти» деди.
