خەلقئارا كەچۈرۈم تەشكىلاتى ئۇيغۇر ئاكادېمىك ئىلھام توختىنىڭ «بۆلگۈنچىلىك» جىنايىتى بىلەن ئەيىبلەنگەنلىكىنىڭ 10 يىللىقى ھارپىسدا بايانات ئېلان قىلىپ، «خەلقئارا جەمئىيەت ئۇنىڭ قويۇپ بېرىلىشىگە كاپالەتلىك قىلىش ئۈچۈن كونكرېت تەدبىرلەرنى قوللىنىشى كېرەك» دېدى.
ئىلھام توختى ئادالەتسىز سوتلانغاندىن كېيىن 2014-يىلى 23-سېنتەبىر مۇددەتسىز قاماق جازاسىغا ھۆكۈم قىلىنغان. ئۇ ئۇيغۇر مىللىتى بىلەن خىتايدىكى كۆپ سانلىق مىللەت ئوتتۇرىسىدا دىئالوگ ۋە يارىشىشنى تىنچ تەشەببۇس قىلغاندىن كېيىن، خىتاي ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن نىشان قىلىنغان.
خەلقئارا كەچۈرۈم تەشكىلاتىنىڭ باش كاتىپى ئاگنېس كاللامارد (Agnes Callamard) مۇنداق دېدى: «ئىلھام توختى خىتايدا ئۇيغۇر ۋە خىتاي جەمئىيىتى ئوتتۇرىسىدىكى ھەمكارلىق ۋە تىنچ بىللە ياشاشنى ئىلگىرى سۈرگەندە، خىتاي ھۆكۈمىتى باستۇرۇش ۋە تۈرمىگە قاماش بىلەن جاۋاب قايتۇردى. ئۇنىڭ ئون يىل تۈرمىدە يېتىشى خىتاينىڭ ناچار كىشىلىك ھوقۇق خاتىرىسىدىكى تېخىمۇ نومۇسسىز بىر داغ »دېدى.
«بۇ بەختسىز خاتىرە كۈنى بىزگە بېيجىڭنىڭ رەھىمسىزلىكىنى ئەسلىتىپلا قالماي، بەلكى يەنە باشقا ھۆكۈمەتلەرنىڭ ئىلھام توختىنىڭ قويۇپ بېرىلىشىگە كاپالەتلىك قىلالمىغانلىقىنى گەۋدىلەندۈردى. ئۇنىڭ 10 يىلدىن بۇيانقى كىشىنى ھەيران قالدۇرىدىغان ئابىدىسى خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ تېخىمۇ كۆپ ئىشلارنى قىلىشىنىڭ زۆرۈرلۈكىنى تەكىتلىدى».
ئىلھام توختىغا قارىتىلغان ئەيىبلەشلەر ئۇنىڭ خىتاينىڭ غەربىي شىمالىدىكى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى (شەرقىي تۈركىستان-ت) دا ئۇيغۇرلار دۇچ كەلگەن سىستېمىلىق كەمسىتىش ۋە زۇلۇم توغرىسىدىكى يازمىلىرى ۋە تەلىماتلىرىدىن كەلگەن.
ئىلھام توختىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئۇيغۇرلارغا قىلىنغان زىيانكەشلىكنىڭ ئۈزۈلمەي داۋاملىشىۋاتقانلىقى ۋە جازالانمىغانلىقى كىشىنى غەزەپلەندۈرىدۇ. - ئاگنېس كاللامارد
ئىلھام توختى خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ رايوندىكى سىياسىتىنى تەنقىد قىلىش بىلەن بىر ۋاقىتتا، زوراۋانلىق ۋە بۆلگۈنچىلىككە ئىزچىل قارشى تۇرۇپ، خىتاينىڭ قانۇنىغا ئاساسەن مىللەتلەر ئوتتۇرىسىدا كۆۋرۈك بەرپا قىلىش ئۈچۈن خىزمەت قىلدى.
ئۇ 2019-يىلى ساخاروف مۇكاپاتى - ياۋروپا پارلامېنتىنىڭ ئەڭ يۇقىرى كىشىلىك ھوقۇق مۇكاپاتىغا ئېرىشتى.
«بۇ مۇكاپات ئىلھام توختىنىڭ ئالدىنقى قاتاردىكى كىشىلىك ھوقۇق تۆھپىسىنى، شۇنداقلا ئۆزىنىڭ كىشىلىك ھوقۇق قىيىنچىلىقىنى ئېتىراپ قىلىدۇ ۋە مۇئەييەنلەشتۈرىدۇ. شۇنداقتىمۇ ئۇنىڭغا ئەڭ ئېھتىياجلىق بولغىنى ئەركىنلىك، بۇنىڭ ئۈچۈن ئۇ خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ تەۋرەنمەس جامائەت تەشەببۇسى ئارقىلىق قويۇپ بېرىشكە چاقىرىق قىلىشقا لايىق. بۇ دۇنيا رەھبەرلىرىنىڭ خىتاي دائىرىلىرىدىن ھەر بىر يۇقىرى دەرىجىلىك يىغىندا، ب د ت يىغىنىدا، ھەر قېتىم ھەرىكەت قوللىنىشنى بىۋاسىتە تەلەپ قىلىدىغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ »دېدى ئاگنېس كاللامارد.
«ئىلھام توختىنىڭ ھېسداشلىق مەيدانى ئۇنىڭ تۈرمىگە تاشلىنىشىنى پەۋقۇلئاددە قەبىھ قىلىدۇ، شۇنداقلا دۇنيا جامائىتىنى ئۇنىڭ ھوقۇقىنى قوغداش ئۈچۈن تېخىمۇ كۆپ ئىشلارنى قىلىشقا مەجبۇرلايدۇ. ئىلھام توختى ۋىجدان مەھبۇسى، ئۇنىڭ ئەركىنلىكى خىتايدىكى كىشىلىك ھوقۇق ۋە ئادالەتنى ئىلگىرى سۈرۈشتىكى ھەل قىلغۇچ قەدەم بولىدۇ».
قىزىنى «جىمىقتۇرۇش ئۇرۇنۇشى»
ئاڭلاشلارغا قارىغاندا، ئىلھام توختى تۈرمىدە قىيىن-قىستاق ۋە باشقا ناچار مۇئامىلىلەرگە ئۇچرىغان، بۇلار قول ۋە پۇتىنى كىشەنلەش، ئۇزۇن مۇددەت يالغۇز قالدۇرۇش، يېتەرلىك داۋالاش ۋە يېمەك-ئىچمەك تەمىنلىمەسلىك، شۇنداقلا سىياسىي تەربىيە قىلىش قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
ئۇنىڭ قىزى جەۋھەر ئىلھام دادىسىنىڭ قويۇپ بېرىلىشى ئۈچۈن ھارماي-تالماي پائالىيەت ئېلىپ باردى. ئۇ خەلقئارا كەچۈرۈم تەشكىلاتىغا بىلدۈرۈشىچە، خىتاي دائىرىلىرى ئۇنىڭ بۇ دېلودىكى ئاممىۋى تەشۋىقاتىنى توختىتىش بەدىلىگە ئۇنىڭ بىلەن شەرتلىك ئالاقىلىشىش ئارقىلىق ئۇنى جىمىقتۇرۇشقا ئۇرۇنغان.
ئۇنىڭ ئامېرىكىدا ئوقۇۋاتقان مەزگىلدە دادىسى بىلەن بولغان ئەڭ ئاخىرقى سۆھبىتى 2014-يىلى 1-ئاينىڭ 14-كۈنى بېيجىڭدا قولغا ئېلىنىشتىن بىر قانچە سائەت بۇرۇن Skype ئارقىلىق بولغان. ئىلھام توختىنىڭ ئائىلىسى ئۇنى 2017-يىلى ئەتىيازدىن باشلاپ كۆرەلمىدى، ئەينى ۋاقىتتا ئۇلارنىڭ پەسىللىك تۈرمە زىيارىتى تۇيۇقسىز توختىدى.
جەۋھەر ئىلھام خەلقئارا كەچۈرۈم تەشكىلاتىغا مۇنداق دېدى: «دادىسىنى كۆرۈش بىر قىزنىڭ نېگىزلىك ھوقۇقى بولۇشى كېرەك، ئىنسان بولۇش سۈپىتىم بىلەن ئادالەتسىزلىكنى كۆرگەن ھامان ئاشكارىلاش مېنىڭ ھوقۇقىم».
ئۇ 10 يىل ئىلگىرىكى ئەڭ ئاخىرقى ئۇچرىشىشى ھەققىدە توختىلىپ مۇنداق دېدى: «ئەگەر مەن (بۇنىڭ) مېنىڭ ئەڭ ئاخىرقى قېتىم دادام بىلەن ئالاقىلىشىشىم ئىكەنلىكىنى بىلگەن بولسام، مەن ئۇنىڭ بىلەن سائەتلەپ تېلېفونلىشىپ، ئۇنىڭغا ياخشى كۆرىدىغانلىقىمنى ئېيتقان بولاتتىم. بەختكە قارشى، نۇرغۇن ئۇيغۇرلار، نۇرغۇن ئۇيغۇر قىز-ئوغۇللىرى مەن بىلەن ئوخشاش تەقدىرگە ئۇچرىدى».
2024-يىلى 19-سىنتەبىر
