ۋاشىنگتون، 13-سېنتەبىر (ANI): دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيى (د ئۇ ق) ھەپتىلىك دوكلاتىنى ئېلان قىلىپ، شەرقىي تۈركىستاندا داۋاملىشىۋاتقان كىشىلىك ھوقۇق دەپسەندىچىلىكى، خىتاينىڭ چەت ئەلدىكى ئۇيغۇرلارغا قاراتقان تەھدىت-قورقۇتۇشلىرى، شىركەتلەرنىڭ مەجبۇرىي ئەمگەككە چېتىلىشى ۋە گۈلشەن ئابباسنىڭ مەجبۇرىي يوقىتىلىش ۋەقەسى قاتارلىق بىر قاتار مۇھىم مەسىلىلەرگە دىققەتنى مەركەزلەشتۈردى.
بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى (ب د ت) كىشىلىك ھوقۇق كېڭىشىنىڭ 8-سېنتەبىر باشلانغان 54-نۆۋەتلىك يىغىنىنىڭ ئېچىلىش مۇراسىمىدا، ب د ت كىشىلىك ھوقۇق ئالىي كومىسسارى ۋولكېر تۈرك دۇنيا مىقياسىدا ئاساسىي ئەركىنلىكلەرنىڭ «مىسلى كۆرۈلمىگەن تەھدىتلەرگە» ئۇچراۋاتقانلىقى ھەققىدە ئاگاھلاندۇردى. ۋولكېر تۈرك خىتاي بىلەن بولغان مۇناسىۋەتنى داۋاملاشتۇرىدىغانلىقىنى تەكىتلەش بىلەن بىرگە، شەرقىي تۈركىستاندىكى ئۇيغۇرلار ۋە باشقا مۇسۇلمان ئاز سانلىقلارنى، شۇنداقلا تىبەتلەرنى قوغداش جەھەتتە ھېچقانداق ئىلگىرىلەش بولمىغانلىقىنى ئەسكەرتتى. د ئۇ ق گەرچە ب د ت نىڭ شەرقىي تۈركىستاننى كۆپ قېتىم تىلغا ئالغان بولسىمۇ، ۋەزىيەتتە تۈپ ئۆزگىرىش بولمىغانلىقىنى، ئۆزلىرى «داۋاملىشىۋاتقان ئىرقىي قىرغىنچىلىق» دەپ ئاتاۋاتقان بۇ ئەھۋالنى ئاخىرلاشتۇرۇش ئۈچۈن تېخىمۇ كۈچلۈك خەلقئارالىق ھەرىكەتكە ئېھتىياجلىق ئىكەنلىكىنى بىلدۈردى.
يېقىندا، «تەشكىللىك نەپرەتنى تەتقىق قىلىش مەركىزى» نىڭ تەتقىقاتچىسى ئىسكارلېت گەمبىل د ئۇ ق مۇئاۋىن رەئىسى زۇمرەتئاي ئەركىن بىلەن سۆھبەت ئۆتكۈزدى. زۇمرەتئاي ئەركىن سۆھبەتتە خىتاينىڭ چەت ئەلدىكى ئۇيغۇر پائالىيەتچىلەرنى جىمىقتۇرۇش ئۈچۈن قوللىنىۋاتقان ئۇسۇللىرىنى ئاشكارىلىدى. بۇ ئۇسۇللار ئۇلارنىڭ ۋەتەندىكى ئائىلە-تاۋابىئاتلىرىغا تەھدىت سېلىش، پاراكەندىچىلىك تېلېفونلىرى، رەقەملىك كۆزىتىش، جاسۇسلۇق دېتاللىرى، خاككېرلىق ھۇجۇمى، مۇھاجىرەتتىكى جامائەتلەرگە سىڭىپ كىرىش، شۇنداقلا ساختا سىن (deepfake) ۋە جىنسىيەتكە ئاساسلانغان تۆھمەتلەر ئارقىلىق قارىلاش ھەرىكەتلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىكەن. ئەركىن يەنە توردا تارقىتىلىۋاتقان يالغان ئۇچۇرلارنىڭ كۈنسېرى كۈچىيىپ، رېئال تۇرمۇشتىكى قورقۇتۇشلار ۋە خەلقئارا جىنايى ئىشلار ساقچى تەشكىلاتى (ئىنتېرپول) نىڭ قىزىل رەڭلىك سىگنالى قاتارلىق يەرشارىۋى قوراللاردىن قالايمىقان پايدىلىنىش بىلەن بىرلىشىۋاتقانلىقىدىن ئەندىشە قىلىۋاتقانلىقىنى بىلدۈردى.
شىركەتلەرنىڭ مەجبۇرىي ئەمگەككە چېتىلىشى يەنە بىر دىققەت قىلىشقا ئەرزىيدىغان مۇھىم مەسىلىدۇر. «تەكشۈرۈپ خەۋەر قىلىش ئىدارىسى» ۋە «پۇلىتزېر مەركىزى» ئېلىپ بارغان بىر تەكشۈرۈشتە، ئۇيغۇر، قازاق ۋە قىرغىزلارنىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى ئاياغ زاۋۇتلىرىدا ئىشلەشكە مەجبۇرلىنىۋاتقانلىقى ئاشكارىلاندى. بۇ رايون دۇنيادىكى ھەر بەش جۈپ تەنھەرىكەت ئايىغىنىڭ بىر جۈپىنى ئىشلەپچىقىرىدىغان مەركەز ھېسابلىنىدۇ. نايك (Nike)، سكېچېرس (Skechers)، ۋانس (Vans) ۋە تىمبېرلەند (Timberland) قاتارلىق خەلقئارالىق ماركىلارنىڭ مەجبۇرىي ئەمگەك لايىھەلىرىگە قاتناشقان تەمىنلىگۈچىلەر بىلەن مۇناسىۋىتى بارلىقى ئوتتۇرىغا قويۇلدى. گەرچە بىر قىسىم شىركەتلەر ئىشلەپچىقىرىشنى ۋيېتنامغا يۆتكىگەن بولسىمۇ، سودا خاتىرىلىرى ئۇيغۇر مەجبۇرىي ئەمگىكى بىلەن مۇناسىۋەتلىك خام ئەشيالارنىڭ يەنىلا دۇنياۋى تەمىنات زەنجىرىگە سىڭىپ كىرىۋاتقانلىقىنى، بۇنىڭ ئامېرىكانىڭ «ئۇيغۇر مەجبۇرىي ئەمگىكىنىڭ ئالدىنى ئېلىش قانۇنى» نىڭ ئۈنۈملۈك ئىجرا قىلىنىشىغا خىرىس ئېلىپ كېلىۋاتقانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.
د ئۇ ق بۇ دوكلاتىدا يەنە 2018-يىلى خىتاي دائىرىلىرى تەرىپىدىن تۇتقۇن قىلىنغان ئۇيغۇر دوختۇر گۈلشەن ئابباسنىڭ يوقاپ كەتكەنلىكىگە بەش يىل بولغانلىقىنى ئەسكەرتتى. ئۇنىڭ دېلوسى شەرقىي تۈركىستاندىكى سان-ساناقسىز مەجبۇرىي يوقىتىۋېتىش ۋەقەلىرىنىڭ تىپىك تىمسالى ھېسابلىنىدۇ. د ئۇ ق گۈلشەن ئابباسنىڭ دەرھال ۋە شەرتسىز قويۇپ بېرىلىشى كېرەكلىكىنى يەنە بىر قېتىم تەكىتلەپ، خەلقئارا جەمئىيەتنى خىتاينىڭ بۇ دەپسەندىچىلىكلىرىنى توختىتىش ئۈچۈن تېخىمۇ كۈچلۈك ۋە ئەمەلىي ھەرىكەت قوللىنىشقا چاقىردى. (ANI)
