2025-йили өктәбир, җәнвә. бирләшкән дөләтләр тәшкилати (б д т) кишилик һоқуқ кеңишиниң йиғин залида еғир бир сүкүт һөкүм сүрмәктә. бу йәрдә хитайниң шәрқий түркистанда йүргүзүватқан инсанийәткә қарши җинайәтлирини дәрһал тохтитишни тәләп қилип аваз чиқарған дөләтләрниң тизимлики оқулғанда, уйғур сийасий паалийәтчилириниң йүрикини ечиштуридиған бир реаллиқ ашкариланди. бу сәптә аранла 15 дөләт қалған иди.
албанийә, австралийә, әнглийә, чехийә, естонийә, исраилийә, йапонийә, латвийә, литванийә, шималий македонийә, палав, парагвай, сан марино, украина, америка қошма штатлири.
техи бир қанчә йил илгири бу тизимликтә 50 тин артуқ дөләт, җүмлидин йавропаниң гигантилири болған германийә, фирансийә, шундақла түркийә қатарлиқ дөләтләр бар иди.
бүгүнки күндә бу санниң 15 кә чүшүп қелиши; аддий бир санлиқ мәлуматниң өзгириши әмәс, бәлки уйғур дәвасиниң хәлқара дипломатийә сәһнисидә дуч келиватқан «мәвҗутлуқ кризиси» ниң бишаритидур.
бу чекиниш қандақ йүз бәрди? дунйаниң виҗдани өлдиму йаки биз истратегийәдә хаталаштуқму? бу мақалидә, бу трагедийәниң ташқи (хәлқара) вә ички (тәшкилатлиримизға аит) сәвәблирини чоңқур тәһлил қилип, чиқиш йоли үстидә издинимиз.
хитайниң «бәдәл төләттүрүш» дипломатийәси вә қорқутуш тактикиси
бу чекинишниң әң асаслиқ сәвәби; хитайниң йеқинқи бәш йил ичидә қолланған, һәр қандақ бир дөләтни уйғур мәсилисидә сөзләштин бурун миң қетим ойлинишқа мәҗбурлайдиған «сийасий вә иқтисадий терор» сийаситидур. хитай «тохуни боғузлап маймунға көрситиш» истратегийәси арқилиқ, уйғурларни қоллашниң «тәннәрхи» ни интайин йуқири көтүрүвәтти.
мәсилән:
2021-йили 5-айда, литванийә парламенти хитайниң уйғурларға қаратқан зулумини «ирқий қирғинчилиқ» дәп етирап қилғанда, бейҗиң интайин қаттиқ инкас қайтурди.
хитай таможна системисидин «литванийә» дегән дөләт намини пүтүнләй өчүрүвәтти. бу тарихта көрүлүп бақмиған бир иш иди. литванийәниң маллири хитай портлириға кирәлмиди. ундин башқа, хитай германийәниң чоң ширкәтлиригә (Continental қатарлиқларға): «әгәр литванийәдә ишләнгән запчасларни ишләтсәңлар, силәрниң машинилириңларниму хитайға киргүзмәймиз» дәп тәһдит салди.
кичик бир дөләт үчүн бу бесим бәк еғир кәлди. башқа йавропа дөләтлири буни көрүп, «бизниң иқтисадимиз бундақ зәрбигә бәрдашлиқ берәлмәйду» дәп авазини өчүрди.
австралийә уйғур мәсилисидә әң актип дөләтләрниң бири иди. 2020-йили 11-айда, хитай баш әлчиханиси австралийә таратқулириға бир һөҗҗәт тапшурди. бу һөҗҗәттә хитайниң австралийәгә немишқа җаза йүргүзгәнлики һәққидә «14 түрлүк әйибләш» йезилған болуп, униң ичидә: «австралийә истратегийәлик сийасәт институти (ASPI) ни мәбләғ билән тәминләп, уйғур мәсилисидә йалған доклат тарқатқанлиқи» ениқ көрситилгән.
хитай австралийәниң көмүр, арпа, үзүм һариқи вә кала гөшигә чәклимә қойди. австралийә йилиға нәччә он милйард доллар зийан тартти. бу башқа оттураһал дөләтләргә «уйғур мәсилисигә арилашсаң, базириңдин айрилисән» дегән ениқ сигнал иди.
2020-йилиниң ахирида, хитай хәлқ қурултийи түркийә билән болған «җинайәтчиләрни өткүзүп бериш келишими»ни туйуқсиз тәстиқлиди. дәл шу мәзгилдә, түркийәгә йоллашқа вәдә қилинған Sinovac ваксинилири сәвәбсиз кечикти. хәлқара көзәтчиләрниң қаришичә, хитай ваксинини қорал қилип, түркийә һөкүмитини уйғур мәсилисидә сүкүт қилишқа мәҗбурлиған.
2025-йилиға кәлгәндә, дунйаниң гео-сийасий хәритисидә зор өзгиришләр болди.
2022-йили башланған украина уруши вә 2023-йили башланған ғәззә кризиси, ғәрб дунйасиниң барлиқ дипломатик вә иқтисадий күчини шориди. ғәрб сийасийонлири үчүн бирла вақитта русийә, иран вә хитай билән тәң елишиш мумкин болмай қалди. улар «әң муһим» дәп қариған русийә вә оттура шәрқ мәсилисигә күчәп, уйғур мәсилисини «кейингә сүрүп» қойди.
йавропа иқтисадий чекиниш ичидә қалди. германийәниң Volkswagen вә BASF ға охшаш гигантлири хитай базирисиз һайат кәчүрәлмәйдиған һалға кәлди. шуңа, йавропа дөләтлири «виҗдан»дин көрә «һәмйан»ни таллап, хитай билән болған сода мунасивитини нормаллаштуруш йолини таллиди.
бу санниң 15 кә чүшүп қелишида пәқәт ташқи бесимла әмәс, бәлки бизниң өз ичимиздики мәсилиләрму һалқилиқ рол ойниди. буни етирап қилиш аччиқ болсиму, зөрүрдур.
1 - әхлақий үстүнлүк (Moral Authority) ниң йоқилиши:
уйғур дәваси – бир һәқ вә адаләт дәвасидур. биз дунйаға хитайниң әхлақсизлиқини сөзләп һесдашлиқ қазанған идуқ. әмма, йеқинқи йилларда бәзи тәшкилат рәһбәрлириниң җинсий паракәндичилик вә әхлақий сәтчиликлириниң ашкарилиниши, дәваниң инавитигә әҗәллик зәрбә бәрди.
ғәрб дөләтлиридә, болупму #MeToo һәрикитидин кейин, бундақ дағ тәгкән рәһбәрләр билән көрүшүш сийасий өзини өлтүрүвелиш билән баравәр. ғәрблик сийасийонлар: «өз сәпдашлириға һөрмәт қилмиғанлар, қандақму бир милләтниң һоқуқини қоғдисун?» дәп қарап, уйғур тәшкилатлиридин өзини қачурди.
2 - иҗтимаий таратқулардики «өзини вәйран қилиш» вә аталмиш «зийалийлар»ниң бузғунчилиқи:
әхлақий кризислардинму бәттәр, дөләтләрниң биздин үмид үзүшигә сәвәб болған йәнә бир амил; иҗтимаий таратқулардики уйғурниң уйғурни тиллаш, һақарәтләш вә йәргә уруш шамилидур.
болупму өзини «академик», «пирофессор», «зийалий» дәп ативалған, әмәлийәттә қолида унванидин башқа һечнемиси йоқ бәзи кишиләр, тәшкилатларниң кәмчиликини түзитишкә күч қошушниң орниға, иҗтимаий таратқуларда еғизи ечилсила тәшкилатларни йәргә уруш, рәһбәрләрни осал қилиш вә барлиқ тиришчанлиқларни «нөл»гә чиқириш арқилиқ өзлириниң «даналиқ» ини базарға селишни адәт қиливалди. улар тәшкилатларни етибарсизлаштуруш арқилиқ, өзлирини «һәммини билгүчи, йуқири сәвийәлик» көрситишкә урунди.
бу хил тохтимай өз-ара һуҗум қилиш, дунйа дипломатлири вә көзәтчилиридә: «бу уйғурлар һәргиз бирлишәлмәйдиған, бир-бирини көрәлмәйдиған, сийасий сапаси төвән, чечилаңғу бир топ икән» дегән қарашни шәкилләндүрди. дипломатлар: «улар өз рәһбәрлирини вә тәшкилатлирини өзлири қоллимиса вә һөрмәт қилмиса, биз немишқа қоллаймиз?» дегән хуласигә кәлди. бу, дөләтләрниң қоллашни тохтитишидики әң чоң писхикилиқ тосаққа айланди.
3 - кимлик кризиси: «шинҗаң» аталғуси вә вәтән зийаритиниң ақивити
биз хәлқарадин йардәм күтүватқан бир пәйттә, чәтәлдики уйғур җамаити ичидики бәзи қилмишлар дәваниң асасини йилтизидин чиритти.
чәтәлдә панаһлиқ тилигән, әркин дөләтләрниң пуқраси болған, һечқандақ хитай бесими йоқ туруқлуқму, өз вәтининиң намини «шәрқий түркистан» дәп аташтин қорқуп, ишғалчилар қойған «шинҗаң» дегән намини ишлитиватқанларниң көпийиши; хәлқара җәмийәткә: «булар техи хитайниң роһий ишғалийитидин қутулалмапту, буларниң мустәқиллиқ ирадиси йоқ» дегән сигнални бәрди.
вәтән зийарити вә «нормаллаштуруш»қа йантайақ болуш: хитай «ирқий қирғинчилиқ йоқ» дәп җар селиватқан бир пәйттә, чәтәлдики бәзи уйғурларниң хитай әлчиханилириға берип виза елип, вәтәнгә берип-келип зийарәт қилиши, той-төкүнләргә қатнишиши — хитайниң йалған тәшвиқатиға әң чоң дәлил болуп бәрди. хитай буни көрситип:
«қараңлар, ирқий қирғинчилиқ болған болса булар қайтип келәмти? вәзийәт нормал» дәп дунйани қайил қилди. бу қилмишлар, 15 дөләтниң сиртидики башқа дөләтләрниң: «уйғурларниң өзиму вәзийәттин рази охшайду» дәп қарап, қоллашни тохтитишиға биваситә сәвәб болди.
4 - истратегийәлик турғунлуқ вә «америка картиси»:
бизниң дипломатийәмиз 5 йилдин бери асасән охшаш гәпни, охшаш усулда тәкрарлап кәлди. йеңилиқ йариталмидуқ. униң үстигә, уйғур мәсилисиниң һәддидин зийадә америка сийаситигә бағлинип қелиши, башқа дөләтләрни (болупму йәршариниң җәнуби вә мусулман дөләтлирини) әндишигә салди. улар бу мәсилини «инсанийәт мәсилиси» дәп әмәс, «америкиниң хитайни тизгинләш қорали» дәп қарашқа башлиди вә арилашмаслиқни таллиди.
5 - сийасий пишип йетилиш: дөләтләрни әйибләш — дипломатик өзини өлтүрүвелиштур
биздики әң чоң сийасий хамлиқ шуки, бизни қоллаштин тохтап қалған йаки аваз бәрмигән дөләтләрни дәрһал «сетилғанлар», «хаинлар», «виҗдансизлар» дәп тиллаш вә әйибләшкә адәтләнгән. бу хил һессийатлиқ инкас, заманиви дипломатийәдә өз путиға өзи палта чапқанлиқ билән баравәр.
хәлқара мунасивәтләрдә «мәңгүлүк достлуқ йоқ, пәқәт мәңгүлүк мәнпәәт бар». бир дөләтниң бизни қоллаштин ваз кечиши — у дөләтниң әскиликидин әмәс, бәлки бизниң у дөләткә хитай билән қаршилишишқа йетәрлик сәвәб вә мәнпәәт көрситип берәлмигәнликимиздиндур.
биз сәптин чүшүп қалған дөләтләрни тиллашни дәрһал тохтитишимиз керәк. уларни әйибләш, уларни хитайниң қучиқиға техиму бәкрәк иттирип бериду. униң орниға: «биз қәйәрдә кәм қалдуқ? немишқа хитайниң тәһдити уларға бизниң дәвайимиздин еғир кәлди? биз қандақ қилип уларниң мәнпәәти билән дәвайимизни бирләштүрәләймиз?» дәп өзимиздин соришимиз вә соғуққанлиқ билән уларни қайта қайил қилиш йолини тутушимиз лазим. дипломатийә — ағриниш әмәс, бәлки мунасивәтни башқуруш сәнитидур.
чиқиш йоли вә һәл қилиш чарилири
вәзийәт интайин хәтәрлик, әмма үмидсиз әмәс. 2025-йилидики бу «15 дөләт» сигнали бизни ойғитиши керәк. төвәндикидәк радикал ислаһатларни елип бармисақ, бу сан техиму азийип, дәвайимиз тарихниң бир булуңида унтулуп кетиши мумкин.
1 - тәшкилатларда «әхлақий тазилаш» вә ислаһат елип бериш
җинсий паракәндичилик йаки чирикликкә четилған һәр қандақ рәһбәр, хизмити вә төһписигә қаримай дәрһал вәзиписидин елип ташлиниши керәк.
дәваниң «әхлақий үстүнлүки»ни қайта тикләш. дунйаға вә өз хәлқимизгә: «биз пак дәва үчүн пак рәһбәрләр билән йолға чиқтуқ» дегән сигнални бериш керәк. йаш, билимлик вә әхлақий җәһәттә нуқсансиз йеңи динамиклар рәһбәрликкә чиқирилиши шәрт.
2 - иҗтимаий таратқу әхлақи вә «миллий интизам»ни тикләш
аталмиш «академик» вә зийалийлар өзлириниң шәхсий адавити йаки мәғрурлуқи үчүн дәвани қурбан қилишни тохтитиши, тәнқидни иҗтимаий таратқуда әмәс, тәшкилат ичидә қилиш мәдәнийитини йетилдүрүши керәк.
җәмийәттә «тәшкилатни йәргә уруш дүшмәнни оқ билән тәминлигәнгә охшайду» дегән аңни омумлаштуруш лазим. шуниң билән биргә, чәтәлдики уйғурларниң өз вәтинини «шәрқий түркистан» дәп дадил атиши, хитайға берип-келиш қилмишлириға қарита җамаәт пикири бесими (иҗтимаий байқут) шәкилләндүрүлүши керәк.
3 - дипломатийәни көп қутуплаштуруш (америкидин һалқиш)
пәқәт вашингитонғила тайинивелиш истратегийәсидин ваз кечип, йавропа, түркийә, йапонийә вә шәрқий җәнубий асийа дөләтлири билән мустәқил дипломатик йол ечиш керәк.
биз уларға пәқәт «бизгә йардәм қилиңлар» дәп йилиниш әмәс, бәлки «хитайниң кеңәймичилики силәргиму тәһдит, биз һәмкарлашсақ икки тәрәпкә пайдилиқ» дегән «мәнпәәт ортақлиқи» нуқтисини чиқиш қилишимиз лазим.
4 - байан (Narrative) ни өзгәртиш: «иқтисадий бихәтәрлик» картиси
дунйа һазир «кишилик һоқуқ»тин көрә «иқтисадий мәнпәәт»кә көпрәк көңүл бөлүватиду. шуңа биз уйғур мәҗбурий әмгики мәсилисини пәқәт «зулум» дәпла әмәс, бәлки «адил содиға бузғунчилиқ» дәп чүшәндүрүшимиз керәк.
«хитайниң уйғурларни қул онида ишлитип ишләпчиқарған әрзан маллири силәрниң завутлириңларни вәйран қиливатиду, ишсизлиқни кәлтүрүп чиқириватиду» дегән темини йавропа вә тәрәққий қиливатқан дөләтләргә аңлитиш, уларниң бизни қоллиши үчүн иқтисадий сәвәб тепип бериду.
2025-йили б д т да көрүлгән бу мәнзирә — бизгә нисбәтән қийамәт қайим болғанлиқ әмәс, бәлки бир «ойғиниш қоңғуриқи» дур.
хитайниң пули вә бесими күчлүк, бу бир һәқиқәт. әмма бизниң әң чоң дүшминимиз хитайдинму бәкрәк өзимиздики иттипақсизлиқ, өзимизни өзимиз йәргә уруш, кимлик еңимизниң суслишиши, истратегийәсизлик вә әхлақий чирикликтур.
түврүки ичидин ойулған бина, сирттин шамал чиқмисиму йиқилиду. биз һазир шу йиқилишниң гирвикидә туруватимиз. әгәр биз дәрһал өзимизни түзитип, дәвани кәспий, пак, интизамлиқ вә әқиллиқ бир йолға салалмисақ, келәр йили бу 15 дөләтму қолини силкип кетип қелиши мумкин.
вақит; биз үчүн әң қиммәтлик байлиқ, уни биһудә сәтчиликләр вә өзара тиллашлар билән әмәс, әмәлий ислаһат вә бирлик билән үнүмлүк ишлитишимиз лазим.
