شۆھرەت ھوشۇر 2015-يىلى ئامېرىكا دۆلەت مەجلىسى خىتاي ئىشلىرى ئىجرائىيە كومىتېتىدا ئۆتكۈزۈلگەن بىر ئىسپات ئاڭلاش يىغىنىدا. 

تۈركىستان تايمىس، 28-ماي، ئىستانبۇل

خىتاينىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى زۇلۇم سىياسەتلىرى، كىشىلىك ھوقۇق دەپسەندىچىلىكلىرى قاتارلىق بارلىق قانۇنسىز قىلمىشلىرىنى ئاشكارىلاش بىلەن تونۇلغان ئەركىن ئاسىيا رادىيوسىنىڭ ژۇرنالىستى شۆھرەت ھوشۇرنىڭ دوستلىرى ۋە ئائىلە-تاۋابىئاتلىرىنى زەربە ئوبيېكتى قىلغانلىقى ئاشكارىلاندى.

خەلقئارالىق تەكشۈرگۈچى ژۇرنالىستلار بىرلەشمىسى (ICIJ) نىڭ مۇخبىرى شۇنداقلا ئاسىيا ۋە ياۋروپا كوردىناتورى سىللا ئالېچى 2025-يىلى 27-ماي بىرلەشمىنىڭ تور بېتىدە ئەڭ يېڭى تەكشۈرۈش دوكلاتىنى ئېلان قىلىپ، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئەركىن ئاسىيا رادىيوسى (RFA) دا ئىشلەيدىغان ئۇيغۇر ژۇرنالىست شۆھرەت ھوشۇرنىڭ دوستلىرى ۋە ئائىلە ئەزالىرىنى نىشان ئوبېكتى قىلىپ، ئۇلار ئارقىلىق ژۇرنالىستنى جىمىقتۇرۇشقا ئۇرۇنغانلىقىنى پاش قىلدى. بۇ تەكشۈرۈش دوكلاتى، خىتاينىڭ ئەركىن ئاسىيا رادىيوسىنىڭ خەۋەرلىرىنى چەكلەش ئۈچۈن ئۇزۇن يىللار بويىچە داۋاملاشتۇرغان باستۇرۇش ھەرىكەتلىرىنىڭ بىر قىسمىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

خىتاينىڭ نىشان قىلغان ژۇرنالىست ۋە يېقىنلىرى

شۆھرەت ھوشۇر 60 ياشلىق ئۇيغۇر ژۇرنالىست بولۇپ، ئىلگىرى شەرقىي تۈركىستان (شىنجاڭ)دىكى بىر يەرلىك رادىيو ئىستانسىسىدا ئىشلىگەن. ئۇ 1994-يىلى خىتاينىڭ ئۇيغۇرلارغا قاراتقان زۇلۇمى ھەققىدە يازغان ئىككى ماقالىسى ھۆكۈمەتنىڭ تەشۋىقات ئىدارىسى تەرىپىدىن «بۇزغۇنچىلىق» دەپ بەلگە قىلىنىپ، دائىرىلەر تەرىپىدىن ئىزدەلگەندىن كېيىن خىتايدىن قېچىپ چىققان. ئۇ ساختا پاسپورت بىلەن ئالدى بىلەن پاكىستانغا، ئاندىن تۈركىيەگە، كېيىنچە ئامېرىكاغا قېچىپ كېتىپ، ئۇ يەردە ئامېرىكا پۇقرالىقىغا ئېرىشكەن. ھوشۇر 2007-يىلدىن بۇيان ئەركىن ئاسىيا رادىيوسىدا ژۇرنالىست بولۇپ ئىشلىگەن. ئۇ خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى ئۇيغۇرلارغا قاراتقان باستۇرۇش سىياسەتلىرىنى، جۈملىدىن كەڭ كۆلەمدە تۇتقۇن قىلىشنى ئاشكارىلاش بىلەن داڭلىق. ئۇنىڭ رايون ھەققىدىكى چوڭقۇر مەلۇماتى ۋە ئالاقە تورىنىڭ كەڭ بولۇشى ئۇنى ساقچى خادىملىرى ۋە باشقا مەخپىي مەنبەلەردىن ئۆزگىچە ئۇچۇرلارنى توپلاش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلغان.

شۆھرەت ھوشۇر ئائىلىسىدىكىلەر بىلەن، 1988-يىلى. 

شۆھرەت ھوشۇر 2015-يىلى ئامېرىكا دۆلەت مەجلىسى-ئىجرائىيە كومىتېتىدا سۆز قىلغاندا مۇنداق دېگەن ئىدى: «ئەركىن ئاسىيا رادىيوسىدا خەۋەرلىرىمنى ئاڭلىغان ئۇيغۇرلار ئۈچۈن خىتاي ھۆكۈمىتى ئائىلەمگە ۋە ماڭا بىر كۈنى مېنىڭ ژۇرنالىستلىق پائالىيەتلىرىمنىڭ بەدىلىنى تۆلىتىدىغانلىقىنى ئېنىق ئېيتتى». خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ باياناتچىسى شۇ ۋاقىتتا بۇ ئەيىبلەشلەرنى «پۈتۈنلەي ئاساسسىز» دەپ رەت قىلغانىدى.

خەلقئارالىق تەكشۈرگۈچى ژۇرنالىستلار بىرلەشمىسىنىڭ بۇ قېتىمقى يېڭى دوكلاتىدا كۆرسىتىلىشىچە، خىتايشۇناس ئادرىيان زېنز تەرىپىدىن قولغا چۈشۈرۈلۈپ، خەلقئارالىق تەكشۈرگۈچى ژۇرنالىستلار بىرلەشمىسى (ICIJ) بىلەن ئورتاقلىشىلغان شەرقىي تۈركىستاننىڭ غەربىگە جايلاشقان تېكەس ناھىيەسى جامائەت خەۋپسىزلىك ئىدارىسىدىن سىرتىغا چىقىپ كەتكەن مەخپىي ھۆججەتلەر خىتاينىڭ ھوشۇرنىڭ يېقىنلىرىنى زەربە ئوبيېكتى قىلغانلىقىنى ئىسپاتلايدۇ. بۇ ھۆججەتلەرگە قارىغاندا، 2014-يىلى «شىنجاڭ» (شەرقىي تۈركىستان) خەۋپسىزلىك ئورگانلىرى ھوشۇرنىڭ 42 نەپەر تونۇشى ۋە يېقىنلىرىنىڭ ئىسىم-فامىلىسى، ئادرېسى، كەسپى، تېلېفون نومۇرى قاتارلىق شەخسىي ئۇچۇرلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بىر تىزىملىك تۈزىگەن. بۇ تىزىملىكتىكى كىشىلەر «سەزگۈر ۋە ئالاھىدە» دەپ تەسۋىرلەنگەن بولۇپ، خىتاي ھاكىمىيىتى ئۇلارنى ھوشۇر بىلەن «يېقىن ئالاقىدە» دەپ قاراپ، «يېقىندىن دىققەت قىلىش» ياكى «دىققەت بىلەن كۆزىتىش» كېرەكلىكىنى تەكىتلىگەن. ھوشۇرنىڭ بىلدۈرۈشىچە، بۇ تىزىملىكتىكى كىشىلەرنىڭ بەزىلىرى ئون نەچچە يىل ئىلگىرىكى ئالىي مەكتەپ دوستلىرى ئىكەن، ئۇلارنىڭ كۆپىنچىسى «سىياسىي ئىشلارغا ئىنتايىن ئېھتىياتچانلىق بىلەن مۇئامىلە قىلىدىغان جىمىغۇر كىشىلەر» بولۇپ، ھەتتا بەزىلىرى خىتاي كوممۇنىستىك پارتىيەسىگە ئوچۇقچە سادىق بولغان بولسىمۇ يەنىلا زەربە ئوبيېكتى قىلىنغان. تىزىملىكتىكى بىر يازغۇچىنىڭ «سىياسىي گۇمان بىلەن جامائەت خەۋپسىزلىك ئورگانلىرى تەرىپىدىن بىر تەرەپ قىلىنغانلىقى» قەيت قىلىنغان.

شۆھرەت ھوشۇرنىڭ ئېيتىشىچە، ئۇنىڭ تۆت نەپەر ئاكا-ئۇكا-سىڭىللىرى (جۈملىدىن بىرى گىرىم بۇيۇملىرى دۇكىنىنىڭ خوجايىنى، بىرى قاسساپخانا ئاچقان سودىگەر، يەنە بىرى دېھقان بولغان ئۈچ ئاكىسى ۋە بىر سىڭلىسى) ۋە ئۇلارنىڭ ئاياللىرى سەككىز يىلدىن بۇيان تۇتقۇندا بولۇپ، ئىز-دېرىكى بولمىغان. ئۇلارنىڭ ئاساسسىز ئەيىبلەشلەر بىلەن 15 يىلدىن ئارتۇق قاماق جازاسىغا ھۆكۈم قىلىنغان بولۇشى مۇمكىن. ھوشۇر بۇنىڭ سەۋەبىنى ئۆزىنىڭ ژۇرنالىستلىق پائالىيىتى دەپ قارايدۇ. ئۇنىڭ ئېيتىشىچە، دائىرىلەر يوشۇرۇن كۆزىتىلگەن تېلېفونلار ئارقىلىق ئۇنىڭ تۇغقانلىرىغا بېسىم قىلىپ، «مېنى ئىشىمدىن توختىتىڭلار، بولمىسا ئاقىۋىتىگە دۇچار بولىسىلەر» دەپ قايتا-قايتا ئاگاھلاندۇرغان. 2014-يىلى ساقچى خادىملىرى ھوشۇرنىڭ ئۈچ ئاكىسىنى ئۇنىڭ بىر ئاكىسىنىڭ جازاسى توغرىسىدا تېلېفوندا سۆزلەشكەندىن كېيىن «دۆلەت خەۋپسىزلىك قانۇنلىرىنى بۇزۇش» ۋە گۇمانلىق ھالدا «دۆلەت سىرىنى ئاشكارىلاش» بىلەن ئەيىبلەپ قاماققا تاشلىغان. ھوشۇر بۇ ئەيىبلەشلەرنى يالغان دەپ رەت قىلغان. ئىككى ئاكىسى قىسمەن ئامېرىكا ھۆكۈمىتىنىڭ ئارىلىشىشى بىلەن 18 ئايدىن كېيىن قويۇپ بېرىلگەن. لېكىن بۇ ئاكىلار 2018-يىلى ھوشۇرنىڭ باشقا تۇغقانلىرى ۋە ئانىسى بىلەن بىرلىكتە قايتا تۇتقۇن قىلىنغان. ئۇنىڭ ئانىسى كېيىنرەك قويۇپ بېرىلگەن بولسىمۇ، ھوشۇرنىڭ ئېيتىشىچە، ئۇنىڭ ئەڭ ئاز دېگەندە 10 يېقىن تۇغقىنى ھازىرمۇ تۈرمىدە بولۇپ، ئۇلارنىڭ جازا مۇددىتى نامەلۇم ئىكەن.

خىتاينىڭ ئەركىن ئاسىيا رادىيوسىغا قارشى ھەرىكەتلىرى

خىتاي ھۆكۈمىتى ئەركىن ئاسىيا رادىيوسىنىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى سەزگۈر ۋەقەلەر ھەققىدىكى خەۋەرلىرىنى «جاسۇسلۇق» ۋە «ئويدۇرما ئۇچۇر تارقىتىش» دەپ ئەيىبلىگەن. ئاشكارىلىنىپ كەتكەن ساقچى ھۆججەتلىرى ۋە ئىچكى خەۋپسىزلىك كۆرسەتمىلىرىدە كۆرسىتىلىشىچە، خىتاي دائىرىلىرى ئەركىن ئاسىيا رادىيوسىنى خىتاي كوممۇنىستىك پارتىيەسىنىڭ ھاكىمىيىتىگە تەھدىت دەپ قارايدۇ. 2014-يىلى تۈزۈلگەن بىر پىلانغا ئاساسەن، خىتاي دائىرىلىرى ئەركىن ئاسىيا رادىيوسىنىڭ دۆلەت ئىچىدىكى تەشكىلاتلار بىلەن تىل بىرىكتۈرۈشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش، كونترول قىلىش ۋە ئۇنىڭغا قارشى كۈرەش قىلىشنى نىشان قىلغان. بۇ پىلان بويىچە، «ئەركىن ئاسىيا رادىيوسى بىلەن ھەمكارلاشقان يەرلىك كىشىلەرنىڭ سانىنى تەكشۈرۈش، ئۇلارنىڭ ھەقىقىي كىملىكىنى، تارىخىي ھەمكارلىق پائالىيەتلىرىنى ۋە ھازىرقى ئىپادىسىنى بىر-بىرلەپ ئېنىقلاپ چىقىش، ھەمدە ئۇلارنى مۇۋاپىق ھالدا مۇھىم شەخسلەر ياكى ئالاھىدە گۇرۇپپىلار قاتارىغا كىرگۈزۈپ، كونترول قىلىش تەدبىرلىرىنى يولغا قويۇش» ئۈچۈن بىر ھۆكۈمەت ئورگىنى قۇرۇلغان.

2018 -يىلى، ئەركىن ئاسىيا رادىيوسى ۋە ئامېرىكا ئاۋازى رادىيوسى ئۇيغۇرلارنى كەڭ كۆلەمدە تۇتقۇن قىلىش ۋە دۆلەت تەرىپىدىن يۈرگۈزۈلگەن باشقا زۇلۇملارنى خەۋەر قىلغاندا، رايوندىكى ساقچى خادىملىرى بۇ خەۋەر تور بېكەتلىرىنى دائىم كۆزىتىپ، «بۇزغۇنچىلىق» دەپ قارالغان ماقالىلەرنى تىزىملاپ چىققان. بىر خادىمنىڭ دوكلاتىدا، 2018-يىلى 6-ئاينىڭ 16-كۈنى ئېلان قىلىنغان ئەركىن ئاسىيا رادىيوسىنىڭ «شىنجاڭدىكى ئەھۋال ئەندىشە قىلىشقا ئەرزىيدۇ» ماۋزۇلۇق خەۋىرىنىڭ «دۆلەت سىرتىدىكى دۈشمەن كۈچلەرنىڭ ھۇجۇمى» دەپ بېكىتىلگەنلىكى قەيت قىلىنغان. ئادرىيان زېنزنىڭ سۆزىگە قارىغاندا، دائىرىلەر «شىنجاڭغا مۇناسىۋەتلىك دۆلەت سىياسەتلىرىنى تەنقىد قىلىدىغان ياكى زۇلۇمنىڭ تەرەپلىرىنى ئاشكارىلايدىغان ئەركىن ئاسىيا رادىيوسى خەۋەرلىرىنى ئىنتايىن تەپسىلىي خاتىرىلىگەن»، بۇ «ئەركىن ئاسىيا رادىيوسى خەۋەرلىرىنىڭ مۇھىملىقىنى» كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

خىتاي دائىرىلىرى ئەركىن ئاسىيا رادىيوسىنىڭ ئۇيغۇر خەۋەر مۇلازىمىتىدە ئىشلەيدىغان 22 ژۇرنالىستنىڭ يەتتىسىنىڭ 70 تىن ئارتۇق ئائىلە ئەزالىرىنى ئۇلارنىڭ ئىشلىگەن خەۋەرلىرى سەۋەبىدىن قاماققا تاشلىغان ياكى بېسىم ئاستىغا ئالغان. بۇ ھەرىكەتلەر خىتاينىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى ئۇيغۇرلارغا قارشى يۈرگۈزگەن باستۇرۇش سىياسەتلىرىنى ئاشكارىلايدىغان ئەركىن ئاسىيا رادىيوسىنى جىمىقتۇرۇشقا قارىتىلغان.

خەلقئارالىق تەكشۈرگۈچى ژۇرنالىستلار بىرلەشمىسىنىڭ «خىتاي نىشانلىرى» (China Targets) ناملىق تەكشۈرۈش دوكلاتىدا، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ خەلقئارالىق ئورگانلارنى، جۈملىدىن خەلقئارا ساقچى تەشكىلاتى - ئىنتېرپول ۋە بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنى ئىشلىتىپ، خىتاي رېژىمىنى تەنقىد قىلغۇچىلارنى نىشان قىلىپ، ئۇلارنى خەلقئارا سەۋىيەدە باستۇرۇشقا ئۇرۇنغانلىقى ئاشكارىلاندى. بۇ تەكشۈرۈش دوكلاتى 42 خەۋەر ئورگىنىدىكى 104 ژۇرنالىستنىڭ 10 ئاي داۋاملاشقان ھەمكارلىقى ئاساسىدا، 23 دۆلەتتىكى 105 زەربىگە ئۇچرىغۇچىنىڭ گۇۋاھلىقلىرىغا ئاساسلانغان.

ئامېرىكانىڭ ئەركىن ئاسىيا رادىيوسىنى مەبلەغ بىلەن تەمىنلەشنى توختىتىشى

ئەركىن ئاسىيا رادىيوسى 1996-يىلى خىتاي قاتارلىق ھاكىممۇتلەق ھاكىمىيەتلەر توغرىسىدىكى ئاشكارىلانمىغان ئۇچۇرلارنى خەۋەرلەشتۈرۈپ تارقىتىش مەقسىتىدە قۇرۇلغان بولۇپ، شەرقىي تۈركىستاندىكى كىشىلىك ھوقۇق دەپسەندىچىلىكلىرىنى ئاشكارىلاشتىكى مۇھىم رولىغا قارىماي، ئامېرىكا ھۆكۈمىتى يېقىنقى ۋاقىتلاردا رادىيونىڭ ئانا شىركىتى بولغان ئامېرىكا يەر شارى تاراتقۇلار ئاگېنتلىقى (USAGM) نىڭ مەبلىغىنى توختاتتى. بۇ قارار 2025-يىلى مارتتا ئامېرىكا پىرېزىدېنتى دونالد ترامپنىڭ ئىجرائىيە بۇيرۇقىغا ئاساسەن ئەمەلگە ئاشۇرۇلغان بولۇپ، ئاگېنتلىققا بېرىلىدىغان 60 مىليون دوللارلىق ياردەم ئاخىرلاشتۇرۇلغان. بۇنىڭ نەتىجىسىدە يۈزلەرچە مۇخبىر ئىشتىن بوشىتىلىپ، رادىيونىڭ تىبەت ۋە ئۇيغۇر تىلىدىكى خەۋەر مۇلازىمەتلىرى ۋە باشقا پىروگراممىلىرى تاقالغان. بۇ قارار ئەركىن ئاسىيا رادىيوسىنىڭ پائالىيەتلىرىنى زور دەرىجىدە چەكلىگەن ۋە بۇ خەۋەر ئورگىنىنى ئەمەلدىن قالدۇرۇش بىلەن باراۋەر بولغان. ئامېرىكا يەر شارى تاراتقۇلار ئاگېنتلىقى(USAGM) نىڭ يۇقىرى دەرىجىلىك مەسلىھەتچىسى كارى لەيك بايانات ئېلان قىلىپ، گۇمانلىق باشقۇرۇش ۋە مالىيە قائىدىسىزلىكلىرى سەۋەبىدىن مەبلەغنى ئازايتىشنىڭ پىلانلانغانلىقىنى ئېيتقان.

ئامېرىكادىكى بەزى قانۇن چىقارغۇچىلار ۋە كىشىلىك ھوقۇق قوغدىغۇچىلىرى بۇ قارارنى تەنقىد قىلىپ، ئەركىن ئاسىيا رادىيوسىنىڭ يوقىلىشىنىڭ خىتاي ھۆكۈمىتىگە پايدا ئېلىپ كېلىدىغانلىقىنى بىلدۈردى. ئەركىن ئاسىيا رادىيوسىنىڭ باش ئىجرائىيە ئەمەلدارى باي فاڭ «نيۇ-يورك ۋاقىت گېزىتى» دە يازغان ماقالىسىدە مۇنداق دېگەن: «ئەركىن ئاسىيا رادىيوسىنىڭ پۈتۈنلەي توختاپ قېلىشى ئامېرىكانىڭ ئۇچۇر بوشلۇقىنى خىتايغا تاشلاپ بېرىشى بولۇپ، بۇ خىتاي پىرېزىدېنتى شى جىنپىڭغا پايدىلىق». ئۇ يەنە، «ئەگەر ئەركىن ئاسىيا رادىيوسى جىمىقتۇرۇلسا، رەسمىي ئۇچۇرلار تەكشۈرۈلمەي ۋە رەت قىلىنماي قېلىشى مۇمكىن» دەپ كۆرسەتكەن. خىتاينىڭ دۆلەت تاراتقۇسى «گىلوبال تايمىس» ئەركىن ئاسىيا رادىيوسى ۋە ئامېرىكا ئاۋازى رادىيوسىغا بېرىلىدىغان مەبلەغ كېسىش قارارىنى ماختاپ، بۇ ئورگانلارنىڭ «ئاساسلىق ۋەزىپىسى ئامېرىكانىڭ ئىدېئولوگىيەلىك تەلەپلىرىگە ئاساسەن باشقا دۆلەتلەرگە ھۇجۇم قىلىش ئېھتىياجىنى قاندۇرۇش» ئىكەنلىكىنى تەكىتلىگەن. ئەركىن ئاسىيا رادىيوسى بۇ يىلنىڭ باشلىرىدا ئامېرىكا ھۆكۈمىتى ۋە USAGM غا قارشى ئەرز سۇنۇپ، مەبلىغىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈشنى تەلەپ قىلغان.

شۆھرەت ھوشۇرنىڭ سۆزىگە قارىغاندا، چەت ئەلدىكى ۋە ۋەتىنىدىكى ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ئەركىن ئاسىيا رادىيوسى ئۇيغۇرچە خەۋەر مۇلازىمىتىنىڭ تاقىلىشى ئۇلارنىڭ «ئۆزئارا ئالاقە قىلىشتىكى بىردىنبىر كۆۋرۈكى» نى يوقىتىشتىن دېرەك بېرىدۇ. ئۇيغۇر ئاكتىۋىستلار بۇنىڭ بىلەن خىتاينىڭ دىكتاتور ھاكىمىيىتىگە قارشى كۈرىشىدىكى مۇھىم قورالىنى يوقاتقان بولىدۇ.

خۇلاسە

خىتاي ھاكىمىيىتىنىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى زۇلۇملىرىنى ئاشكارىلاش بىلەن شۇغۇللانغان ئەركىن ئاسىيا رادىيوسى ژۇرنالىستى شۆھرەت ھوشۇرنىڭ دوستلىرى ۋە ئائىلىسىنى زەربە ئوبيېكتى قىلىشى، خىتاينىڭ خەلقئارالىق سەۋىيەدە ئەركىن سۆز ۋە كىشىلىك ھوقۇقنى باستۇرۇشقا ئۇرۇنۇۋاتقانلىقىنىڭ يەنە بىر ئىسپاتى بولۇپ قالدى. خەلقئارالىق تەكشۈرگۈچى ژۇرنالىستلار بىرلەشمىسى (ICIJ) نىڭ ئاشكارىلىنىپ كەتكەن ھۆججەتلەرگە ئاساسلانغان بۇ تەكشۈرۈش دوكلاتى، خىتاينىڭ تەنقىدچىلەرنى جىمىقتۇرۇش ۋە چەت ئەلدىكى ئۇيغۇر دىئاسپوراسىنى كونترول قىلىش ئۈچۈن ئېلىپ بارغان سىستېمىلىق تىرىشچانلىقلىرىنى روشەن كۆرسىتىپ بەردى. ئەركىن ئاسىيا رادىيوسىنىڭ ئامېرىكا تەرىپىدىن مەبلەغ ياردىمىنىڭ توختىتىلىشى بولسا، خىتاي رېژىمىگە پۇرسەت يارىتىپ بېرىش ئېھتىماللىقىنى تېخىمۇ ئاشۇرغان. بۇ ئەھۋاللار خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ خىتاينىڭ چېگرا ھالقىغان باستۇرۇشلىرىغا قارىتا تېخىمۇ ھوشيار بولۇشىنىڭ زۆرۈرلۈكىنى كۆرسەتتى.