تۈركىستان تايمىس ئۈچۈن ئىستانبۇلدىن ئەھمەد ئىسلام تەييارلىدى
2025-يىلى 12-ماي
خەلقئارا مېھمانخانا گۇرۇپپىلىرى، جۈملىدىن دۇنياغا تونۇلغان «ھولىدەي ئىنن»نىڭ ئانا شىركىتى بولغان «خەلقئارالىق مېھمانخانىلار گۇرۇپپىسى»نىڭ (IHG) خىتاي ئىشغالىيىتى ئاستىدىكى شەرقىي تۈركىستاندا تىجارەتنى كېڭەيتىش پىلانلىرى، رايوندىكى كۈنسايىن ئەۋج ئېلىۋاتقان كىشىلىك ھوقۇق پاجىئەسى، جۈملىدىن ئۇيغۇر مۇسۇلمانلىرىغا قارىتىلغان ئىنسانلىققا خىلاپ جىنايەتلەر، ھەتتا بەزى دۆلەتلەر ۋە خەلقئارا ئورگانلار تەرىپىدىن ئىرقىي قىرغىنچىلىق دەپ ئېتىراپ قىلىنغان زۇلۇملار ئوتتۇرىغا قويۇلۇپ، قاتتىق تەنقىدلەرگە ئۇچرىماقتا؛ بۇ شىركەتلەر، ئىنسانىي قىممەت قاراشلىرىنى نەزەردىن ساقىت قىلىپ، زۇلۇم داۋام قىلىۋاتقان رايوندىن مەنپەئەت ئىزدەش بىلەن ئەيىبلەنمەكتە.
«دەيلى مەيل» گېزىتىنىڭ 2025-يىلى 9-ماي كۈنىدىكى كۇمەيل جافەر ئىمزالىق ماقالىسىدە قەيت قىلىنىشىچە، «خەلقئارالىق مېھمانخانىلار گۇرۇپپىسى» نۆۋەتتە شەرقىي تۈركىستاندا تۆت مېھمانخانىنى باشقۇرۇۋاتقان بولۇپ، يەنە 16 دىن ئارتۇق مېھمانخانا ئېچىشنى پىلانلىغان. ئەنە شۇنداق ئەھۋال، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇرلارغا قاراتقان كەڭ كۆلەملىك نەزەربەند قىلىش، مەجبۇرىي ئەمگەككە سېلىش، دىنىي ۋە مەدەنىيەت قىرغىنچىلىقى، ۋە جازا لاگېرلىرىغا سولاش قاتارلىق سىستېمىلىق بېسىملىرىنىڭ داۋام قىلىۋاتقانلىقى ئاشكارىلانغان، شۇنداقلا بۇ قىلمىشلارنىڭ نۇرغۇن دۆلەتلەر ۋە كىشىلىك ھوقۇق ئورگانلىرى تەرىپىدىن «ئىرقىي قىرغىنچىلىق» دەپ ئېتىراپ قىلىنغان مۇھىم بىر پەيتتە يۈز بەرمەكتە.
پارلامېنت ئەزالىرى ۋە ھوقۇق تەشكىلاتلىرىنىڭ ئىنكاسى
بۇ مەسىلە، ئەنگلىيە پارلامېنتىدا ۋە خەلقئارا كىشىلىك ھوقۇق تەشكىلاتلىرى ئارىسىدا زور غۇلغۇلا قوزغىدى. ئەنگلىيەدىن بىر گۇرۇپپا پارلامېنت ئەزالىرى، بۇنىڭ ئىچىدە كونسېرۋاتىپ پارتىيەنىڭ سابىق رەھبىرى سېر ئىيان دۇنكان سىمىس قاتارلىقلار، «خەلقئارالىق مېھمانخانىلار گۇرۇپپىسى» گە رەسمىي مەكتۇپ يېزىپ، ئۇنىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى تىجارەت پائالىيەتلىرى ھەققىدە تەپسىلىي چۈشەنچە بېرىشنى تەلەپ قىلدى. «خىتايغا قارشى پارلامېنتلارئارا ئىتتىپاقى» (IPAC) قوللىغان بۇ خەتتە، رايوندىكى ئېغىر زۇلۇملارنى كۆزدە تۇتۇپ، «خەلقئارالىق مېھمانخانىلار گۇرۇپپىسى» نىڭ كېڭەيتىش پىلانلىرىنى دەرھال قايتا قاراپ چىقىشقا چاقىرىق قىلىندى.
پارلامېنت ئەزالىرى ئالاھىدە ئەسكەرتىپ، ھەشەمەتلىك مېھمانخانىلارنى شەرقىي تۈركىستاندا باشقۇرۇشنىڭ، خىتاي ھاكىمىيىتىنىڭ كىشىلىك ھوقۇق كىرىزىسىنى يوشۇرۇشقا ئۇرۇنۇش تەشۋىقاتىغا ياردەم بېرىدىغانلىقىنى، رايوننىڭ رېئاللىقىنى يوشۇرۇپ، ساختا، سۈنئىي بىر ئوبراز يارىتىشقا تۆھپە قوشىدىغانلىقىنى ئېيتتى.
«ئۇيغۇر كىشىلىك ھوقۇق لايىھەسى»نىڭ (UHRP) تەتقىقات دىرېكتورى دوكتور ھەنرىك سەددىيېۋسكى، «خەلقئارالىق مېھمانخانىلار گۇرۇپپىسى» غا ئوخشاش خەلقئارا مېھمانخانا زەنجىرلىرىنىڭ رايوندا يالغان نورماللىق ھالىتىنى كۆرسەتمەكچى بولۇۋاتقانلىقىنى قەتئىي تەكىتلىگەن. ئۇ: «يۇقىرى سەۋىيەلىك تۇرالغۇ ۋە ئارام ئېلىش جايلىرىنى تەمىنلەش ئارقىلىق، خەلقئارا مېھمانخانا زەنجىرلىرى رايوننىڭ پاكىزلانغان، رېئاللىقتىن يىراق ئوبرازىغا ئورتاقلاشماقتا. بۇ ھال بېيجىڭ ھاكىمىيىتىنىڭ زۇلۇمنى يېپىشقا قارىتىلغان تەشۋىقاتىغا بىۋاسىتە خىزمەت قىلىدۇ» دېگەن.
بۇ پىكىر خىتايغا قارشى پارلامېنتلارئارا ئىتتىپاقىنىڭ ئىجرائىيە دىرېكتورى لۇك دې پۇلفورد تەرىپىدىن قايتا تەكىتلەندى. ئۇ شەرقىي تۈركىستاندا تىجارەتنى كېڭەيتىۋاتقان شىركەتلەرنى قاتتىق تەنقىد قىلىپ، رايوندىكى كەڭ تارقالغان ئاساسىي ئىنسانىي ھوقۇق دەپسەندىچىلىكى سەۋەبىدىن مۇستەقىل ۋە مەنىلىك كىشىلىك ھوقۇق تەكشۈرۈشى ئېلىپ بېرىشنىڭ ھەرگىز مۇمكىن ئەمەسلىكىنى ئالاھىدە قەيت قىلدى.
خەلقئارا مېھمانخانا مەۋجۇتلۇقىنىڭ كۆلىمى ۋە ئەخلاقىي دىلەمماسى
«دەيلى مەيل»نىڭ مەلۇماتىغا ئاساسلانغاندا، 2025-يىلى 4-ئايغىچە شەرقىي تۈركىستاندا ھەر خىل خەلقئارا ماركىلاردىن كەم دېگەندە 115 مېھمانخانا تىجارەت قىلىۋاتقانلىقى، يەنە 74 مېھمانخانىنىڭ پىلانلىنىش باسقۇچىدا ئىكەنلىكى ئاشكارىلانغان. خەلقئارا مېھمانخانا زەنجىرلىرىنىڭ بۇ زور ساندا مەۋجۇت بولۇشى، ئۇيغۇر ئاھالىسى جازا لاگېرلىرىغا قامىلىش، مەجبۇرىي ئەمگەك ۋە مەدەنىيەت قىرغىنچىلىقىغا دۇچ كېلىۋاتقان بىر رايوندا كارخانىلارنىڭ يۈزلەنگەن ئېغىر ئەخلاقىي دىلەمماسىنى ئېنىق گەۋدىلەندۈرۈپ بېرىدۇ.
بۇ مېھمانخانىلارنىڭ كېڭىيىشى پەقەتلا ئىقتىسادىي پايدا كەلتۈرۈپلا قالماستىن، يەنە يالغان ئىقتىسادىي گۈللىنىش ۋە ساختا مۇقىملىق ئوبرازىنى يارىتىش ئارقىلىق خىتاي ھاكىمىيىتىنىڭ زۇلۇم ھەرىكەتلىرىنى قانۇنلاشتۇرۇش خەۋپىنىمۇ ئېلىپ كېلىدۇ. بۇ، رايوندىكى رېئاللىقنى يوشۇرۇش ۋە خەلقئارا تەنقىدلەرنى سۇسلاشتۇرۇش مەقسىتىدە، كىشىلىك ھوقۇق دەپسەندىچىلىكى داۋام قىلىۋاتقان بىر مۇھىتتا «نورمال تۇرمۇش» نىڭ كۆرۈنۈشىنى يارىتىشقا ياردەم بېرىدۇ.
كارخانا جاۋابكارلىقى ۋە ئىستېمالچىلارنىڭ ئورنى
«ئۇيغۇر ئىرقىي قىرغىنچىلىقىنى توختىتىش» قاتارلىق ھوقۇق تەشكىلاتلىرى ئىلگىرى تېز موداچىلىق ماگناتلىرىدىن «شېيىن» قاتارلىق شىركەتلەرنى مەجبۇرىي ئۇيغۇر ئەمگىكىدىن پايدىلانغانلىقى ئۈچۈن ئەيىبلىگەن ئىدى. «دەيلى مەيل» دوكلاتىدا، لۇك دې پۇلفوردنىڭ ئىستېمالچىلارنى مەنپەئەتنى كىشىلىك ھوقۇقتىن ئۈستۈن قويىدىغان شىركەتلەرنى بايقۇت قىلىش ئارقىلىق «پۇتلىرى ئارقىلىق بېلەت تاشلاش» قا ئۈندىگەنلىكىنى قەيت قىلغان. بۇ، كارخانا ھەرىكىتىگە تەسىر كۆرسىتىشتە ئاممىۋى بېسىمنىڭ قانچىلىك مۇھىملىقىنى تەكىتلەپ بېرىدۇ.
ماقالىدە يەنە، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ قاتتىق كونتروللۇقى ۋە مۇستەقىل تەكشۈرۈشلەرنى چەكلەشى سەۋەبىدىن شەرقىي تۈركىستاندا كىشىلىك ھوقۇق تەكشۈرۈش ئېلىپ بېرىشنىڭ قىيىنلىقى ئەسكەرتىلگەن. بۇ شەففافسىزلىق، شىركەتلەرنىڭ ئۆز پائالىيەتلىرىنىڭ ئۇيغۇرلارغا قارشى زۇلۇمغا تۆھپە قوشمايدىغانلىقى ياكى ئۇنىڭدىن پايدىلانمايدىغانلىقىنى كاپالەتلەندۈرۈش ئۈچۈن كۆرسەتكەن تىرىشچانلىقلىرىنى مۇرەككەپلەشتۈرگەن.
خەلقئارا بېسىم ۋە كەلگۈسى تەرەققىياتلار
كارخانىلارنىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى پائالىيەتلىرىگە ئالىي دەرىجىلىك پارلامېنت ئەزالىرى ۋە ئۇيغۇر كىشىلىك ھوقۇق لايىھەسى، IPAC قاتارلىق تەشكىلاتلارنىڭ كۆڭۈل بۆلۈشى، خەلقئارا تەكشۈرۈشنىڭ كۈچەيگەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ ۋە «خەلقئارالىق مېھمانخانىلار گۇرۇپپىسى» قاتارلىق شىركەتلەرنى بۇ رايوندىكى مەۋجۇتلۇقىنى قايتا باھالاشقا بېسىم قىلىشى مۇمكىن.
بۇ سىستېمىلىق خاراكتېرگە ئىگە مەسىلە ئۈچۈن، دۇنيادىكى ھەر بىر ئاڭلىق ئىستېمالچىنىڭ ئاكتىپ ئورۇن ئېلىشى، ئېڭى بىلەن ئىستېمال قىلىش تاللاشلىرى ئارقىلىق شەرقىي تۈركىستاندىكى كىشىلىك ھوقۇق كىرىزىسىگە دۇچ كەلگەن ئۇيغۇرلارغا ھەمدەمدە بولۇشى، ھەمدە خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ بېسىمىنى كۈچەيتىش ئۈچۈن ئۆز ۋەكىللىرى بىلەن ئالاقە قىلىپ، بېسىم ئىشلىشى ئىنتايىن مۇھىم.
پايدىمۇ ياكى ئىنسانىي قەدىر- قىممەتمۇ؟
«خەلقئارالىق مېھمانخانىلار گۇرۇپپىسى» نىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى تىجارەت مەنپەئەتلىرىنىڭ ئۇيغۇرلار دۇچ كەلگەن كىشىلىك ھوقۇق پاجىئەسى بىلەن قانداق گىرەلىشىپ كەتكەنلىكىنى ئاشكارىلىغان بۇ ئەھۋال، شىركەتنىڭ ئۇيغۇر زۇلۇمى داۋام قىلىۋاتقان رايوندىن پايدا ئېلىشى سەۋەبىدىن قاتتىق تەنقىدكە ئۇچرىدى. ئەنگلىيە پارلامېنت ئەزالىرى ۋە ھوقۇق تەشكىلاتلىرىنىڭ تەلەپلىرى تېخىمۇ چوڭ شىركەت ھېسابات بېرىشچانلىقى ۋە ئوچۇق-ئاشكارىلىققا بولغان جىددىي ئېھتىياجنى گەۋدىلەندۈردى.
دۇنيا ئۇيغۇر كىرىزىسى ھەققىدىكى تونۇشىنىڭ ئېشىشىغا ئەگىشىپ، شىركەتلەر ئۆزلىرىنىڭ ھەرىكەتلىرىنى ئەخلاق ئۆلچەملىرى بىلەن ماسلاشتۇرۇشقا، بولمىسا ئىنسانىي ھوقۇق دەپسەندىچىلىكىگە شېرىك بولۇش خەۋپىگە يولۇقماسلىق ئۈچۈن كۈچلۈك بېسىمغا دۇچ كېلىۋاتىدۇ. بۇ ئەھۋال، قارشىلىق كۆرسىتىش ۋە زۇلۇم ئاستىدىكى رايونلاردا خەلقئارا تىجارەت قىلىشنىڭ ئېغىر ئەخلاقىي مەسئۇلىيىتىنى ئەسكەرتىپ تۇرىدۇ.
شۇڭا، دۇنيا جامائەتچىلىكى، ھۆكۈمەتلەر ۋە كىشىلىك ھوقۇق تەشكىلاتلىرى بىرلىكتە ھەرىكەت قىلىپ، «خەلقئارالىق مېھمانخانىلار گۇرۇپپىسى» غا ئوخشاش شىركەتلەرنىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەتلەردىن پايدا كۆرۈشىگە خاتىمە بېرىشنى تەلەپ قىلىشى كېرەك. پەقەت شۇنداق بىرلەشمە كۈچ بىلەنلا، شىركەتلەرنى ئەخلاقىي تىجارەت قىلىشقا مەجبۇرلىغىلى ھەمدە ئۇيغۇر خەلقىنىڭ زۇلۇمىنى ئاخىرلاشتۇرۇشقا تۈرتكە بولغىلى بولىدۇ.
