Yücel Tanay
Haber Nida| 20-10-2025
Doğu Türkistan, tarih boyunca Türk, Moğol ve Çin etkisi altında kalmış; özellikle 18. yüzyıldan itibaren Çin-Mançu istilasıyla modern dönem tarih sahnesine çıkmıştır. Bölge, Karahanlılar’dan Karahıtaylar ve Moğollar’a kadar uzanan tarihî süreçte farklı yönetimler altında yaşamış, ancak Çin-Mançu istilasıyla birlikte uzun ve sancılı bir direniş dönemi başlamıştır.
1. Çin-Mançu İstilası ve İlk Direnişler (1760-1863)
1760 yılında Çin-Mançur güçlerinin Doğu Türkistan’a girişi, bölge halkı için zulüm ve baskı dönemi başlatmıştır. Çin-Mançu yönetimi, yerel halkın kültürel ve siyasi özerkliğini kısıtlamış, halkın dini ve sosyal özgürlüklerine müdahale etmiştir.
> Not: Çinliler, Doğu Türkistan’ı ilk kez 1759 yılında fethettikten sonra “Xinjiang” (Çince: 新疆, Türkçesi: Yeni Sınır veya Sincan) olarak adlandırmıştır. Qing yönetimi, bu isimle bölgeyi resmen kontrol altına aldığını göstermek istemiştir. Komünizm döneminde de Çin, bu ismi resmi olarak kullanmıştır.
Bu dönemde Doğu Türkistanlılar, çeşitli yerel isyanlarla işgale karşı direniş göstermiştir:
- Büyük Hocalar İsyanı (1757-1759): Çin işgaline karşı halkın başlattığı geniş çaplı direniş.
- Uçturfan İğde İsyanı (1765): Bölgesel çapta bağımsızlık mücadelesi.
2. 19. Yüzyılda Milli Direniş ve Yakup Bey’in Önderliği
19. yüzyıl, Doğu Türkistan için milli bilinç ve merkezi direnişin güçlendiği bir dönem olmuştur:
- Ziyauddin Hoca İsyanı (1847): Dini lider önderliğinde bağımsızlık mücadelesi.
- Veli Han Töre İsyanı (1857): Bölgesel ayaklanma.
- Kuça İsyanı (1862): Halkın merkezi direnişi.
- Yakup Bey’in Direnişi (1863): Çin işgalini püskürten ve Osmanlı’ya bağlı merkezi bir devlet kurmayı başaran lider.
Yakup Bey’in Önderliğinde Kurulan Devlet (1863)
Kuruluş: 1863 yılında Çin-Mançu işgaline karşı başlatılan halk ayaklanmaları sonucunda, Yakup Bey, Kaşgar merkezli bağımsız bir Doğu Türkistan devleti kurmuştur.
Devletin Adı: Tarihî kaynaklarda genellikle “Kaşgar Hanlığı” veya Doğu Türkistan Millî Devleti olarak geçer.
Bağımsızlık: Çin’in işgal güçlerini bölgeden uzaklaştırmış ve kısa süreli de olsa tam bağımsızlık sağlamıştır.
Yönetim: Osmanlı Devleti ile diplomatik ilişkiler kurmayı hedeflemiş, merkezi bir yönetimle halkın desteğini kazanmıştır.
Siyasi ve Askeri Başarılar:
Çin işgal güçlerini bölgeden temizlemiş, Kaşgar ve çevresindeki şehirlerde kontrolü sağlamıştır.
Yerel beyler ve dini liderler ile iş birliği yapmıştır.
Kısa Ömür: Yaklaşık 12 yıl kadar sürebilmiş ve 1877 civarında Çin’in yeniden müdahalesiyle sona ermiştir.
Tarihi Önemi: Doğu Türkistan tarihinde ilk merkezi bağımsız devlet denemesi olarak kabul edilir.
3. 20. Yüzyıl ve Cumhuriyet Denemeleri
Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti (1933)
Kaşgar merkezli kısa ömürlü bir cumhuriyettir.
Hoca Niyaz Hacı önderliğinde kurulmuş, Çin yönetimine karşı bağımsızlık mücadelesi vermiştir.
Doğu Türkistan Cumhuriyeti (1944)
Gulca’da Alihan Töre Sağuni liderliğinde kurulmuştur.
Çin baskısı ve askeri müdahaleler nedeniyle cumhuriyet yalnızca 5 yıl yaşayabilmiş ve Çin işgaline uğramıştır.
Önemli Liderler
Ahmetcan Kasım: Milli lider, bağımsızlık mücadelesi önderi.
Osman Batur (1899-1951): Altay bölgesinde halkı örgütleyerek bağımsızlık savaşını sürdürmüş, 29 Nisan 1951’de şehit edilmiştir.
Seyit Tümtürk: Türkiye’de çeşitli Uygur diaspora örgütlerinde liderlik yapmış, 2018’de Paris’te kurulan Doğu Türkistan Milli Meclisi başkanı olmuş, Çin işbirlikçilerinin şikayetiyle Türkiye’de birkaç kez yargılanmıştır.
4. Üç Efendiler Kimdir?
İsa Yusuf Alptekin – Devlet adamı ve diplomatik lider
Mehmet Emin Buğra – Tarihçi, siyasetçi ve halk lideri
Mesut Sabri Baykozi – Tıp doktoru ve idari yönetici
Bu üç lider, 1940’ların başında Çin’in başkenti Çongçing’te bir araya gelerek
Doğu Türkistan’ın siyasi geleceğini şekillendirmek amacıyla ortak bir mücadele başlatmış ve halk arasında “Üç Efendiler” olarak anılmıştır.
Görevleri ve Mücadeleleri
İsa Yusuf Alptekin: Genel Sekreter
Mehmet Emin Buğra: Tamirat Bakanı
Mesut Sabri Baykozi: Genel Vali
Çin’in Nanking hükümetiyle görüşmeler yapmış, Doğu Türkistan halkının haklarını savunmuşlardır.
1944’te Gulca merkezli Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin ilanında aktif rol oynamışlardır.
1949 işgalinden sonra Türkiye ve Hindistan’a göç etmiş, diaspora faaliyetlerinde bulunmuşlardır.
Mehmet Emin Buğra, “Şarki Türkistan Tarihi” adlı eseriyle bölgenin tarihini detaylı şekilde anlatmıştır.
İsa Yusuf Alptekin ve Mesut Sabri Baykozi de mücadele ve hatıralarını yazılı kaynaklarla gelecek nesillere aktarmışlardır.
5. Katliamlar ve Direniş (1949 Sonrası)
- 1990: Barın Katliamı
- 1995: Hoten Katliamı
- 1997: Gulca Katliamı
- 2009: Urumçi Katliamı
- 2013: Hoten Hanerik Katliamı
- 2014: Yarkent İlişku Katliamı
6. Diaspora Mücadelesi ve Örgütlenmeler
Dünya Uygur Kurultayı (2004): Eski Doğu Türkistan Milli Kurultayı ve Dünya Uygur Gençlik Kurultayı’nın birleşmesi.
Önemli liderler: Erkin Alptekin, Dolkun İsa, Rabia Kadir
Rabia Kadir: Dört dönem başkanlık yapmış, kadın hakları ve insan hakları savunucusu
Turguncan Alavudun: 2023 itibarıyla Dünya Uygur Kurultayı’nın yeni başkanı
Ruşen Abbas: Dünya Uygur Kongresi İcra Kurulu Başkanı, Uygur Hareketi’nin kurucusu ve genel başkanı
Rahile Davut: Doğu Türkistan kültürü ve folkloru üzerine akademik araştırmalar yapmış, 2017’de gözaltına alınmış ve hâlen tutuklu bulunuyor. Eserleri bölgenin kültürel mirası açısından temel kaynaklardan biridir.
7. İlham Tohti ve Akademik Mücadele
1969 Artuş doğumlu, Pekin’de ekonomi profesörü
2006’da Uyghurbiz.net’i kurmuş, diyalog ve anlayış geliştirmeye çalışmıştır
2014’te ayrılıkçılık suçlamasıyla ömür boyu hapse mahkûm edilmiştir
8. Çağdaş Uygur Edebiyatı
Şiir: Abduhalik Uygur, Lutpulla Mutellip, Memtili Efendi, Abdurehim Ötkür, Perhat İlyas, Rahmancan Avut
Tiyatro ve Sahne: Abdulla Rozi, Mömin Efendi, Ziya Semedi
Hikaye ve Roman: Zunun Kadiri, Nur Rozi,
Abdurehim Ötkür, Zordun Sabir
9. Turgun Almas ve “Uygurlar” Kitabı
Doğu Türkistan tarihi ve kültürü üzerine çalışmalar yapmış
En bilinen eseri “Uygurlar”, Uygur halkının tarihi, kültürü ve bağımsızlık mücadelesini detaylı şekilde ele alır
10. Sonuç
Doğu Türkistan tarihi, işgal ve baskılara rağmen halkın özgürlük mücadelesiyle şekillenmiştir. Yakup Bey’in kurduğu ilk devletten 20. yüzyıl cumhuriyet denemelerine, çağdaş liderler ve akademisyenlerin direnişine kadar, halk her dönemde bağımsızlık ve kültürel varlığını savunmuştur. Bu mücadele, günümüzde de diaspora ve uluslararası örgütler aracılığıyla devam etmektedir.
Kaynaklar
1. Turgun Almas, Uygurlar, 2015
2. Rahile Davut ve akademik çalışmalar, Doğu Türkistan Kültürel Tarihi
3. İlham Tohti ve ilgili raporlar, İnsan Hakları İzleme Örgütü (HRW)
