2009-يىلى 5-ئىيۇل باياناتى
ئۇيغۇر كىشىلىك ھوقۇق قۇرۇلۇشى (UHRP) 2009-يىلى 5-ئىيۇل ئۈرۈمچىدە يۈز بەرگەن ئۇيغۇر نامايىشىنىڭ قانلىق باستۇرۇلغانلىقىنىڭ 16 يىللىقىنى خاتىرىلەيدۇ، ھەمدە ھۆكۈمەتلەرنى ھازىرغىچە غايىب بولۇپ كەتكەن كىشىلەر ھەققىدە مەلۇمات تەلەپ قىلىشقا چاقىرىدۇ.
ئۇيغۇر كىشىلىك ھوقۇق قۇرۇلۇشىنىڭ ئىجرائىيە مۇدىرى ئۆمەر قانات مۇنداق دېدى: «بۇنىڭدىن 16 يىل ئىلگىرى بىگۇناھ ئۇيغۇر نامايىشچىلارنىڭ ئۆلتۈرۈلۈشى ۋە مەجبۇرىي غايىب قىلىنىشى بۈگۈنكى شەرقىي تۈركىستاندىكى ئىرقىي قىرغىنچىلىققا يول ئاچتى. خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ خىتاي ھۆكۈمىتىگە بېسىم ئىشلىتىپ، ئۇيغۇرلارنى خالىغانچە تۇتقۇن قىلىش ۋە مەجبۇرىي غايىب قىلىشنى توختىتىشقا، ھەمدە ھازىر تۇتۇپ تۇرۇلۇۋاتقانلارنىڭ ھەممىسىنى قويۇپ بېرىشكە مەجبۇرلاش مەسئۇلىيىتى بار».
5-ئىيۇل ۋەقەسى گۇاڭدۇڭدا ئۇيغۇر زاۋۇت ئىشچىلىرىنىڭ ئۆلتۈرۈلۈشىگە قارشى تىنچ نامايىش بىلەن باشلانغان. بىخەتەرلىك قىسىملىرى نامايىشچىلارغا ئوق چىقارغان، بۇ شەھەردە زوراۋانلىقنىڭ پارتلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان ۋە نەتىجىدە ھازىرغىچە نامەلۇم ساندىكى كىشىنىڭ ئۆلۈشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان. ۋەقەدىن كېيىن، خىتاي دائىرىلىرى ئۇيغۇر مەھەللىلىرىنى تازىلاش ھەرىكىتى ئېلىپ بېرىپ، ئۇيغۇرلارنىڭ مەجبۇرىي غايىب بولۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. ئائىلىلەر 16 يىل ئىلگىرى تۇتقۇن قىلىنغان يېقىنلىرىنىڭ تەقدىرىنى ھازىرغىچە بىلمەيدۇ.
ئۈرۈمچىدىكى ۋەقە ئۇيغۇرلارنى باستۇرۇشتىكى پاجىئەلىك بۇرۇلۇش نۇقتىسى بولدى. خىتاي ھۆكۈمىتى بۇ ۋەقەنى باھانە قىلىپ، كەڭ كۆلەملىك نازارەت ۋە قاتتىق مەجبۇرىي ئاسسىمىلياتسىيە سىياسىتىنى يولغا قويۇشنى ئاقلىدى. بۇ سىياسەتلەر پۇقرالارنىڭ ئەركىنلىكى ۋە مەدەنىيەت ئىپادىلىنىشىنى چەكلەش ئارقىلىق، كېيىنكى ۋەھشىي جىنايەتلەرگە ئاساس سالدى. بۈگۈنكى كۈندە، ئۇيغۇرلار كەڭ كۆلەملىك لاگېرغا قامىلىش، مەجبۇرىي ئەمگەك، قىيىن-قىستاق، جىنسىي زوراۋانلىق، مەدەنىيەتنى يوقىتىش ۋە تۇغۇت چەكلەشكە دۇچ كېلىۋاتىدۇ.
ئۈرۈمچى ۋەقەسىدىن بۇيان ئۇيغۇر دىيارىدا مەجبۇرىي غايىب قىلىش قىلمىشى تېخىمۇ كۈچەيدى. ئۇيغۇر كىشىلىك ھوقۇق قۇرۇلۇشىنىڭ 2021-يىلدىكى «ئۇيغۇر زىيالىيلىرى ۋە مەدەنىيەت ئەربابلىرىنىڭ غايىب بولۇشى» ناملىق دوكلاتىدا، 312 نەپەر نوپۇزلۇق زىيالىي ۋە مەدەنىيەت ئەربابلىرىنىڭ لاگېرغا تاشلانغانلىقى ۋە مەجبۇرىي غايىب قىلىنغانلىقى خاتىرىلەنگەن. غايىب بولغانلار ئىچىدە ئۇيغۇر فولكلورى بويىچە مۇتەخەسسىس، داڭلىق ئېتنوگراف ۋە پىروفېسسور راھىلە داۋۇتمۇ بار بولۇپ، ئۇ خىتاي دائىرىلىرى تەرىپىدىن مەخپىي تۇتقۇن قىلىنغان ۋە كېيىن مۇددەتسىز قاماق جازاسىغا ھۆكۈم قىلىنغان.
ئۇيغۇر كىشىلىك ھوقۇق قۇرۇلۇشى ھۆكۈمەتلەرنى ئۈرۈمچى ۋەقەسىدىن بۇيان يوقاپ كەتكەن ئۇيغۇرلار، جۈملىدىن ئابدۇرېھىم سىدىق، ئامانتاي جۇمەتاي، ئەيسىجان مەمەت، نەبى ئەلى ۋە باشقا نۇرغۇن كىشىلەر ئۈچۈن جاۋابكارلىقنى سۈرۈشتە قىلىشقا چاقىرىدۇ.
ھۆكۈمەتلەر چوقۇم خىتايغا بېسىم ئىشلىتىپ، بۇ دېلولار ۋە خالىغانچە تۇتقۇن قىلىنغان، تۈرمىگە تاشلانغان ۋە مەجبۇرىي غايىب قىلىنغان بارلىق ئۇيغۇرلار ھەققىدە مەلۇمات بېرىشنى تەلەپ قىلىشى كېرەك.
