Yücel Tanay
Haber Nida, 21-08-2025
Doğu Türkistan bağımsızlık hareketi, 20. yüzyılın en çalkantılı dönemlerinden birinde, Türkistan coğrafyasının geleceğini belirlemeye çalışan milliyetçi bir dalganın ürünüydü. Bu mücadelenin en önemli figürlerinden biri de Alihan Töre Sağuni idi.
1884 yılında, Rus işgali altındaki Batı Türkistan’ın Tokmok (Çuy Vadisi, bugünkü Kırgızistan) şehrinde dünyaya gelen Alihan Töre Sağuni, Özbek Türklerindendi. Eğitimini medrese geleneği içinde aldı; küçük yaşlardan itibaren Türkistan’ın bağımsızlığı ve İslam dünyasının birliği için derin bir kaygı taşıdı.
Eğitim ve Ceditçilikle İlişkisi
Gençlik yıllarında, Rus işgali altındaki Batı Türkistan’da Ceditçilik hareketi ile temas kurdu. Ceditçilik, modern eğitim ve bilimsel düşünceyi İslam toplulukları arasında yaymayı hedefleyen bir akımdı. Alihan Töre Sağuni, bu hareketten etkilenerek medreselerde ders vermeye ve gençleri modern eğitimle tanıştırmaya başladı. Bu dönemde hem dini hem modern bilimsel bilgi birikimini harmanlayarak, genç kuşaklara milli bilinç ve özgürlük ideali aşılamaya çalıştı.
Alihan Töre Saguni
Doğu Türkistan’daki Faaliyetleri
1930’lu yıllarda Doğu Türkistan’a geçerek Uygur, Kazak ve Özbek toplulukları arasında siyasi ve kültürel faaliyetlerde bulundu. Hem dini lider hem de siyasi figür olarak bölgedeki halkı örgütledi, bağımsızlık ve milli kimlik bilincini yaydı.
Doğu Türkistan Cumhuriyeti ve Cumhurbaşkanlığı
12 Kasım 1944’te İli Vadisi’nde ilan edilen Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nde cumhurbaşkanı oldu. Kısa sürede halk desteği kazandı ve yönetimde aktif rol aldı. Ancak Çin yönetimi ve Sovyetler arasındaki siyasi çekişmeler, hareketi zor durumda bıraktı.
Sovyetler Tarafından Kaçırılması ve Sürgün Yılları
1946’da Sovyetler, Alihan Töre Sağuni’yi Doğu Türkistan’dan alarak Özbekistan’a götürdü. Böylece Doğu Türkistan’daki liderlikten uzaklaştırıldı. Taşkent’te zorunlu bir sürgün hayatı yaşadı, siyasi faaliyetleri engellendi. Bu dönemde en önemli eseri olan Türkistan Kaygısı’nı kaleme aldı.
Hayatının Sonu ve Mirası
Alihan Töre Sağuni, hayatının geri kalanını Sovyetler Birliği’nde geçirdi ve 1976 yılında Taşkent’te vefat etti. Onun düşünce ve faaliyetleri, Doğu Türkistan’ın bağımsızlık mücadelesinin simgesi olarak bugün hâlâ anılmaktadır. Ceditçilikten aldığı eğitim ve modern düşünceyle birleşen dini ve milli bilinci, onun liderliğini özel kılmaktadır.
Kaynakça
1. Millward, James A. Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang. Columbia University Press, 2007.
2. Forbes, Andrew D.W. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A Political History of Republican Sinkiang 1911–1949. Cambridge University Press, 1986.
3. Bellér-Hann, Ildikó. Community Matters in Xinjiang, 1880–1949: Towards a Historical Anthropology of the Uyghur. Brill, 2008.
4. Kim, Hodong. Holy War in China: The Muslim Rebellion and State in Chinese Central Asia, 1864–1877. Stanford University Press, 2004.
5. Alihan Töre Sağuni. Türkistan Kaygısı. (Türkçeye çevrilmiş baskı, İstanbul: 2006).
