تۈركىستان ۋاقتى گېزىتى / ئىستانبۇل – 2025-يىلى 5-ماي – دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيى (WUC)نىڭ يېقىندا ئېلان قىلغان دوكلاتى ۋە مۇناسىۋەتلىك خەلقئارالىق تەكشۈرۈشلەر، خىتاي ھاكىمىيىتىنىڭ ئۇيغۇرلارغا قاراتقان زۇلۇمىنىڭ پەقەت شەرقىي تۈركىستان بىلەنلا چەكلىنىپ قالماي، پۈتۈن يەر شارى مىقياسىدا سىستېمىلىق ھالدا كېڭىيىۋاتقانلىقىنى ئاشكارىلىدى. بۇ دوكلاتلار خىتاينىڭ چەت ئەللەردىكى ئۇيغۇر پائالىيەتچىلىرىنى، تەشكىلاتلىرىنى ۋە ھەققانىيەت ئاۋازلىرىنى بوغۇش ئۈچۈن قوللىنىۋاتقان كۆپ خىل رەزىل ۋاسىتىلىرىنى، بولۇپمۇ خەلقئارا سەھنىلەردىكى سۇيىقەستلىرى ۋە تور ھۇجۇملىرىنى تەپسىلىي پاش قىلدى.
 
قورچاق تەشكىلاتلار ئارقىلىق خەلقئارا سورۇنلارنى بۇلغاش ۋە ھەققانىي سادالارنى بوغۇش
 
دوكلاتلاردا كۆرسىتىلىشىچە، خىتاي ھاكىمىيىتى ئۆزى قۇرۇپ، مالىيە جەھەتتىن قوللايدىغان «ھۆكۈمەت قۇرغان ئاممىۋى تەشكىلات» (GONGOs) دەپ ئاتالغان قورچاق گۇرۇپپىلارنى بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى (ب د ت) غا ئوخشاش خەلقئارالىق مۇنبەرلەرگە سىستېمىلىق سىڭدۈرمەكتە. بۇ ساختا تەشكىلاتلارنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى – ب د ت نىڭ كىشىلىك ھوقۇق مېخانىزملىرىنى، جۈملىدىن كىشىلىك ھوقۇق كېڭىشى (HRC)، ئالاھىدە تەرتىپلەر ۋە ئومۇميۈزلۈك قەرەللىك كۆزىتىش (UPR) قاتارلىق سورۇنلارنى ئىچىدىن كونترول قىلىش، ھەقىقىي داۋاقىلىۋاتقان تەشكىلاتلارنىڭ، بولۇپمۇ دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيى (WUC) قاتارلىقلارنىڭ پائالىيەتلىرىگە توسقۇنلۇق قىلىش، ئۇلارنىڭ ۋەكىللىرىنى ئاشكارا-يوشۇرۇن كۆزىتىپ، قورقۇتۇش ۋە تەھدىت سېلىش، ھەمدە خىتاينىڭ ئۇيغۇرلارغا قاراتقان ئىرقىي قىرغىنچىلىق ۋە ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەتلىرىنى ئاقلاش، خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ ھەقىقىي ئەھۋالنى بىلىشىگە توسالغۇ بولۇشتىن ئىبارەت.
‏

WUC مۇئاۋىن رەئىسى زۇمرەتئاي ئەركىن ۋە ئىجرائىيە كومىتېتى رەئىسى ئەركىن زۇنۇن قاتارلىق پائالىيەتچىلەرنىڭ گۇۋاھلىق بېرىشىچە، خىتاي ۋەكىللىرى ۋە ئۇلارنىڭ قورچاقلىرى ب د ت يىغىنلىرى جەريانىدا WUC ئەزالىرىنى بىۋاسىتە كۆزىتىپ، سۈرەتكە تارتىپ، ئۇلار بىلەن ئۇچرىشىدىغان دىپلوماتلارغا بېسىم ئىشلىتىپ، ھەتتا رەسمىي «دىپلوماتىك نوتا» ئەۋەتىش ئارقىلىق ئۇچرىشىشلارنى بىكار قىلىشقا ئۇرۇنغان. خەلقئارالىق ئىنسان ھوقۇقلىرى خىزمىتى (ISHR) نىڭ دوكلاتىمۇ بۇ ئەھۋاللارنى دەلىللەپ، خىتاينىڭ 2018-يىلدىن بېرى مۇستەقىل ئاۋازلارنى خەلقئارا سورۇنلاردىن سىستېمىلىق چەتكە قېقىۋاتقانلىقىنى ۋە بۇنىڭ خەلقئارالىق كىشىلىك ھوقۇق سىستېمىسىنىڭ ئۈنۈمى ۋە ئىشەنچلىكلىكىگە ئېغىر زىيان سالىدىغانلىقىنى كۆرسەتكەن. بۇ خىل قورقۇتۇش ۋە ئۆچ ئېلىش ھەرىكەتلىرى WUC نىڭ سابىق رەئىسى دولقۇن ئەيساغا ئوخشاش نۇرغۇن پائالىيەتچىلەرگە قارىتا ئىزچىل داۋاملاشماقتا.
 
سىستېمىلىق تور ھۇجۇملىرى ئارقىلىق پائالىيەتچىلەرنى نىشانلاش ۋە پاراكەندە قىلىش
 
خىتاينىڭ يەر شارى خاراكتېرلىك باستۇرۇشىنىڭ يەنە بىر مۇھىم شەكلى – ئۇيغۇر پائالىيەتچىلىرى ۋە تەشكىلاتلىرىغا قارشى ئېلىپ بېرىلىۋاتقان كەڭ كۆلەملىك ۋە ئىنتايىن مۇرەككەپ تور ھۇجۇملىرىدۇر. دوكلاتتا، خىتاي ھۆكۈمىتى بىلەن بىۋاسىتە باغلانغانلىقى ئېنىقلانغان تور جاسۇسلۇق گۇرۇپپىلىرىنىڭ WUC نىڭ يۇقىرى دەرىجىلىك رەھبەرلىرىنى نىشانلىغانلىقى ئوتتۇرىغا قويۇلغان. بۇ ھۇجۇملارنىڭ بىر تىپىك مىسالى سۈپىتىدە، 2024-يىلى مايدىن باشلاپ، ئۇيغۇرلار ئارىسىدا كەڭ قوللىنىلىدىغان «UyghurEditPP» ناملىق ھەقسىز يۇمشاق دېتالىنىڭ ساختا يېڭىلانمىسىغا جاسۇسلۇق پىروگراممىلىرى يوشۇرۇپ تارقىتىلغان. بۇ زىيانداش پىروگرامما ھەمكارلاشقۇچى تەشكىلاتلارنىڭ نامىنى سۇيىئىستېمال قىلغان ئېلخەتلەر ئارقىلىق ئەۋەتىلگەن بولۇپ، قاچىلانغاندىن كېيىن قۇربانلارنىڭ ئۈسكۈنىلىرىنى (كومپيۇتېر، تېلېفون) يىراقتىن تۇرۇپ كونترول قىلىش، ئۇچۇرلىرىنى ئوغرىلاش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلغان.
‏

WUC ئىجرائىيە كومىتېتى رەئىسى ئەركىن زۇنۇن ئۆزىنىڭ شەخسىي ۋە خىزمەت ھېساباتلىرىغا قارىتا «تىرويان ئېتى» (Trojan horse) تىپىدىكى زىيانلىق ئۇلىنىشلار ئارقىلىق قىلىنغان كۆپ قېتىملىق، سىستېمىلىق تور ھۇجۇملىرىغا ئۇچرىغانلىقىنى بىلدۈرگەن. بۇ ھۇجۇملارنىڭ مەقسىتى پەقەت تېخنىكىلىق زىيان سېلىپلا قالماي، بەلكى پائالىيەتچىلەرنىڭ روھىيىتىگە ئېغىر زەربە بېرىش، ئۇلاردا دائىملىق بىخەتەرلىك ئەندىشىسى پەيدا قىلىش ۋە پائالىيەتلىرىنى ئاقسىتىشنى نىشانلايدۇ. ئۇيغۇر مەدەنىيىتىگە خىزمەت قىلىدىغان قوراللارنىڭ ئەكسىچە، ئۆز خەلقىگە قارشى جاسۇسلۇق ۋە زىيانكەشلىك قورالىغا ئايلاندۇرۇلۇشى، خىتاي ھاكىمىيىتىنىڭ رەزىللىكى ۋە ئەخلاقسىزلىقىنىڭ يەنە بىر يارقىن ئىپادىسىدۇر.
 
خەلقئارالىق تەكشۈرۈشلەر باستۇرۇشنىڭ يەر شارىۋىكۆلىمىنى ئوتتۇرىغا قويدى
 
خەلقئارالىق تەكشۈرۈش مۇخبىرلىرى بىرلەشمىسى(ICIJ) باشچىلىقىدا، كۆپلىگەن دۆلەتلەردىكى (گېرمانىيە، ئىرلاندىيە، ئامېرىكا، فىرانسىيە قاتارلىق) نوپۇزلۇق تاراتقۇلار ھەمكارلىشىپ ئېلىپ بارغان «خىتاينىڭ باستۇرۇش مېخانىزملىرى» ناملىق چوڭقۇر تەكشۈرۈش دوكلاتى، خىتاينىڭ بۇ قىلمىشلىرىنىڭ يەككە ھادىسە ئەمەس، بەلكى پۈتۈن يەر شارىنى قاپلىغان، دۆلەت تەرىپىدىن سىستېمىلىق ئۇيۇشتۇرۇلغان بىر ھەرىكەت ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلىدى. 23 دۆلەتتىكى 100 دىن ئارتۇق زىيانكەشلىككە ئۇچرىغۇچىنىڭ گۇۋاھلىقى ۋە قولغا چۈشكەن ھۆكۈمەت ھۆججەتلىرىگە ئاساسلانغان بۇ تەكشۈرۈش، خىتاينىڭ باستۇرۇش تورىنىڭ جەنۋەدىكى ب د ت بىناسىدىن تارتىپ، ياۋروپانىڭ ھەرقايسى شەھەرلىرىگىچە يېيىلغانلىقىنى، مۇھاجىرەتتىكى ئۇيغۇر، تىبەت، خوڭكوڭ ۋە خىتاي پۇقرالىرىدىن بولغان ئۆكتىچىلەرگە قارشى تور ھۇجۇمى، ئىز قوغلاش، قورقۇتۇش، تەھدىت سېلىش، ۋەتەندىكى ئۇرۇق-تۇغقانلىرى ئارقىلىق بېسىم ئىشلىتىش قاتارلىق تۈرلۈك رەزىل ۋاسىتىلەرنى قوللىنىۋاتقانلىقىنى كۆرسىتىپ بەردى. بۇ تەكشۈرۈشلەر خىتاينىڭ «چېگرا ھالقىغان باستۇرۇش»ىنىڭ نەقەدەر كەڭ كۆلەملىك ۋە رەھىمسىز ئىكەنلىكىنى يەنە بىر قېتىم جاھانغا جاكارلىدى.
 
خۇلاسىلىگەندە، دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيىنىڭ دوكلاتى ۋە مۇناسىۋەتلىك خەلقئارالىق تەكشۈرۈشلەر، خىتاي ھاكىمىيىتىنىڭ يەر شارى مىقياسىدا ئۇيغۇرلارنى ۋە ئۇلارنىڭ ھەقلىق ئاۋازلىرىنى باستۇرۇش ئۈچۈن قورچاق تەشكىلاتلار، تور ھۇجۇملىرى ۋە باشقا تۈرلۈك چېگرا ھالقىغان بېسىم ۋاسىتىلىرىنى سىستېمىلىق ۋە رەھىمسىزلەرچە قوللىنىۋاتقانلىقىنى ئىنكار قىلغۇسىز پاكىتلار بىلەن ئوتتۇرىغا قويدى. بۇ قىلمىشلار خەلقئارالىق كىشىلىك ھوقۇق مېخانىزملىرىنىڭ ئۈنۈمى ۋە ئىشەنچلىكلىكىگە ئېغىر تەھدىت بولۇپلا قالماي، دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا ياشاۋاتقان ئۇيغۇرلارنىڭ بىخەتەرلىكى ۋە ئەركىنلىكىگە بىۋاسىتە خەۋپ يەتكۈزمەكتە. خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ بۇ ئاشكارىلانغان جىنايەتلەرگە قارىتا كۈچلۈك ئىنكاس قايتۇرۇشى، خىتاينى جاۋابكارلىققا تارتىشى ۋە چەت ئەللەردىكى ئۇيغۇر پائالىيەتچىلىرىنى قوغداش ئۈچۈن كونكرېت ۋە ئەمەلىي تەدبىرلەرنى قوللىنىشى ھازىرقى ۋەزىيەتتە ئىنتايىن مۇھىم ۋە زۆرۈردۇر.