BBC تۈركچە 20-ئاۋغۇست خىتاي-تۈركىيە مۇناسىۋىتى ۋە ئۇيغۇرلار ھەققىدە «خىتاينىڭ تۈركىيەدىكى مەۋجۇتلۇقى كۈنسېرى كۈچىيىۋاتامدۇ، ئۇيغۇر مەسىلىسى كۈن تەرتىپىدىن چۈشۈپ قالدىمۇ؟» سەرلەۋھىلىك بىر ماقالە ئېلان قىلدى.

ماقالىدە ئالدى بىلەن خىتاي دۆلەت رەئىسى شى جىنپىڭ 2013-يىلى «بىر بەلۋاغ بىر يول» قۇرۇلۇشىنى ئوتتۇرىغا قويغاندىن بۇيان تۈركىيەگە سالغان مەبلەغلىرىنىڭ ئېشىش ئەھۋالىغا قاراپ چىقىلغان. ئارقىدىن ئۇيغۇر مەسىلىسىنىڭ تۈركىيەدىكى ئەھۋالى ئانالىز قىلىنغان بولۇپ، ب ب س غا سۆز قىلغان ئانالىزچىلار، ئۇيغۇر سىياسىي پائالىيەتلىرىنىڭ مەركىزىنىڭ تۈركىيەدىن ئامېرىكىغا يۆتكەلگەنلىكىنى ئىلگىرى سۈرگەن. 

ماقالىدە ئوتتۇرىغا قويۇلغان ئاساسلىق تېمىلار تۆۋەندىكىچە: 

بىر بەلۋاغ بىر يول ۋە ئوتتۇرا كارىدور

گەرچە تۈركىيە بىلەن خىتاينىڭ مۇناسىۋەت تارىخى تېخىمۇ ئۇزۇنغا سوزۇلسىمۇ، 2013-يىلى تۈركىيە ۋە دۇنيادىكى نۇرغۇن دۆلەتلەر ئۈچۈن خىتاي بىلەن بولغان مۇناسىۋەتتىكى ئابىدە دەپ قارىلىدۇ.

چۈنكى شۇ يىلى، خىتاي پرېزىدېنتى شى جىنپىڭ بىر بەلۋاغ بىر يول تەشەببۇسىنى ئېلان قىلدى.

بۇ بەلۋاغ خىتاينى ئوتتۇرا ئاسىيا ئارقىلىق ياۋروپاغا، شۇنداقلا جەنۇبىي ئاسىيا ۋە شەرقىي جەنۇبىي ئاسىياغا تۇتاشتۇرىدىغان قۇرۇقلۇق يولىنى كۆرسىتىدۇ. يول بولسا خىتاينى ئاسىيا ئارقىلىق ئافرىقا ۋە ياۋروپاغا تۇتىشىدىغان ئاساسلىق پورتلارغا تۇتىشىدىغان دېڭىز تورى.

ئۇ ۋاقىتتا، تۈركىيەنىڭ بۇ تۈردە مۇھىم رول ئوينايدىغانلىقىدىن ئۈمىد بار ئىدى، ئەمما بۇ تولۇق ئەمەلگە ئاشمىدى.

ئاتىلىم ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ دوتسېنتى نىلگۇن ئەلىكۈچۈك يىلدىرىم مۇنداق دېدى: «يىپەك يولى بەلبېغى تەشەببۇسى ئېلان قىلىنغاندا، تۈركىيە پىلانلانغان قۇرۇقلۇق يولىنىڭ بىر قىسمى ئىدى. قانداقلا بولمىسۇن، بۇ يولنىڭ بىر قىسمى تۈركىيەنىڭ شەرقىي جەنۇب چېگراسىغا سۈرىيە ۋە ئىران ئارقىلىق كىرىپ ئوتتۇرا ئاسىياغا تۇتىشىدىغان ئىنتايىن تۇراقسىز يول ئىدى.بۇ قەغەز يۈزىدە قالدى، ئۇنىڭ قەغەز يۈزىدە قالىدىغانلىقى ئېنىق ئىدى».

مۇتەخەسسىسلەرنىڭ سۆزىگە قارىغاندا، 2015-يىلى ئىقتىسادىي مۇناسىۋەتنى كۈچەيتىدىغان مۇھىم تەرەققىيات يۈز بەرگەن.

تۈركىيە ئوتتۇرا كارىدور دەپ ئاتىلىدىغان تۈرنى بىر بەلۋاغ بىر يول بىلەن ماسلاشتۇرۇشنى ئوتتۇرىغا قويدى.

بۇ قۇرۇلۇش 2008-يىلى سېلىنغان باكۇ-تىبلىس-كارس تۆمۈر يولى تۈرى بولۇپ، تۈركىيەنى گرۇزىيە ۋە ئەزەربەيجانغا تۇتاشتۇرۇپ، ئەزەربەيجان ئارقىلىق كاسپىي دېڭىزى ئارقىلىق ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرىگە تۇتىشىدۇ.

2015-يىلى 20 دۆلەت گۇرۇھى باشلىقلار يىغىنىدا ئىككى دۆلەت ئوتتۇرىسىدا ماسلىشىش توغرىسىدا چۈشىنىش ئەسلەتمىسى ئىمزالاندى.

خىتاينىڭ يېقىنقى يىللاردا تۈركىيەگە سالغان مەبلەغلىرى

تۈركىيەدە ھازىر Chery قاتارلىق خىتايدا ئىشلەنگەن ماشىنىلار يوللاردا تېخىمۇ كۆپ كۆرۈلۈدىغان بولدى.

شياۋمى ۋە خۇاۋېي ماركىلىق يانفونلار چوڭ شەھەرلەردە ۋە ئانادولۇنىڭ تۆت بۇلۇڭىدا ئالقىشقا ئېرىشتى.

«بۈگۈنكى ختىاي» ژۇرنىلىنىڭ تۈركچە نۇسخىسى ھۆكۈمەتكە يېقىن بولغان تۇركۇۋاز ئاخبارات گۇرۇھى تەرىپىدىن نەشر قىلىنغان. تۈركچە خىتاي ئاخبارات شىركىتى CGTN رادىئو تارقىتىدىغان تىللارنىڭ بىرى.

خىتاي بانكىسى ICBC تۈركىيەدە تىجارەت قىلىدۇ.

2015-يىلى، خىتايدىكى بىر بىرلەشمە مەبلەغ سېلىش شىركىتى ئىستانبۇلنىڭ ئاۋجىلار رايونىدىكى ئامبارلى قۇمپورت پورت باشقۇرۇش شىركىتىنىڭ %65 پېيىنى سېتىۋالغان.

ئۇنىڭدىن كېيىن، خىتاي ئادانا يۇمۇرتالىقتىكى خۇنۇتلۇ ئىسسىقلىق ئېلېكتر ئىستانسىسىغا مەبلەغ سالغان بولۇپ، سوممىسى بىر مىليارد 700 مىليون دوللار.

خىتاي يەنە بالىكسىرنىڭ باندىرمادىكى بور كاربون زاۋۇتىغا مەبلەغ سالغان.

بۇنىڭدىن باشقا، كېيىنكى يىللاردا بىر قىسىم مەبلەغلەر خۇسۇسىي ئىگىلىك ئارقىلىق سېلىندى، مەسىلەن ئەلى بابانىڭ Trendyol پېيىنىڭ زور بىر قىسمىنى سېتىۋېلىشى دېگەندەك.

BYD نىڭ مەبلەغ سېلىشى قانچىلىك مۇھىم؟

بۇ يىل 7-ئايدا ، ئېلون ماسكنىڭ تېسلا شىركىتى بىلەن توكلۇق ماشىنا سېتىشتا بىرىنچىلىكنى تالىشىۋاتقان خىتاينىڭ BYD شىركىتى بىلەن تۈركىيە سانائەت ۋە تېخنىكا مىنىستىرلىكى ئارىسىدا كېلىشىم ئىمزالاندى.شىركەت تۈركىيەگە تەخمىنەن 1 مىليارد دوللار مەبلەغ سېلىش پىلانلاندى.

دوتسېنت نىلگۈن ئەلىكۈچۈك يىلدىرىم بۇ مەبلەغنىڭ مۇھىملىقىنى تەكىتلەش بىلەن بىرگە مۇنۇلارنى بىلدۈرگەن: «ئەمەلىيەتتە، تۈركىيەدە قۇرۇلماقچى بولغان زاۋۇت بەلكىم ۋېنگىرىيەدىكىنىڭ ئاز بىر قىسمى بولۇشى مۇمكىن. چۈنكى بۇ تەخمىنەن بىر مىليارد دوللارلىق مەبلەغ. BYD نىڭ ۋېنگىرىيەگە سالغان مەبلىغى تەخمىنەن 20 مىليارد ياۋرو».

مارمارا ئۇنۋېرسىتىتىنىڭ ئوقۇتقۇچىسى پروفېسسور چاغداش ئۈنگۆرنىڭ سۆزىگە قارىغاندا، بۇ تۈركىيە ئۈچۈن ھەم ئەۋزەللىك ھەم تەۋەككۈلچى بىر مەبلەغ سېلىش:

«ياۋروپا ئىتتىپاقى ۋە ئامېرىكىدىكى خىتاينىڭ توكلۇق ماشىنىلىرىغا قويۇلغان تاموژنا ۋە باشقا چەكلىمىلەر داۋاملىشىۋاتقان ئامېرىكا-خىتاي تېخنىكا ئۇرۇشى بىلەن بىرلىشىپ، BYD نىڭ تۈركىيەگە سالغان مەبلىغىنىڭ ئۇزۇن مۇددەتلىك ئاقىۋەتلىرىنى ئېنىقسىزلاشتۇردى. بۇ مەبلەغ سېلىش ئىشقا ئورۇنلىشىش، تېخنىكا يۆتكەش، تەمىنلەش زەنجىرىنى تەرەققىي قىلدۇرۇش قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇ تۈركىيەنى مەسىلىلەردە ئەۋزەللىك بىلەن تەمىنلىشى مۇمكىن، ئەمما بۇ يەر شارىدىكى تىركىشىشنىڭ قەيەرگە ئېلىپ بارىدىغانلىقىغا باغلىق».

تاشقى سىياسەتتىكى يېڭى ئىزدىنىشلەر خىتاي بىلەن يېقىنلىشىشنى ئېلىپ كېلەمدۇ؟

ئۇنداقتا، ئىككى دۆلەتنىڭ مۇناسىۋىتى پەقەت ئىقتىسادنى ئاساس قىلغان ھالدا تەرەققىي قىلامدۇ؟

پروفېسسور ئۈنگۆر يەنە يېقىنلىشىشتىكى خەلقئارا سىياسەت ساھەسىگە دىققەت تارتىدۇ. ئۇ ئىككى پاراللېل تەرەققىياتنىڭ بارلىقىنى بايان قىلدى.

ئۇنىڭ سۆزىگە قارىغاندا ، «بۇلارنىڭ بىرى خىتاينىڭ 90-يىللىرىدىن بۇيان داۋاملىشىۋاتقان قەد كۆتۈرۈشى ۋە ئۇنىڭ ئىقتىسادىي ۋە جۇغراپىيىلىك سىياسىي ساھەدە غەربنىڭ ئورنىنى ئېلىشتىكى ئورنى. يەنە بىرى تۈركىيەنىڭ ئامېرىكا ۋە ياۋروپا دۆلەتلىرى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنىڭ ئاخىرقى ئون يىلى. ئۇنىڭ 15 يىلدىن بۇيان ئىزچىل جىددىي ھالەتتە تۇرغانلىقى».

ئاخىرىدا، پروفېسسور غەززە كرىزىسىنىڭ ئىككى دۆلەتنى يېقىنلاشتۇرىدىغان باغلىنىش ئىكەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى. ئۇ مۇنداق دېدى: «ئىككى دۆلەت ئامېرىكىنىڭ ئىسرائىلىيەنى قوللايدىغان تاشقى سىياسىتىگە قارشى ھەرىكەت قىلىۋاتىدۇ، بۇ ئۇزۇن مۇددەتلىك يۈزلىنىشتەك قىلىدۇ».

پروفېسسور ئۈنگۆرنىڭ قارىشىچە، تۈركىيەنىڭ شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىغا ئەزا بولۇشى ئىككى دۆلەت مۇناسىۋىتىدىكى مۇھىم ئامىل.

2013-2015-يىللىرى بۇ جەھەتتە كۆرۈنەرلىك تەرەققىيات بولدى.

تۈركىيە ئۇزۇن مۇساپىلىك باشقۇرۇلىدىغان بومبا سىستېمىسى ئۈچۈن خىتاي بىلەن سۆھبەتنى باشلىدى، ئامېرىكا ۋە شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتى بۇ ئەھۋالغا ئىنكاس قايتۇردى.

بۇ جەريان ئاخىرلاشقاندىن كېيىن، تۈركىيە خىتايدىن باشقۇرۇلىدىغان بومبا سېتىۋېلىشتىن ۋاز كېچىپ، خېرىدار چاقىرىش بىكار قىلىنغان.

ئۇيغۇر سىياسىي پائالىيەت مەركىزى ئامېرىكىغا يۆتكەلدى

كۆپ يىللاردىن بۇيان، تۈركىيە بىلەن خىتاي ئوتتۇرىسىدىكى ئەڭ قىيىن مەسىلىلەرنىڭ بىرى ئۇيغۇر مەسىلىسى دەپ قارىلىپ كەلدى.

دوتسېنت نىلگۈن خانىمنىڭ ئېيتىشىچە، 2000-يىللارنىڭ بېشىغىچە دۇنيادىكى ئۇيغۇر سىياسى پائالىيەتلىرىنىڭ مەركىزى تۈركىيە بولغان، ئەمما بۇ دەۋردە ئۇ ئامېرىكىغا يۆتكەلگەن.

مۇتەخەسسىسلەرنىڭ قارىشىچە، تۈركىيە يېقىنقى يىللاردىن بۇيان خىتاي بىلەن بولغان مۇناسىۋەتنىڭ چوڭقۇرلىشىشىغا ئەگىشىپ، ئۇيغۇر مەسىلىسىدىكى تەنقىد دەرىجىسىنى تۆۋەنلەتكەن.

2024-يىلى 20-ئاۋغۇست