Uygur eğitimi için cesur ve kritik bir ses olan Memtili Tevfik, savaş ağası Şeng Şitsay ve Sovyet müttefiklerinin hedefi haline geldi.

06/06/2025, Bitter Winter
Abdurehim Gheni Uygur

Geçen hafta, 30 Mayıs 2025 tarihinde, Uygur diasporası Uygur modern eğitimcisi, şairi ve bestecisi Memtili Tevfik'in (1901–1937) yakılarak şehit edilmesinin 88. yıl dönümünü andı. Bu büyük Uygur bilim insanını en üst düzeyde saygı ve üzüntüyle anıyorum.

Artuş'un Buyamet köyünde doğdu. Babası tanınmış bir Uygur geleneksel hekimiydi ve ailesi modern bilimsel eğitime büyük önem veriyordu. Bölgenin savaş ağası Şeng Şitsay tarafından yaygın baskı ve eğitim yasağının olduğu bir dönemde yaşadı. Babası, sekiz yaşındayken, eğitimsiz kalmaması için onu mevcut tek modern bilim okuluna gönderdi. Orada, düşünceli öğretmeni sayesinde çağdaş bilime karşı güçlü bir ilgi geliştirdi ve dünya hakkında daha geniş bir bakış açısı kazandı.

1920–1921 yıllarında okulu bitirdikten sonra babasıyla birlikte İli, Bortala ve Çöçek'e seyahat etti. Orada eğitimsiz sıradan insanlarla tanıştı ve onların hayatlarını deneyimleyerek Uygurların kasıtlı olarak eğitimsiz bırakıldığını fark etti. Sonuç olarak, modern bilgi alanında çalışma ve başkalarını eğitme çabalarını yoğunlaştırmaya karar verdi.

Daha sonra sayısız vatansever şiir yazdı ve milleti uyandırmak için o dönemdeki yöneticinin vahşetini ifşa etti. Popülerliği arttıkça, Şeng Şitsay onu bir tehdit olarak gördü ve diğer sosyal figürler gibi onu da hapsetmek için komplo kurdu. Öğretmeni Murat, onun potansiyelini fark etti ve daha ileri eğitim için yurt dışına kaçmasına yardım etti.

1926'da Memtili, başkalarının yardımıyla Doğu Türkistan'dan Türkiye'ye kaçtı. Kırım üzerinden seyahat etti, iki yıl orada kaldıktan sonra nihayet 1928'de İstanbul'a ulaştı. İstanbul'da okuyup yaşarken, çalışkanlığı ve diğer bilim insanlarıyla kurduğu ilişkiler sayesinde bir entelektüel olarak saygı kazandı.

Her zaman Uygurların kaderi ve geleceği hakkında endişeliydi. Bu nedenle, Kumul Devrimi'nin (1931–1934) Çinli işgalcilere karşı Doğu Türkistan genelinde patlak verip yayıldığını öğrenince Doğu Türkistan'a döndü. Zamanın geldiğini ve Uygur halkını zulümden kurtarmak ve acımasız rejime karşı ayaklanmak için modern bilimle eğitmenin şart olduğunu fark etti.

Döndükten sonra, Artuş genelindeki 24 köyde 24 modern ilkokul açtı ve benzeri görülmemiş bir eğitim girişimi başlattı.
1934'te Doğu Türkistan'daki siyasi manzara, Josef Stalin'in Uygurlara karşı Şeng Şitsay'ı desteklemesiyle değişti. Ancak, bir Uygur ordusunun komutanı Mahmut Muhiti, Kaşgar şehri ve çevresindeki bölgeler üzerinde kontrolü sürdürdü. Sonuç olarak, 1935'ten 1937'ye kadar Artuş'ta eğitimsel rönesans girişimini etkili bir şekilde uyguladı.

Şen Şitsay (1895–1970) ve SSCB Urumçi Başkonsolosu Garegin A. Apresov (1890–1941), Sincan'da resmi bir resepsiyonda. Credits.:

1935'te Memtili, yüzlerce üniformalı öğrenciye liderlik ederek Payzavat, Dokkuzak, Upal, Taşmılık, Yeğisar ve Kaşgar'da bilimsel eğitimin faydalarını savundu. Mahmut Muhiti bu girişimi destekledi.

Memtili, "Bilgi seni yüceltir" gibi birçok vatansever şiir ve destan yazdı. Ancak Mahmut Muhiti'nin Hindistan'a kaçmasından sonra Kaşgar'daki siyasi durum daha da kritik hale geldi ve baskıcı önlemler yoğunlaştı.

Şeng Şitsay, popüler sosyal figürleri, varlıklı bireyleri ve ilerici siyasi görüşlere sahip olanları hedef aldı. İnsanları modern bilim hakkında eğitmekte kararlı olan Memtili, önemli katkılarda bulundu ancak ders verirken sınıfında tutuklandı ve 4 Mayıs 1937'de hapse götürüldü. Doğu Türkistan'da bir eğitim rönesansından korkan Stalin, tüm siyasi liderleri ortadan kaldırmak ve durum hakkında bilgi toplamak için üç yüksek rütbeli casusu oraya gönderdi ve onları polis karakollarına yerleştirdi.

Memtili onların hedefi oldu. Zindanda iken, zindan duvarlarına kanıyla iki dize şiir kazıdı ve derin kararlılığını ve acısını ifade etti: "Her gün kanım öfkeyle kaynar, derdimi ve itaatsizliğimi yazmak için bir tuğla biter."

30 Mayıs 1937'de, Stalin ve Şeng Şitsay için çalışan bir hain olan Kadir Aji, zindanlarda yangın çıkardı ve aralarında Memtili'nin de bulunduğu üç yüzden fazla kişiyi diri diri yaktı.