يازغۇچى: ئۆمەر قانات     |   تەرجىمە: تۈركىستان تايمىس

6-ئاي 15-كۈن، ئۇيغۇر تىلى كۈنى بولۇپ، بۇ كۈن ئۇيغۇرلار ئۈچۈن پەقەت مەدەنىيەت پائالىيىتى بىلەنلا چەكلىنىپ قالمايدۇ، بەلكى ئانا تىلىمىزنى يەر يۈزىدىن يوقىلىشتىن ساقلاپ قېلىش ئۈچۈن ھەرىكەت چاقىرىقى سۈپىتىدە تەبرىكلىنىدۇ. خىتاينىڭ ئۇيغۇر كىملىكىنى يوقىتىش يولىدا ئېلىپ بېرىۋاتقان ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەتلىرىنى كۆز ئالدىمىزدا تۇتۇپ، تىلنى ساقلاپ قېلىشنىڭ بىر مىللەتنى ساقلاپ قېلىش بىلەن باراۋەر ئىكەنلىكىنى چوڭقۇر ئېڭىمىزغا پۈككەن بولىمىز.

 شەخسىي كەچمىش: ئانا تىلىمنى ساقلاپ قېلىش يولىدا

مەن تېخى 9 ياشقا كىرگەن چاغلىرىمدا شەرقىي تۈركىستاندىن ئايرىلدىم. خىتاينىڭ سىياسىي باستۇرۇشلىرىدىن قېچىپ، ئائىلەم ئافغانىستانغا كۆچۈپ كەلدى. نۇرغۇن يۇرتسىز-ۋەتەنسىز قالغان ئائىلىلەرگە ئوخشاش، بىزمۇ تىپلاشتۇرۇش بېسىمىغا دۇچ كەلدۇق، يەنى «ئەمەلىي» تىللار – دارى، پۇشتۇ ۋە ئىنگلىز تىللىرىغا ئەھمىيەت بېرىش تەلەپ قىلىندى. لېكىن دادام قاتتىق بىر قائىدە بەلگىلىدى: «ئۆيدە پەقەت ئۇيغۇرچە سۆزلەيمىز». مەكتەپتە باشقا ھەممە نەرسىنى ئۆگەندىم، لېكىن ئۆيىمىزدە ئۇيغۇر تىلى ئائىلە بىرلىكى ۋە ئەجدادلىرىمىزنىڭ روھى بىلەن باغلانغان تىل بولدى. ئاتا-ئانامنىڭ بۇ تىرىشچانلىقى مېنىڭ ئۇيغۇر ئەدەبىياتى، پەلسەپەسى ۋە تارىخىغا چوڭقۇر چۆكۈشۈمگە يول ئاچتى. نەتىجىدە، مەن ئانا تىلىمنى ئۆگىنىش ئۈچۈن بىرەر دەرسخانىدا ۋاقىت سەرپ قىلمىغان بولساممۇ، ئەركىن ئاسىيا رادىيوسى ئۇيغۇر بۆلۈمىنىڭ باش مۇھەررىرى بولدۇم. بۇ، بىر ئەۋلادنىڭ ئۆز تىلىنىڭ يوقىلىشىغا يول قويماسلىق ئۈچۈن كۆرسەتكەن كۈچ-قۇدرىتىنىڭ مېۋىسىدۇر.

خىتاينىڭ تىل يوقىتىش سىياسىتى: مەدەنىيەتكە قارشى جىنايەت

لېكىن بۈگۈن، يۇرتىمىزدا خىتاي ھۆكۈمىتى ئۇيغۇر تىلىنى كېيىنكى ئەۋلادلارغا يەتكۈزمەسلىك ئۈچۈن قولىدىن كېلىدىغان بارلىق چارە-تەدبىرلەرنى قوللىنىۋاتىدۇ. شەرقىي تۈركىستاندىكى ئاتالمىش «قوش تىللىق مائارىپ» سىياسىتى ئەمەلىيەتتە بالىلارنىڭ ئۇيغۇرچە ئەمەس، خىتايچە ئوقۇتۇلۇشىنى كۆزلىگەن. دۆلەت نازارىتىدىكى ياتاقلىق مەكتەپلەردە ئۇيغۇر بالىلىرىنىڭ ئۆز تىلىدا سۆزلىشى ياكى ئۆز ئىسىملىرىنى ئىشلىتىشى چەكلەنگەن. قىسقا ۋاقىت ئىچىدە بالىلار ئۇيغۇر تىلىنى پۈتۈنلەي ئۇنتۇپ كېتىدىغان بولدى. بۇ تاسادىپىي ئەمەس – بۇ، تىلنى يوقىتىش ئارقىلىق مەدەنىي جىنايەت سادىر قىلىشتىن ئىبارەت.

بىر تىلنى يوقىتىش، بىر مەدەنىيەتنى يوقىتىش دېگەنلىكتۇر. خىتاي ئەمەلدارلىرى ئۇيغۇر تىلىنى «21-ئەسىرگە ماس كەلمەيدىغان» تىل دەپ رەت قىلدى. ئۇلار ئۇيغۇر تىلىنىڭ مائارىپ تىلى سۈپىتىدە ئىشلىتىلىشىگە خاتىمە بەردى، كۇتۇپخانىلارنى تاقىدى، مۇھەررىرلەر ۋە نەشرىياتچىلارنى ۋەھشىيلەرچە باستۇردى. 

جون بېكنىڭ پېنگۇئىن راندوم ھاۋۇس تەرىپىدىن نەشر قىلىنغان «ئەسىرگە ئېلىنىدىغانلار ئەسىرگە ئېلىنسۇن» ناملىق كىتابىدا كىتاب كۆيدۈرۈش ھەققىدە بىرىنچى قول گۇۋاھلىقلار بايان قىلىنغان. 2016-2017-يىللىرى باشلانغان كەڭ كۆلەملىك تۇتقۇن قىلىش ھەرىكەتلىرىدە ساقچىلارنىڭ ۋەزىپىلىرىنىڭ بىر قىسمى ئۆيلەردىكى خىتايچە بولمىغان بارلىق كىتابلارنى تېپىش ئىدى. ئۇلار بايقالغان كىتابلار سىرتقا ئېلىپ چىقىلىپ، بېنزىن چېچىلىپ كۆيدۈرۈلدى. ساقچىلار كىتابلارنىڭ تولۇق كۆيۈپ كېتىشىگە كاپالەتلىك قىلىش ئۈچۈن شۇ يەردە نازارەتتە تۇردى.

 خىتاينىڭ چەت ئەلدىكى بېسىمى: سىرتتىكى ئۇيغۇرلارغا تەھدىت

خىتاينىڭ ۋەيران قىلىش ھەرىكەتلىرى خىتاي چېگراسىدا توختاپ قالمىدى. چەت ئەلدىكى ئۇيغۇرلارغا قارشى بېسىم داۋاملىق داۋام قىلماقتا. 2025-يىل 2-ئايدا، ئۇيغۇر تىلشۇناس ئابدۇۋەلى ئايۇپنىڭ پارىژدىكى بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ تىل تېخنىكىلىرى مۇنبىرىدە سۆزلىگۈچى سۈپىتىدە سەھنىگە چىقىشى تۇيۇقسىز چەكلەندى. بۇ، خىتاينىڭ خەلقئارا سەھنىدىمۇ ئۇيغۇر تىلى ۋە مەدەنىيىتىگە قارشى باستۇرۇشنى كېڭەيتكەنلىكىنىڭ ئىپادىسىدۇر.

 قارشىلىق: تىلىمىزنى ساقلاپ قېلىش يولىدا

چەت ئەلدىكى ئۇيغۇرلار سۈپىتىمىز بىلەن، بىزنىڭ كېيىنكى ئەۋلادلارغا مەدەت بېرىش ئارقىلىق قارشىلىق كۆرسىتىش مەسئۇلىيىتىمىز بار. بۇ قارشىلىق ئائىلە، جەمئىيەت ۋە خەلقئارا سىياسىي سەپەرۋەرلىكلەر ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشىدۇ:

- ئائىلە: ئائىلە تىل ساقلاپ قېلىشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئامېرىكا قوشما ئىشتاتلىرىدا تۇغۇلۇپ چوڭ بولغان قىزىم، ئۆيدە ئۇيغۇرچە سۆزلەپ، ئۇيغۇرچە كىتابلارنى ئوقۇغاچقا، راۋان ئۇيغۇرچە سۆزلەيدۇ.

- جەمئىيەت: بىز دۇنيانىڭ ھەرقايسى شەھەرلىرىدە ھەپتىلىك ئۇيغۇر تىلى مەكتەپلىرى قۇرۇپ، ئۇيغۇر تىلىدا كىتابلار نەشر قىلىپ، مۇزىكا ۋە شېئىرلار يارىتىۋاتىمىز. ئابدۇۋەلى ئايۇپ بالىلار كىتابلىرى نەشر قىلىش ئارقىلىق كېيىنكى ئەۋلاد ئۇيغۇرچە سۆزلىگۈچىلەرنى يېتىشتۈرۈشكە تۆھپە قوشماقتا. ئۇيغۇر كوللېكتىپى تىلىمىزدا ئىجادىي ئىپادىلەشنى ئىلھاملاندۇرۇپ، كېيىنكى ئەۋلادلار ئۈچۈن مەدەنىي ئەستەلىكلەرنى ساقلاپ كەلمەكتە.

- خەلقئارا سىياسەت: PEN ئامېرىكا قاتارلىق سۆز ئەركىنلىكى گۇرۇپپىلىرى تاھىر ھامۇت ئىزگىل قاتارلىق ئۇيغۇر شائىرلىرىنى «قارشىلىقنى ئىپادىلەپ يېزىش» پىروگراممىلىرىغا كىرگۈزدى. ھۆكۈمەتلەر ۋە فوندى جەمئىيەتلەر بىر ھۆكۈمەتنىڭ ۋەھشىيلەرچە باستۇرۇشلىرىغا قارشى ماس ھەرىكەت قىلىشى كېرەك.

 ئەركىن ئاسىيا رادىيوسى ۋە خەلقئارا قوللاش

ئەركىن ئاسىيا رادىيوسى ئۇيغۇر بۆلۈمى، دۇنيادىكى بىردىنبىر ئۇيغۇرچە رادىيو قانىلىنىڭ تاقىلىشى قاتتىق زەربە بولدى. ئامېرىكا پارلامېنتىنىڭ بۇ قانالنى ئەسلىگە كەلتۈرۈش ئۈچۈن كۆرسەتكەن تىرىشچانلىقى توغرا قەدەمدۇر.

ئېمبارگولار ۋەھشىيلىكلەرنى سادىر قىلغۇچىلارغا قارشى مۇھىمدۇر، لېكىن ئۇيغۇرلارنىڭ تىل ۋە مەدەنىيەت ئارقىلىق بىر مىللەت سۈپىتىدە مەۋجۇت بولۇشىنى قوللاشمۇ ئوخشاشلا مۇھىمدۇر.

 ئۇيغۇر تىلى كۈنى: قارشىلىق ۋە ئۈمىد

ئۇيغۇر تىلى كۈنى پەقەت تەبرىكلەش بىلەن چەكلىنىپ قالماستىن، مەدەنىيىتىمىزنى يوقىتىش سىياسەتلىرىگە قارشى قەد كۆتۈرۈشنى مەقسەت قىلىدۇ. خىتاي ھۆكۈمىتى تىلىمىزنى يوقىتىش ئارقىلىق مەدەنىيىتىمىزنى يوق قىلماقچى. لېكىن، ھەر بىر ئۇيغۇر بالىسىنىڭ تىلىمىزنى ئۆگىنىشى، يېزىلغان ھەر بىر شېئىر، ھەر بىر ناخشا – بۇلار تېخىمۇ چوڭ كۈرەشنىڭ بىر قىسمىدۇر. بىز «ئۇيغۇر تىلى كۈنۈڭلارغا مۇبارەك بولسۇن» دېگىنىمىزدە، ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەت غەرىزىنىڭ مۇۋەپپەقىيەت قازىنىشىغا يول قويماسلىقىمىزنى جاكارلىغان بولىمىز.

مەنبە: دىپلومات