تۈركىستان تايمىز، ئىستانبۇل:

2025-يىلى 25-سىنتەبىر

 يېقىندا، خىتاي كومپارتىيەسىنىڭ باش سېكرېتارى شى جىنپىڭنىڭ شەرقىي تۈركىستانغا قىلغان زىيارىتى — بېيجىڭ ھۆكۈمىتىنىڭ دۇنيا جامائەتچىلىكىنىڭ كۈچلۈك ئەيىبلىشىگە ۋە خەلقئارالىق جازالارغا پەرۋا قىلماي، بۇ رايونغا قاراتقان باستۇرۇش سىياسىتىنى قەتئىي داۋاملاشتۇرىدىغانلىقىنىڭ ئوچۇق-ئاشكارا ئىپادىسى بولدى.  بۇ زىيارەت «شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى» قۇرۇلغانلىقىنىڭ 70 يىللىقى دەپ ئاتالمىش پائالىيەتلەرگە توغرا كېلىپ، «ئاپتونومىيە» دېگەن سۆزنىڭ قانچىلىك مەسخىرىلىك ئىكەنلىكىنى يەنە بىر قېتىم كۆز ئالدىمىزدا نامايان قىلدى.  خىتاينىڭ دۆلەتلىك تاراتقۇلىرى شى جىنپىڭنىڭ «خەلق ئاممىسىنىڭ قىزغىن قارشى ئېلىشى» غا ئېرىشكەنلىكىنى، ئۇيغۇر قىز-يىگىتلىرىنىڭ ئۇسۇل ئويناپ، گۈل تەقدىم قىلىۋاتقان كۆرۈنۈشلىرىنى كەڭ كۆلەمدە تەشۋىق قىلدى.  لېكىن، بۇ سەھنىلەشتۈرۈلگەن تىياتىرنىڭ پەردە ئارقىسىغا دۇنيادىكى ئەڭ زىچ نازارەت قىلىنىدىغان، ھەر كوچا-مەھەللىسىدە قوراللىق ساقچىلار چارلاپ يۈرگەن، كىشىلەرنىڭ قەلبىدە چەكسىز قورقۇنچ ھۆكۈم سۈرگەن بىر زۇلۇمەتلىك رېئاللىق يوشۇرۇنغان.  بۇ زىيارەت «ئىقتىسادىي تەرەققىيات»، «ئىجتىمائىي مۇقىملىق» ۋە «مىللەتلەر ئىتتىپاقلىقى» دېگەندەك جەلپكار شوئارلار بىلەن ئورالغان بولسىمۇ، ئۇنىڭ ماھىيىتى بىر مىللەتنى مەدەنىيەت جەھەتتىن يوقىتىش، ئۇنىڭ ۋەتىنىنى مۇستەملىكە قىلىش ۋە بايلىقلىرىنى تالان-تاراج قىلىشتىن ئىبارەت بولغان بىر قەبىھ پىلاننىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسمىدۇر.  بۇ ماقالىدە، مەزكۇر زىيارەتنىڭ سىياسىي سەھنىسى، «ئىقتىسادىي تەرەققىيات» دېگەن ساختا رىۋايەتنىڭ ماھىيىتى، شۇنىڭدەك بۇ نىقاب ئاستىدا يۈرگۈزۈلۈۋاتقان سىستېمىلىق كىشىلىك ھوقۇق دەپسەندىچىلىكى ۋە ئىرقىي قىرغىنچىلىق سىياسەتلىرى چوڭقۇر ھەم كۆپ قاتلاملىق تەھلىل قىلىنىدۇ.

1. 1.  سىياسىي سەھنە: «مۇقىملىق» نامىدىكى ئىدېئولوگىيەلىك تازىلاش

شى جىنپىڭنىڭ زىيارىتى ئاددىي بىر كۆزدىن كەچۈرۈش ياكى خاتىرىلەش پائالىيىتى بولماستىن، بەلكى 2017-يىلدىن بۇيان يۈرگۈزۈلۈۋاتقان كەڭ كۆلەملىك باستۇرۇش ھەرىكىتىنىڭ «مۇۋەپپەقىيەتلىرى» نى مۇستەھكەملەش ۋە كېيىنكى قەدەمدىكى سىياسەتلەرگە يۆنىلىش كۆرسىتىش مەقسىتىدىكى بىر ئىستراتېگىيەلىك قەدەمدۇر.  شى زىيارىتى جەريانىدا «ئىجتىمائىي مۇقىملىقنى قەتئىي قوغداش» نى قايتا-قايتا تەكىتلىدى. «مۇقىملىق» سۆزى كومپارتىيەنىڭ لۇغىتىدە ھەرقانداق ئوخشىمىغان پىكىرنى، دىنىي ئېتىقادنى، مىللىي ئاڭنى ۋە مەدەنىيەت ئۆزلۈكىنى باستۇرۇشنى كۆرسىتىدۇ.  ئۇ يەرلىك ئەمەلدارلارغا «تېررورلۇققا قارشى كۈرەشنىڭ خەلق مۇداپىئە سېپىنى مۇستەھكەم قۇرۇش» ۋە «كادىرلار ھەم ھەر مىللەت ئاممىسىنى توغرا دۆلەت قارىشى، تارىخ قارىشى، مىللەت قارىشى، مەدەنىيەت قارىشى ۋە دىن قارىشىنى تۇرغۇزۇشقا يېتەكلەش» ھەققىدە يوليورۇق بەردى.

  بۇ يوليورۇقلارنىڭ ھەقىقىي مەنىسىنى چوڭقۇر چۈشىنىش زۆرۈر.  «توغرا قاراش» نى تۇرغۇزۇش دېگىنى — ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆز تارىخى، مەدەنىيىتى ۋە كىملىكىگە بولغان تونۇشىنى پۈتۈنلەي ئىنكار قىلىپ، ئۇنىڭ ئورنىغا كومپارتىيە تەرىپىدىن يېزىلغان ساختا تارىخنى ۋە «جۇڭخۇا مىللىتى ئورتاق گەۋدىسى» ئىدېئولوگىيەسىنى سىڭدۈرۈش دېگەنلىكتۇر.  بۇ، بىر مىللەتنىڭ تارىخىي خاتىرىسىنى يوقىتىپ، ئۇنى مەنىۋى جەھەتتىن قورالسىزلاندۇرۇشقا باراۋەر.  شى جىنپىڭنىڭ بۇ سۆزلىرى رايوندىكى ئىدېئولوگىيەلىك تازىلاشنىڭ تېخىمۇ چوڭقۇرلىشىدىغانلىقىدىن، مائارىپ، مەدەنىيەت ۋە كۈندىلىك تۇرمۇشنىڭ ھەر ساھەسىدە كومپارتىيەنىڭ كونتروللۇقىنىڭ تېخىمۇ كۈچىيىدىغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ.  بۇ زىيارەت، ئەمەلىيەتتە، بېيجىڭنىڭ شەرقىي تۈركىستاننى مەڭگۈلۈك مۇستەملىكە قىلىش ۋە ئۇيغۇرلارنى بىر مىللەت سۈپىتىدە يوقىتىش نىيىتىنىڭ قەتئىي ئىكەنلىكىنى ھەم ئىچكى، ھەم تاشقى دۇنياغا جاكارلىشىدۇر.

2 . «ئىقتىسادىي تەرەققىيات» رىۋايىتىنى پارچىلاش: مۇستەملىكىچى ئىقتىساد ۋە زامانىۋى قۇللۇق

خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ تەشۋىقاتلىرىدا شەرقىي تۈركىستاندىكى بارلىق مەسىلىلەرنىڭ يىلتىزى «نامراتلىق»قا دۆڭگەپ قويۇلىدۇ ۋە «ئىقتىسادىي تەرەققىيات» بارلىق دەردلەرگە داۋا بولىدىغان سېھىرلىك رېتسېپ سۈپىتىدە كۆرسىتىلىدۇ.  شى جىنپىڭ بۇ قېتىمقى زىيارىتىدە يەنە «رەقابەت كۈچىگە ئىگە سانائەت توپلىمىنى يېتىلدۈرۈش» نى تەكىتلىدى.  ئەمما بۇ «تەرەققىيات»نىڭ ھەقىقىي مەنپەئەتدارى كىم؟ ئۇنىڭ ماھىيىتى نېمە؟

بىرىنچى، بۇ بىر تىپىك مۇستەملىكىچى ئىقتىساد مودېلىدۇر.  شەرقىي تۈركىستاننىڭ مول نېفىت، تەبىئىي گاز، كۆمۈر، ئالتۇن، پاختا ۋە يەر شارىدىكى قۇياش ئېنېرگىيەسى تاختىلىرىنى ئىشلەپچىقىرىشنىڭ ئاچقۇچلۇق خام ئەشياسى بولغان پولىسىلىكون قاتارلىق ئىستراتېگىيەلىك بايلىقلىرى، خىتاينىڭ ئىچكى ئۆلكىلىرىنىڭ سانائەت ماشىنىسىنى ھەرىكەتلەندۈرىدىغان قان تومۇرىغا ئايلاندى.  «غەرب-شەرققە گاز يەتكۈزۈش» قۇرۇلۇشىغا ئوخشاش غايەت زور تۈرلەر رايون بايلىقلىرىنى سىستېمىلىق شۈمۈرۈپ، خىتاينىڭ شەرقىي دېڭىز بويىدىكى سانائەت شەھەرلىرىگە توشۇش ئۈچۈن لايىھەلەنگەن.  بۇ جەرياندا يەرلىك ئۇيغۇر خەلقى بۇ بايلىقلارنىڭ كىرىمىدىن تامچىمۇ نەپ ئالالمايلا قالماستىن، بەلكى بايلىق قېزىش كەلتۈرۈپ چىقارغان مۇھىت بۇلغىنىشىنىڭ ۋە ئېكولوگىيەلىك بۇزغۇنچىلىقنىڭ بىۋاسىتە زەربىسىگە ئۇچرىماقتا.  بۇ، يەرلىك خەلقنى ئۆز ۋەتىنىنىڭ بايلىقلىرىدىن مەھرۇم قىلىپ، ئۇلارنى نامراتلاشتۇرۇش ئارقىلىق كونترول قىلىشنى مەقسەت قىلغان «ئىچكى مۇستەملىكىچىلىك» نىڭ جانلىق ئىپادىسىدۇر.

ئىككىنچى، بۇ «نامراتلىقتىن قۇتۇلدۇرۇش» نامىدىكى زامانىۋى قۇللۇق تۈزۈمىدۇر.  خەلقئارالىق تەتقىقات ئورگانلىرىنىڭ دوكلاتلىرىدا ئاشكارىلىنىشىچە، خىتاي ھۆكۈمىتى «ئېشىنچا ئەمگەك كۈچلىرىنى يۆتكەش» ۋە «نامراتلارنى يۆلەش» دېگەن ناملار ئاستىدا، يۈز مىڭلىغان، ھەتتا مىليونلىغان ئۇيغۇرنى ئۆز يۇرت-ماكانلىرىدىن، ئەنئەنىۋى دېھقانچىلىق ۋە چارۋىچىلىق تۇرمۇشىدىن زورلاپ ئاجرىتىپ، رايون ئىچىدىكى ياكى خىتاي ئۆلكىلىرىدىكى توقۇمىچىلىق، كىيىم-كېچەك ۋە يۇقىرى تېخنىكىلىق سانائەت زاۋۇتلىرىغا مەجبۇرىي ئەمگەككە سالماقتا.  بۇ «ئەمگەكچىلەر» نىڭ خىزمەت ئورنىنى تاللاش ئەركىنلىكى يوق؛ ئۇلار يېرىم ھەربىي ھالەتتىكى باشقۇرۇش ئاستىدا ئىشلەيدۇ، كۈندىلىك تۇرمۇشى ۋە ئىدىيەسى قاتتىق نازارەت قىلىنىدۇ، ئەمگەك ھەققى ئىنتايىن تۆۋەن.  بۇ، ماھىيەتتە، دۆلەت تەرىپىدىن ئۇيۇشتۇرۇلغان، سانائەت زەنجىرىگە سىڭدۈرۈلگەن بىر زامانىۋى قۇللۇق تۈزۈمى بولۇپ، غەربتىكى نۇرغۇن داڭلىق ماركىلارنىڭمۇ بۇ جىنايى زەنجىرگە بىۋاسىتە ياكى ۋاسىتىلىك ھالدا چېتىلىپ قالغانلىقى ئاشكارىلاندى.  شى جىنپىڭنىڭ «سانائەتنى تەرەققىي قىلدۇرۇش» چاقىرىقى بۇ قۇللۇق تۈزۈمىنى تېخىمۇ كېڭەيتىش ۋە نورماللاشتۇرۇشقا ئۇرۇنۇشتۇر.

ئۈچىنچى، بۇ تەرەققىيات ئۇيغۇرلارنى چەتكە قاقىدۇ.  رايونغا سېلىنغان مەبلەغلەر ۋە قۇرۇلغان كارخانىلارنىڭ كۆپىنچىسى دۆلەت ئىگىدارچىلىقىدىكى كارخانىلار ياكى خىتاي كۆچمەنلىرىنىڭ ئىگىدارچىلىقىدا.  ئۇيغۇر كارخانىچىلار سىستېمىلىق كەمسىتىشكە ئۇچرايدۇ، قەرز ئېلىش، بازارغا كىرىش قاتارلىق جەھەتلەردە نۇرغۇن توسالغۇلارغا دۇچ كېلىدۇ.  يۇقىرى مائاشلىق، تېخنىكىلىق ۋە باشقۇرۇش ئورۇنلىرىغا ئاساسەن خىتايلار ئورۇنلىشىدۇ.  بۇ خىل ئىقتىسادىي سىياسەت ئۇيغۇرلارنى ئۆز ۋەتىنىدە ئىككىنچى دەرىجىلىك پۇقراغا ئايلاندۇرۇپ، ئۇلارنىڭ ئىقتىسادىي جەھەتتىن خىتاي كۆچمەنلىرىگە ۋە دۆلەتكە بېقىندى بولۇشىنى كۈچەيتىدۇ.  بۇ، ئىقتىسادىي ۋاسىتىلەر ئارقىلىق سىياسىي كونتروللۇقنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشنىڭ تىپىك مىسالىدۇر.

3. 3.  ئىرقىي قىرغىنچىلىقنىڭ كۆپ قاتلاملىق ئىپادىلىرى: جىسمانىي، بىيولوگىيەلىكۋە مەدەنىي يوقىتىش

ئىقتىسادىي تەرەققىيات پەردىسى ئاستىدا يۈرگۈزۈلۈۋاتقىنى — بىر مىللەتنى پۈتۈنلەي يوقىتىشنى مەقسەت قىلغان، كۆپ قاتلاملىق ۋە سىستېمىلىق بىر ئىرقىي قىرغىنچىلىق ھەرىكىتىدۇر.  بۇنى تۆۋەندىكى بىر قانچە جەھەتتىن كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ:

• جىسمانىي يوقىتىش: لاگېرلار، تۈرمىلەر ۋە ئىز-دېرەكسىز يوقاپ كېتىشلەر.  خىتاي ھۆكۈمىتى «قايتا تەربىيەلەش» نامىدىكى جازا لاگېرلىرى تورىنى قۇرۇپ، مىليونلىغان بىگۇناھ ئۇيغۇرنى قامىدى.  بۇ لاگېرلاردا ئىدېئولوگىيەلىك مېڭە يۇيۇش، سىستېمىلىق قىيىن-قىستاق، جىنسىيزورلۇق، نامەلۇم دورىلارنى مەجبۇرىي ئوكۇل قىلىش ۋە مەجبۇرىي ئەمگەك قاتارلىق ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەتلەر كەڭ كۆلەمدە يۈز بەردى.  نۇرغۇن كىشىلەر لاگېرلاردا ئۆلۈپ كەتتى ياكى روھىي ۋە جىسمانىي جەھەتتە ئېغىر زەخىملىنىپ ئائىلىسىگە قايتۇرۇلدى.  لاگېرلاردىن باشقا، يەنە يۈز مىڭلىغان كىشى ئۇزۇن مۇددەتلىك تۈرمە جازاسىغا ھۆكۈم قىلىندى، نۇرغۇنلىغان زىيالىيلار، سەنئەتكارلار ۋە دىنىي زاتلار ئىز-دېرەكسىز غايىب بولدى.
• بىيولوگىيەلىكيوقىتىش: مەجبۇرىي تۇغماسلاشتۇرۇش ۋە نوپۇس قۇرۇلمىسىنى ئۆزگەرتىش.  خەلقئارالىق مۇستەقىل تەتقىقاتچىلارنىڭ دوكلاتلىرى خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇر ئاياللىرىغا قارىتا كەڭ كۆلەملىك مەجبۇرىي تۇغۇت چەكلەش، بالا چۈشۈرۈش ۋە تۇغماسلاشتۇرۇش ئوپېراتسىيەسى ئېلىپ بېرىۋاتقانلىقىنى ئىسپاتلىدى.  شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، ھۆكۈمەت خىتاي كۆچمەنلىرىنىڭ بۇ رايونغا كېلىپ ئولتۇراقلىشىشى ۋە كۆپ بالا تۇغۇشىنى رىغبەتلەندۈرۈش سىياسەتلىرىنى يولغا قويدى.  بۇنىڭ بىۋاسىتە نەتىجىسىدە، ئۇيغۇرلار كۆپ سانلىقنى ئىگىلەيدىغان رايونلاردا تۇغۇلۇش نىسبىتى كۆرۈنەرلىك دەرىجىدە تۆۋەنلىدى.  بۇ، بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ «ئىرقىي قىرغىنچىلىقنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە ئۇنى جازالاش ئەھدىنامىسى» دە ئېنىق بەلگىلەنگەن «بىر مىللەتنىڭ كۆپىيىشىنى چەكلەش» جىنايىتىگە تولۇق ئۇيغۇن كېلىدۇ ۋە ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ نوپۇس قۇرۇلمىسىنى مەقسەتلىك ئۆزگەرتىپ، ئۇلارنى ئۆز ۋەتىنىدە ئاز سانلىققا ئايلاندۇرۇشنى كۆزلەيدۇ.
• مەدەنىي يوقىتىش: تىل، دىن ۋە كىملىكنى يىلتىزىدىن قومۇرۇش.  بۇ قىرغىنچىلىقنىڭ ئەڭ قەبىھ ۋە ئۇزاق مۇددەتلىك تەسىرگە ئىگە قىسمى مەدەنىيەت ساھەسىدە ئېلىپ بېرىلماقتا.

• تىلنى يوقىتىش: مائارىپ سىستېمىسىدا ئۇيغۇر تىلى پۈتۈنلەي چەكلىنىپ، بالىلار باغچىسىدىن تارتىپ ئۇنىۋېرسىتېتقىچە بولغان بارلىق دەرسلەر خىتاي تىلىدا ئۆتۈلىدىغان بولدى.  بۇ، يېڭى بىر ئەۋلاد ئۇيغۇرلارنى ئۆز ئانا تىلىدىن، ئەدەبىياتىدىن ۋە تارىخىدىن مەھرۇم قىلىپ، ئۇلارنى مىللىي يىلتىزىدىن ئۈزۈپ تاشلاشنى مەقسەت قىلىدۇ.
• دىننى يوقىتىش:مىڭلىغان مەسچىت ۋە دىنىي ئىمارەتلەر چېقىۋېتىلدى ياكى باشقا مەقسەتلەرگە ئۆزگەرتىلدى.  قۇرئان كەرىم ۋە باشقا دىنىي ئەسەرلەر كۆيدۈرۈلدى.  ساقال قويۇش، ناماز ئوقۇش، روزا تۇتۇش قاتارلىق نورمال دىنىي پائالىيەتلەر «دىنىي ئاشقۇنلۇق» دەپ قارىلىپ، قاتتىق جازاغا ئۇچرىدى.
• ئائىلىنى پارچىلاش: يۈز مىڭلىغان ئۇيغۇر بالىسى ئاتا-ئانىسى لاگېرغا ياكى تۈرمىگە ئېلىپ كېتىلگەنلىكى سەۋەبىدىن، دۆلەت باشقۇرىدىغان ياتاقلىق مەكتەپلەرگە ۋە يېتىمخانىلارغا مەجبۇرىي ئېلىپ كېتىلدى.  بۇ بالىلار ئۆز ئائىلىسى ۋە مەدەنىيەت مۇھىتىدىن پۈتۈنلەي ئايرىۋېتىلىپ، كىچىكىدىن باشلاپ كومپارتىيەگە ساداقەتمەن قىلىپ تەربىيەلىنىپ، خىتاي مەدەنىيىتى ئىچىدە ئاسسىمىلياتسىيە قىلىنماقتا.  بۇ، بىر مىللەتنىڭ كەلگۈسى بولغان بالىلارنى ئوغرىلاش ئارقىلىق، ئۇنىڭ ئىستىقبالىنى يوقىتىشقا باراۋەر.

4. 4.  خۇلاسە: يالغانچىلىققا قارشى ھەقىقەت ۋە مەسئۇلىيەت

شى جىنپىڭنىڭ شەرقىي تۈركىستان زىيارىتى خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ بۇ رايوندا يۈرگۈزۈۋاتقان ئىرقىي قىرغىنچىلىق سىياسىتىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، ئۇنىڭ «ئىقتىسادىي تەرەققىيات» ۋە «مۇقىملىق» ھەققىدىكى سۆزلىرى بۇ جىنايەتلەرنى يوشۇرۇش ئۈچۈن ئىشلىتىلگەن بىر قەۋەت يالغان پەردىدىن باشقا نەرسە ئەمەس.  ئۇيغۇر كىشىلىك ھوقۇق قۇرۇلۇشى (UHRP) نىڭ خىتاينىڭ ئاق تاشلىق كىتابىنى «ئۇيغۇر خەلقىنىڭ 70 يىللىق باستۇرۇش تارىخىنى ئاقلاش ئۈچۈن ئويدۇرۇلغان بىمەنە سەپسەتە» دەپ تەنقىد قىلغىنىدەك، بېيجىڭ ھۆكۈمىتى تارىخنى بۇرمىلاش ۋە رېئاللىقنى ئۆزگەرتىش ئارقىلىق ئۆز جىنايەتلىرىنى يوشۇرۇشقا ئۇرۇنماقتا.

شەرقىي تۈركىستان مەسىلىسىنىڭ يىلتىزى ئىقتىسادتا ئەمەس، بەلكى سىياسىي، مىللىي ۋە مەدەنىيەتتىكى زۇلۇمدىدۇر.  بۇ مەسىلىنى ھەل قىلىشنىڭ بىردىنبىر يولى ئىقتىسادىي ياردەم بېرىش ئەمەس، بەلكى خىتاي ھۆكۈمىتىنى بۇ ئىرقىي قىرغىنچىلىقنى دەرھال توختىتىشقا؛ بارلىق جازا لاگېرلىرىنى ۋە تۈرمىلەرنى تاقاپ، بىگۇناھ كىشىلەرنى قويۇپ بېرىشكە؛ ھەمدە ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ئۆز تەقدىرىنى ئۆزى بەلگىلەش ھوقۇقىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بارلىق ئاساسىي ھەق-ھوقۇقلىرىنى قايتۇرۇپ بېرىشكە مەجبۇرلاشتۇر.  خەلقئارا جەمئىيەت، بولۇپمۇ دېموكراتىك دۆلەتلەر ۋە ئىسلام دۇنياسى ئەمدى سۈكۈتتە تۇرماسلىقى، ئىقتىسادىي مەنپەئەتنى دەپ بۇ زۇلۇمغا كۆز يۇمماسلىقى، خىتايغا قارىتا تېخىمۇ قاتتىق ۋە ئەمەلىي جازا تەدبىرلىرىنى قوللىنىپ، بۇ 21-ئەسىردىكى ئەڭ چوڭ ئىنسانىيەت پاجىئەسىنىڭ ئاخىرلىشىشى ئۈچۈن ئۆز تارىخىي مەسئۇلىيىتىنى ئادا قىلىشى زۆرۈر.