دىلنۇر رەيھان

مەنبە:  Esprit Presse

كىرىش سۆز

ئۇيغۇرلار، خىتايدىكى 56 رەسمىي مىللەتتىن بىرى دەپ ئېتىراپ قىلىنغان بولسىمۇ، ئۇلارنىڭ ھازىرقى ۋەزىيىتى ئاز سانلىق مىللەت دەپ ئاتالغان تەسەۋۋۇردىن ھالقىپ كېتىدۇ. ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخى، مەدەنىيىتى ۋە سىياسىي-ئىجتىمائىي ۋەزىيىتى ئۇلارنى مۇستەملىكە قىلىنغان خەلق سۈپىتىدە تەسۋىرلەشنىڭ زۆرۈرلۈكىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ ماقالە ئۇيغۇرلارنىڭ كىملىكى، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ سىياسەتلىرى ۋە ئۇلارنىڭ نۆۋەتتىكى كۈرەشلىرى ھەققىدە چوڭقۇر تەھلىل يۈرگۈزىدۇ.

1. ئۇيغۇرلار كىم؟

ئۇيغۇرلار، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈركىي خەلقلەردىن بىرى بولۇپ، ئاساسلىقى خىتايدىكى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى (شەرقىي تۈركىستان) دا ياشايدۇ. ئۇلارنىڭ تىلى تۈركىي تىللار ئائىلىسىگە تەۋە بولۇپ، دىنى ئىسلامدۇر. تارىخىي جەھەتتىن ئېيتقاندا، ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىيىتى ۋە كىملىكى يىپەك يولىنىڭ مەركىزىدە گۈللەنگەن بولۇپ، ھىندى-ياۋروپا، پارس ۋە خىتاي مەدەنىيەتلىرى بىلەن ئۆز-ئارا تەسىر كۆرسەتكەن.
ئۇيغۇرلار 19-ئەسىردىن باشلاپ خىتاي ئىمپېرىيەسىنىڭ تەسىرىگە دۇچ كەلدى. 1949-يىلى خىتاي كوممۇنىست پارتىيەسى ھاكىمىيەتنى ئىگىلەپ، شىنجاڭنى رەسمىي قوشۇۋالغاندىن كېيىن، ئۇيغۇرلارنىڭ مۇستەقىللىق ئارزۇسى باستۇرۇلدى. بۈگۈنكى كۈندە، ئۇيغۇرلار خىتاي دۆلىتى ئىچىدىكى «ئاز سانلىق مىللەت» دەپ تەسۋىرلەنسىمۇ، ئۇلارنىڭ ۋەزىيىتى مۇستەملىكە قىلىنغان خەلقنىڭ ۋەزىيىتىگە تامامەن چۈشىدۇ.

2. مۇستەملىكە دەۋرى ۋە خىتاي سىياسەتلىرى

خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ شىنجاڭدىكى سىياسەتلىرى ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىي، دىنىي ۋە سىياسىي كىملىكىنى يوقىتىشقا قارىتىلغان. 2010-يىللاردىن باشلاپ، خىتاي ھاكىمىيىتى «تېررورلۇققا قارشى تۇرۇش» نامىدا كەڭ كۆلەملىك باستۇرۇش ھەرىكەتلىرىنى يولغا قويدى. بۇ سىياسەتلەر ئارىسىدا:

* «قايتا تەربىيەلەش لاگېرلىرى»: 2017-يىلدىن باشلاپ، يۈزمىڭلىغان، ھەتتا بىر مىليوندىن ئارتۇق ئۇيغۇر ۋە باشقا مۇسۇلمانلار لاگېرلارغا قامالدى. بۇ لاگېرلاردا مەجبۇرىي خىتاي تىلى ئۆگىتىش، كوممۇنىست ئىدېئولوگىيەسىنى يەتكۈزۈش ۋە دىنىي ئېتىقادلاردىن ۋاز كېچىشكە زورلاش ئېلىپ بېرىلىدۇ.

* مەدەنىي يوقىتىش: ئۇيغۇر مەدەنىيىتىگە تەھدىت سالىدىغان سىياسەتلەر، مەسىلەن مەسجىدلەرنى ۋەيران قىلىش، ئۇيغۇر تىلىدا تەربىيە بېرىشنى چەكلەش ۋە تارىخىي يادىكارلىقلارنى يوقىتىش.

* كۆچمەنلەر سىياسىتى:
خىتاي ھاكىمىيىتى شىنجاڭغا خىتاي كۆچمەنلىرىنى كۆپلەپ يۆتكەپ، رايوننىڭ دېموگرافىيەسنى ئۆزگەرتىشكە ئۇرۇندى. بۇ، ئۇيغۇرلارنى ئۆز يۇرتىدا ئاز سانلىق گۇرۇپپىغا ئايلاندۇرۇش مەقسىتىدە قىلىنغان.

3. خەلقئارالىق ئىنكاس ۋە مۇنازىرە

ئۇيغۇرلارنىڭ ۋەزىيىتى خەلقئارالىق جەمئىيەتنىڭ دىققىتىنى تارتتى. بىر قاتار دۆلەتلەر، بولۇپمۇ غەرب دۆلەتلىرى، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ بۇ سىياسەتلىرىنى «ئىرقىي قىرغىنچىلىق» دەپ ئەيىبلىدى. بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى ۋە ئىنسان ھوقۇقلىرى تەشكىلاتلىرى بۇ مەسىلىنى تەكشۈرۈش ئۈچۈن دوكلاتلار تەييارلىدى. 2022-يىلى ب د ت نىڭ ئىنسان ھوقۇقلىرى كومىتېتى شىنجاڭدىكى ۋەزىيەتنى «ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەت» دەپ باھالىدى.
بىراق، خىتاي ھۆكۈمىتى بۇ ئەيىبلەشلەرنى رەت قىلىپ، بۇ سىياسەتلەرنى «ئىقتىسادىي تەرەققىيات ۋە مۇقىملىق» ئۈچۈن زۆرۈر دەپ قارايدۇ. خىتاي بۇ لاگېرلارنى «كەسپىي تەربىيە مەركەزلىرى» دەپ ئاتايدۇ ۋە ئۇلارنىڭ تېررورلۇق ۋە ئايرىمچىلىقنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن ياسالغانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ.

4. ئۇيغۇرلار: ئاز سانلىق مىللەتمۇ ياكى مۇستەملىكە قىلىنغۇچىلارمۇ؟

ئۇيغۇرلارنى «ئاز سانلىق مىللەت» دەپ ئاتاش، ئۇلارنىڭ تارىخىي ۋە سىياسىي ۋەزىيىتىنى تولۇق چۈشەندۈرەلمەيدۇ. «ئاز سانلىق» تەسەۋۋۇرى، ئادەتتە، بىر دۆلەت ئىچىدە ھوقۇق ۋە ئەركىنلىكلەردىن بەھرىمەن بولالايدىغان گۇرۇپپىلارغا نىسبەتەن قوللىنىلىدۇ. بىراق، ئۇيغۇرلارنىڭ ۋەزىيىتى مۇستەملىكە قىلىنغان خەلقلەرنىڭ ئالاھىدىلىكىگە ئۇيغۇن كېلىدۇ.

* مەدەنىيەت قىرغىنچىلىقى:
ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ۋە تىلى سىستېمىلىك ھالدا يوقىتىلىۋاتىدۇ.
* ئىقتىسادىي چەكلەشلەر: شىنجاڭدىكى بايلىقلار ئاساسلىقى خىتاي كۆچمەنلىرى ۋە دۆلەت كارخانىلىرىنىڭ قولىدا.
* سىياسىي ھوقۇقسىزلىق: ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆز تەقدىرىنى بەلگىلەش ھوقۇقى يوق دېيەرلىك.

5. خۇلاسە

ئۇيغۇرلارنىڭ ۋەزىيىتى پەقەت ئاز سانلىق مىللەتنىڭ مەسىلىسى بولۇپ قالماستىن، بەلكى مۇستەملىكە قىلىنغان خەلقنىڭ كۈرەشلىرىنى ئەكسئەتتۈرىدۇ. خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ سىياسەتلىرى ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىي ۋە دىنىي كىملىكىنى يوقىتىشقا قارىتىلغان بولۇپ، خەلقئارالىق جەمئىيەتنىڭ بۇ مەسىلىگە بولغان ئىنكاسى يېتەرلىك كۈچلۈك بولمىدى. ئۇيغۇرلارنىڭ كەلگۈسى، خەلقئارالىق بېسىم ۋە ئۇلارنىڭ ئۆز كۈرەشلىرىگە باغلىق.