ۋاسل گۇرۇپپىسى

2025-يىلى 31-ماي

شىنجاڭ (شەرقىي تۈركىستان) كىرىزىسى – بىر مىليوندىن ئارتۇق ئۇيغۇرنىڭ كەڭ كۆلەملىك تۇتقۇن قىلىنىش، مەجبۇرىي ئەمگەك ۋە مەدەنىيەتنى يوقىتىشقا ئۇچراۋاتقانلىقى – دەۋرىمىزدىكى ئەڭ گەۋدىلىك كىشىلىك ھوقۇق خىرىسلىرىنىڭ بىرىدۇر. دۇنيادىكى مۇسۇلمانلار كۆپ سانلىقنى ئىگىلەيدىغان ئەڭ چوڭ دېموكراتىك دۆلەت بولۇش سۈپىتى بىلەن، ھىندونېزىيەنىڭ بۇ مەسىلىگە قەتئىي ئىنكاس قايتۇرۇشتا ئەخلاقىي مەجبۇرىيىتى ۋە ئىستراتېگىيەلىك مەنپەئەتى بار.

كەلگۈسى يىللار، بەلكىم كەلگۈسى ئون يىل، جاكارتاغا ئوخشاش رايونلۇق كۈچلەرنىڭ ئاز سانلىقلارنىڭ ھوقۇقىنى قوغدايدىغان قائىدىگە ئاساسلانغان تەرتىپنى شەكىللەندۈرۈشكە ياردەم بېرەلەمدۇ-يوق، ياكى گېئوسىياسىي مەنپەئەتلەر ئۈچۈن ئەخلاقىي رەھبەرلىكتىن ۋاز كېچەمدۇ-يوق، بۇنى ۋاقىت بەلگىلەيدۇ.

غەرب دېموكراتىك دۆلەتلىرى ئەيىبلەش باياناتلىرىنى ئېلان قىلىپ، ئېمبارگو يۈرگۈزۈپ، ئامېرىكىنىڭ «ئۇيغۇر مەجبۇرىي ئەمگىكىنىڭ ئالدىنى ئېلىش قانۇنى»غا ئوخشاش قانۇنلارنى ماقۇللىغان بولسىمۇ، ھىندونېزىيەنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئىسلام دۇنياسىنىڭ كۆپ قىسمى ئۇيغۇرلارنىڭ ئېغىر ئەھۋالىغا قارىتا ئاشكارا سۈكۈت قىلدى. 2022-يىلى ئۆكتەبىردىكى ب د ت كىشىلىك ھوقۇق كېڭىشىنىڭ ئاۋاز بېرىشىدە، ھىندونېزىيە بۇ مەسىلە ھەققىدىكى مۇنازىرىگە توسقۇنلۇق قىلىشتا خىتاي تەرەپتە تۇردى. بۇ قارار ھىندونېزىيەنىڭ ھوقۇققا ھۆرمەت قىلىدىغان، كۆپ خىل مەدەنىيەتلىك دۆلەت سۈپىتىدە جاپالىق قولغا كەلتۈرگەن ئىناۋىتىنى بۇزۇش ۋە ھوقۇقلىرىدىن بارغانسېرى خەۋەردار بولۇۋاتقان يەرشارى مۇسۇلمان ئاممىسىنى ئۆزىدىن يىراقلاشتۇرۇش خەۋپىنى ئېلىپ كەلدى.

بۇ سۈكۈتنىڭ بەدىلى بار. خىتاينىڭ ئۇيغۇرلارنى باستۇرۇشى پەقەت ئىككى تەرەپلىك مەسىلە ئەمەس؛ ئۇ خەلقئارا قانۇننىڭ يادرولۇق پىرىنسىپلىرى، دىنىي ئەركىنلىك ۋە ئىشچى-خىزمەتچىلەرنىڭ ھوقۇقلىرىغا تەھدىت سالىدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا، شەرقىي تۈركىستاندىكى مەجبۇرىي ئەمگەك سىستېمىسى توقۇمىچىلىق، قۇياش ئېنېرگىيە تاختىلىرى ۋە دېھقانچىلىق ساھەلىرىدىكى يەرشارى تەمىنات زەنجىرىنى بۇلغايدۇ، بۇنىڭ ئىچىدە ھىندونېزىيەنىڭ ئېكسپورت ۋە ئىمپورت ئىقتىسادى ئۈچۈن ھالقىلىق بولغان ساھەلەرمۇ بار. خەلقئارالىق تېگىشلىك ئەستايىدىللىق تۈزۈملىرى كۈچەيگەنسېرى، ھىندونېزىيە شىركەتلىرى ھەرىكەتسىزلىك ئارقىلىق چېتىشلىق بولۇپ قالسا، ئىناۋىتى ۋە بازارغا كىرىش پۇرسىتىنى يوقىتىش خەۋپىگە دۇچ كېلىدۇ.

كەلگۈسى ئون يىلدا، ھىندونېزىيە پاسسىپ ئەندىشىدىن تەشەببۇسكار رەھبەرلىككە ئۆتەلەيدۇ ۋە ئۆتۈشى كېرەك. ئىسلام ھەمكارلىق تەشكىلاتى (ئى ھ ت) نىڭ ئەزاسى ۋە شەرقىي جەنۇبىي ئاسىيا ئەللىرى ئىتتىپاقى (ASEAN) ئىچىدىكى تەسىر كۆرسەتكۈچى دۆلەت بولۇش سۈپىتى بىلەن، جاكارتا ئۆزگىچە دىپلوماتىك تەسىر كۈچىگە ئىگە. ھىندونېزىيە شەرقىي تۈركىستانغا ب د ت تەكشۈرۈش ئۆمىكى ئەۋەتىش ئۈچۈن ASEAN-ئى ھ ت بىرلەشمە چاقىرىقىغا يېتەكچىلىك قىلالايدۇ. بۇ ھەرىكەت ئىسلام ئىتتىپاقلىقىنى قايتا تەكىتلەپلا قالماي، يەنە كۈچىيىۋاتقان رايونلۇق ئىشەنچسىزلىك شارائىتىدا ASEAN نىڭ يەرشارى كىشىلىك ھوقۇقنى تەشەببۇس قىلىشتىكى ئىناۋىتىنى ئاشۇرىدۇ.

دۆلەت ئىچىدە، ھىندونېزىيە يەنە ھەرىكەت قىلالايدۇ. تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى ئۇيغۇر مۇساپىرلىرى ۋە ئوقۇغۇچىلىرى ئۈچۈن ئىنسانپەرۋەرلىك ۋىزا بىرىش سىستېمىنى يولغا قويۇپ، ھەر يىلى كەم دېگەندە 500 ئورۇن ۋە داڭلىق ئۇنىۋېرسىتېتلاردا تولۇق ئوقۇش مۇكاپاتى بىلەن تەمىنلىشى كېرەك. بۇ ھەم ئەخلاقىي بىر ھەرىكەت، ھەم يۇمشاق كۈچكە سېلىنغان مەبلەغ بولىدۇ. ئىلگىرى نامايىشلارنى ئۇيۇشتۇرغان ۋە بايانات ئېلان قىلغان پۇقرالار جەمئىيىتى تەشكىلاتلىرى ئۇيغۇر مەدەنىيەت پىروگراممىلىرى ۋە رەقەملىك ھوقۇق تەشەببۇسلىرىنى كېڭەيتىش ئۈچۈن مەخسۇس ياردەم مەبلىغىگە ئېرىشىشكە ھەقلىق.

ھىندونېزىيە سودا ئورگانلىرى يەنە خەلقئارالىق سودا كىلىشىملىرىگە ئوخشاش ياغ ئىشلەپ چىقىرىش، توقۇمىچىلىق ۋە كانچىلىق ساھەلىرىدە كىشىلىك ھوقۇققا تېگىشلىك ئەستايىدىللىقنى مەجبۇرىي يولغا قويۇشى كېرەك. بۇ پەقەت يېڭىدىن گۈللىنىۋاتقان يەرشارى ئۆلچەملىرىگە ماسلىشىپلا قالماي، يەنە ھىندونېزىيە كارخانىلىرىنى مەجبۇرىي ئەمگەك بىلەن بۇلغانغان تاۋارلارنى نىشان قىلغان كەلگۈسىدىكى ئېمبارگولاردىن قوغدايدۇ.

ئۇيغۇر مەسىلىسىدە دىنىي رەھبەرلەرمۇ ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. ھىندونېزىيە ئۆلىمالار كېڭىشى ۋە نەھزەتۇل ئۆلىما ئۇيغۇرلارنىڭ خالىغانچە تۇتقۇن قىلىنىشىنى ۋە خىتايلار ئاساسىي ئېقىمىدىكى خىتاي جەمئىيىتىگە مەجبۇرىي سىڭدۈرۈلۈشىنى ئەيىبلەيدىغان پەتىۋالارنى چىقىرىشى كېرەك. ئېتىقادقا ئاساسلانغان دىپلوماتىيە پەلەستىن مەسىلىسىدىن روھىنگيالارنىڭ ھوقۇقىنى قوغداشقىچە ھىندونېزىيەنىڭ كۈچلۈك رولى بولۇپ كەلگەن، بۇنى بۇ يەردىمۇ قوللىنىش كېرەك.
ئاكادېمىك سەۋىيەدە، ھىندونېزىيە ئاسىيا-ئۇيغۇر ئاكادېمىك تورىنى قۇرۇپ، ئۇنىۋېرسىتېتلارنى تەتقىقات ھەمكارلىقى، مەدەنىيەت تەتقىقاتى ۋە سىياسەت مۇزاكىرىلىرى ئۈچۈن باغلاش ئارقىلىق بۇ تىرىشچانلىقلارغا يېتەكچىلىك قىلالايدۇ. بۇ ئۇيغۇر تارىخى ۋە كىملىكىنىڭ رايونلۇق تەتقىقاتلاردا جانلىق ھالەتتە قېلىشىنى ۋە يوقىتىلىشقا قارشى تۇرۇشىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ.

ھەممىدىن مۇھىمى، بۇ قانۇننىڭ ئۈستۈنلۈكى ۋە ئىنسانىي ئىززەت-ھۆرمەتنى قوغداش بىلەن مۇناسىۋەتلىك. تارىخنىڭ ئۇزۇن سەپىرىدە، مىللەتلەر پەقەت ئۇلارنىڭ گۈللىنىشى ياكى ئىتتىپاقلىرى بىلەنلا ئەمەس، بەلكى ئادالەتسىزلىك دەۋرلىرىدە قوغداشنى تاللىغان ئىشلىرى بىلەنمۇ باھالىنىدۇ. شىنجاڭ (شەرقىي تۈركىستان) دىكى ۋەھشىيلىكلەرگە ئائىت دەلىل-ئىسپاتلار كۆپەيگەنسېرى، ھىندونېزىيە ھالقىلىق بىر ئەخلاقىي سىناققا دۇچ كەلمەكتە.

سۈكۈت قىلىش ۋاقىتلىق سىياسىي مەنپەئەتلەرگە خىزمەت قىلىشى مۇمكىن، ئەمما ئۇ مىللەتنىڭ ئەخلاقىي مىراسىغا داغ تەگكۈزىدۇ. جاكارتا سودا-سېتىق دىپلوماتىيەسىدىن ھالقىپ، ئىسلام دۇنياسىدىكى ۋىجدان ئاۋازى سۈپىتىدىكى ئورنىنى قوبۇل قىلىپ، جاۋابكارلىقنى تەلەپ قىلىش، ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنى قوغداش ۋە يەرشارى كىشىلىك ھوقۇقىنى قوغداش ئۈچۈن كۆپ تەرەپلىك تىرىشچانلىقلارغا يېتەكچىلىك قىلىشى كېرەك. خەتەر ئاستىدا قالغىنى پەقەت ئۇيغۇرلارنىڭ كەلگۈسىلا ئەمەس، بەلكى يەرشارى كىشىلىك ھوقۇق سىستېمىسىنىڭ پۈتۈنلۈكىدۇر.

يازغۇچى: كۇرنىياۋان ئارىف ماسپۇل
مالايسىيا خەلقئارا مەدىنە ئۇنىۋېرسىتېتى ئىسلام تەتقىقاتى فاكۇلتېتىنىڭ تەتقىقاتچىسى ۋە ئوقۇغۇچىسى.
بۇ ماقالە The Strategist ژۇرنىلىدا ئېلان قىلىنغان.