2025-يىلى 5-ئۆكتەبىر
2025-يىلى 27-سېنتەبىر «Deutsche Welle» (نېمىس ئاۋازى) خىتايچە تورىدا يۈچېن لى (Yuchen Li) ئىمزاسى بىلەن ئېلان قىلىنغان «شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى قۇرۇلغانلىقىنىڭ 70 يىللىقى: يۇقىرى پەللىدىكى تەبرىكلەش ۋە نازارەت قىلىپ باستۇرۇش» سەرلەۋھىلىك بۇ ماقالە، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ شەرقىي تۈركىستاندا يۈرگۈزۈۋاتقان سىياسەتلىرىنى كۆپ قاتلاملىق ۋە چوڭقۇر تەھلىل قىلغان مۇھىم ئەسەر ھېسابلىنىدۇ. ماقالە، خىتاي دۆلەت رەئىسى شى جىنپىڭنىڭ رايون قۇرۇلغانلىقىنىڭ 70 يىللىقىنى تەبرىكلەش ئۈچۈن ئېلىپ بارغان يۇقىرى دەرىجىلىك تەشۋىقات خاراكتېرلىك زىيارىتى بىلەن، بۇ رايوندا ياشاۋاتقان ئۇيغۇر ۋە باشقا يەرلىك مىللەتلەر دۇچ كېلىۋاتقان ئېغىر رېئاللىقنى سېلىشتۇرما قىلىش ئارقىلىق، مەسىلىنىڭ ماھىيىتىنى ئېچىپ بېرىدۇ. بۇ ئەسەرنىڭ ئەڭ مۇھىم قىممىتى شۇكى، ئۇ پەقەت بىر تەرەپلىمە بايانلارغىلا تايىنىپ قالماي، بىر تەرەپتىن خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ رەسمىي تەشۋىقاتلىرىنى، يەنە بىر تەرەپتىن غەربتىكى داڭلىق ئۇنىۋېرسىتېتلارنىڭ مۇتەخەسسىسلىرىنىڭ ئىلمىي تەھلىللىرىنى ۋە سۈرگۈندىكى ئۇيغۇر زىيالىيسىنىڭ شەخسىي گۇۋاھلىقىنى بىر يەرگە جەملەپ، ئوقۇرمەنلەرگە مەسىلىنى ھەر تەرەپلىمە چۈشىنىش پۇرسىتى يارىتىپ بەرگەن. ماقالىدە ئامېرىكا رۇس-خۇلمان سانائەت-تېخنىكا ئىنستىتۇتىنىڭ پىروفېسسورى تىموتىي گىروس (Timothy Grose) ۋە كانادا سىمون فىرازېر ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پىروفېسسورى داررېن بايلېر (Darren Byler) قاتارلىق ئىككى نەپەر نوپۇزلۇق شەرقىي تۈركىستان مەسىلىلىرى تەتقىقاتچىسىنىڭ كۆز-قاراشلىرىغا ئالاھىدە ئورۇن بېرىلگەن بولۇپ، بۇ ماقالىنىڭ ئىلمىي ئىشەنچلىكلىكىنى ئاشۇرغان. ماقالە، خىتاينىڭ «مىللىي تېررىتورىيەلىك ئاپتونومىيە» دەپ ئاتالغان سىياسىتىنىڭ قانداق قىلىپ بىر مىللەتنى سىستېمىلىق ئاسسىمىلياتسىيە قىلىش ۋە مەدەنىيىتىنى يوقىتىش قورالىغا ئايلىنىپ قالغانلىقىنى تارىخىي، ئىجتىمائىي ۋە سىياسىي نۇقتىلاردىن يورۇتۇپ بېرىدۇ.
تەبرىكلەش مۇراسىمى ۋە سۈرگۈندىكى ئۇيغۇر شائىرىنىڭ ئازابى
ماقالە، ئوقۇرمەنلەرنى بىۋاسىتە ۋەقەلىكنىڭ مەركىزىگە ئېلىپ كىرىش بىلەن باشلىنىدۇ. بىر تەرەپتە، خىتاي دۆلەت رەئىسى شى جىنپىڭنىڭ قىزىل گىلەملەر ئۈستىدە، ئۇيغۇرلارنىڭ ئەنئەنىۋى كىيىملىرىنى كىيگەن كىشىلەرنىڭ ناخشا-ئۇسسۇللىرى بىلەن «قىزغىن قارشى ئېلىنىۋاتقان» كۆرۈنۈشى سۈرەتلەنگەن. بۇ، خىتاي ھۆكۈمىتى دۇنياغا كۆرسەتمەكچى بولغان «گۈزەل شىنجاڭ»، «مىللەتلەر ئىتتىپاقلىقى» ۋە «بەختلىك تۇرمۇش» تەشۋىقاتىنىڭ تىپىك نامايەندىسى. يەنە بىر تەرەپتە بولسا، 30 يىل ئىلگىرى ۋەتىنىنى تەرك ئېتىشكە مەجبۇر بولغان، ھازىر لوندوندا ياشاۋاتقان ئۇيغۇر شائىرى ۋە ئاكتىپ پائالىيەتچىسى ئەزىز ئەيسا ئەلكۈننىڭ بۇ كۆرۈنۈشلەرگە «قاراشقىمۇ چىدىمايدىغانلىقى» ۋە بۇنى «بىمەنىلىك» دەپ تەسۋىرلىگەن سۆزلىرى نەقىل ئېلىنغان. بۇ كۈچلۈك سېلىشتۇرما ئارقىلىق، ماقالە باشتىلا رەسمىي تەشۋىقات بىلەن رېئاللىق ئوتتۇرىسىدىكى چوڭقۇر زىددىيەتنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ.
بۇ بۆلۈمنىڭ ئەڭ مۇھىم رولى – ئىنسانىي ھېسسىيات ئارقىلىق سىياسىي مەسىلىنى جانلاندۇرۇش. شى جىنپىڭنىڭ زىيارىتى سىياسىي ئورۇنلاشتۇرۇش ۋە سەھنىلەشتۈرۈلگەن نومۇر بولسا، ئەزىز ئەيسا ئەلكۈننىڭ ئىنكاسى بىر پۈتۈن مىللەتنىڭ ئازابى، ئانا يۇرتىدىن، ئائىلىسىدىن ئايرىلىشنىڭ دەردى ۋە مەدەنىيىتىنىڭ يوقىتىلىۋاتقانلىقىغا بولغان غەزىپىنىڭ ئىپادىسىدۇر. ئۇنىڭ «بىر-ئىككى سېكۇنتلا قاراپ… توختىتىۋەتتىم» دېگەن سۆزى، بۇ كۆرۈنۈشلەرنىڭ سۈرگۈندىكى بىر ئۇيغۇر ئۈچۈن قانچىلىك دەرىجىدە ئازابلىق ئىكەنلىكىنى كۈچلۈك ئىپادىلەپ بېرىدۇ. بۇ، پەقەت بىر شەخسنىڭ ھېكايىسى بولماستىن، بەلكى پۈتكۈل ئۇيغۇر دىئاسپوراسىنىڭ ئورتاق كەچۈرمىشى ۋە ھېسسىياتىنىڭ كىچىكلىتىلگەن نۇسخىسىدۇر.
ماقالىدە «شى جىنپىڭنىڭ بىر نەچچە يىل ئىلگىرى ئۇيغۇرلارغا قىلغانلىرى» بىلەن ھازىرقى تەبرىكلەش پائالىيىتىنى سېلىشتۇرۇشى، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ زوراۋانلىق بىلەن تەشۋىقاتنى تەڭ ئېلىپ بېرىش سىياسىتىنىڭ ماھىيىتىنى ئېچىپ تاشلايدۇ. بىر قولىدا لاگېرلارنى، تۈرمىلەرنى، نازارەت سىستېمىسىنى قۇرۇپ، مىليونلىغان كىشىنى باستۇرۇپ، يەنە بىر قولىدا ئۇلارنى ئۆزى ئۈچۈن ناخشا ئېيتىشقا ۋە ئۇسسۇل ئويناشقا مەجبۇرلاشنىڭ ئۆزى، بىر خىل سىياسىي مەسخىرە ۋە كىشىنىڭ غۇرۇرىنى دەپسەندە قىلىدىغان ھاقارەتتۇر. ئەلكۈننىڭ «ھازىر ئۆزۈڭ ئۈچۈن ناخشا ئېيتىشقا ئادەم ئورۇنلاشتۇرىسەن، بۇ نېمىدىگەن مەسخىرىلىك!» دېگەن سۆزى، بۇ ھاقارەتكە بولغان كۈچلۈك نارازىلىقنىڭ ئىپادىسى سۈپىتىدە، ماقالىنىڭ ئومۇمىي تەنقىدىي روھىنى بەلگىلەپ بېرىدۇ.
شى جىنپىڭنىڭ نۇتقى ۋە «مىللىي تېررىتورىيەلىك ئاپتونومىيە» سىياسىتىنىڭ ماھىيىتى
بۇ بۆلۈمدە، ماقالە خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ رەسمىي سۆزلەملىرىنى تەھلىل قىلىشقا مەركەزلىشىدۇ. شى جىنپىڭنىڭ شەرقىي تۈركىستان زىيارىتىدە «جەمئىيەتنىڭ ئومۇمىي مۇقىملىقىنى قوغداش»نى تەلەپ قىلغانلىقى ۋە كومپارتىيەنىڭ «مىللىي تېررىتورىيەلىك ئاپتونومىيە تۈزۈمى»نى «تامامەن توغرا» ۋە «ئىلمىي، ئۈنۈملۈك» دەپ ماختىغانلىقى تىلغا ئېلىنىدۇ. بۇ سۆزلەر، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئۆز سىياسەتلىرىنى قانۇنلاشتۇرۇش ۋە ئاقلاش ئۈچۈن ئىشلىتىدىغان قېلىپلاشقان رەسمىي ئىبارىلىرىدۇر. «مۇقىملىق» سۆزى بۇ يەردە تىنچلىق ۋە خاتىرجەملىكنى ئەمەس، بەلكى قارشىلىقنىڭ پۈتۈنلەي باستۇرۇلغانلىقى، ھەر قانداق ئوخشىمىغان ئاۋازنىڭ بوغۇلغانلىقى ۋە پۈتكۈل جەمئىيەتنىڭ قاتتىق كونترول قىلىنىۋاتقانلىقىنى كۆرسىتىدۇ.
ماقالىنىڭ ئەڭ مۇھىم تۆھپىسى شۇكى، ئۇ بۇ رەسمىي سۆزلەملەرنى مۇتەخەسسىسلەرنىڭ تەھلىلى بىلەن بىرلەشتۈرۈپ، ئۇنىڭ ئارقىسىدىكى ھەقىقىي مەقسەتنى ئاشكارىلايدۇ. پىروفېسسور تىموتىي گروسنىڭ كۆرسىتىشىچە، تارىخقا قارايدىغان بولساق، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئاسسىمىلياتسىيە سىياسىتىدە «مەلۇم دەرىجىدە ئىزچىللىق» مەۋجۇت. يەنى، «مىللىي تېررىتورىيەلىك ئاپتونومىيە» دېگەن نام گەرچە قەغەز يۈزىدە مىللەتلەرگە ئۆز-ئۆزىنى ئىدارە قىلىش ھوقۇقى بېرىلگەندەك تۇيغۇ بەرسىمۇ، ئەمەلىيەتتە ئۇ ھەمىشە بېيجىڭنىڭ قاتتىق كونتروللۇقى ئاستىدا، يەرلىك مىللەتلەرنىڭ مەدەنىيىتى، تىلى ۋە دىنىنى ئاجىزلىتىش ۋە ئاخىرىدا خىتاي مەدەنىيىتىگە سىڭدۈرۈۋېتىش مەقسىتىگە خىزمەت قىلىپ كەلگەن. بۇ سىياسەت بىر تۈز سىزىقلىق جەريان بولمىسىمۇ، ئۇنىڭ يادرولۇق مەقسىتى ئۆزگەرمىگەن.
خىتاي ئاساسىي قانۇنىدا «ئاز سانلىق مىللەتلەر ئۆزلىرى توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان جايلاردا رايونلۇق ئاپتونومىيەنى يولغا قويۇش، ئاپتونومىيە ئورگانلىرىنى قۇرۇش ۋە ئاپتونومىيە ھوقۇقىنى يۈرگۈزۈش» ھوقۇقىغا ئىگە دەپ بەلگىلەنگەن. ئەمما رېئاللىقتا، بۇ «ئاپتونومىيە ھوقۇقى» ناھايىتى چەكلىك بولۇپ، مالىيە، كادىرلار، مائارىپ ۋە بىخەتەرلىك قاتارلىق ھالقىلىق ساھەلەرنىڭ ھەممىسى مەركەزنىڭ قولىدا. شۇڭا، شى جىنپىڭنىڭ بۇ تۈزۈمنى «ئىلمىي ۋە ئۈنۈملۈك» دەپ تەرىپلىشى، ئەمەلىيەتتە بۇ تۈزۈمنىڭ يەرلىك مىللەتلەرنى كونترول قىلىش ۋە ئاسسىمىلياتسىيە قىلىشتىكى ئۈنۈمىنى نەزەردە تۇتقانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ، ئاپتونومىيە ئۇقۇمىنىڭ مەقسەتلىك ھالدا بۇرمىلىنىشى ۋە ئۇنىڭغا سىياسىي ھۆكۈمرانلىقنى مۇستەھكەملەش قورالى سۈپىتىدە يېڭى مەنە بېرىلىشىدۇر.
70 يىللىق تارىخىي مۇساپە: ۋەدىدىن قايتا قۇرۇپ چىقىشقىچە
بۇ بۆلۈم، ماقالىنىڭ يادروسى بولۇپ، «Deutsche Welle» تەرىپىدىن تەييارلانغان 12 پارچە رەسىملىك تارىخىي ئوبزور ئارقىلىق، شەرقىي تۈركىستاننىڭ 1955-يىلىدىن 2025-يىلىغىچە بولغان 70 يىللىق مۇساپىسىنى قەدەممۇ-قەدەم شەرھلەيدۇ. بۇ يەردە مۇتەخەسسىسلەرنىڭ ئانالىزى تارىخىي ۋەقەلەر بىلەن زىچ بىرلەشتۈرۈلۈپ، مەسىلىنىڭ يىلتىزى ۋە تەرەققىياتى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىلگەن.
1955-يىلى «شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى» قۇرۇلۇشى، رەسمىي تەشۋىقاتتا «ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ئۆز-ئۆزىگە خوجا بولۇشى» دەپ تەرىپلەنگەن. ئەمما ماقالىدە پىروفېسسور گروسنىڭ نۇقتىسى ئارقىلىق، بۇنىڭ ئەمەلىيەتتە ئاسسىمىلياتسىيە سىياسىتىنىڭ بىر قىسمى ئىكەنلىكى ئوتتۇرىغا قويۇلغان. تېخىمۇ مۇھىمى، ئاپتونوم رايون بىلەن تەڭ قۇرۇلغان شىنجاڭ ئىشلەپچىقىرىش-قۇرۇلۇش بىڭتۈەنى (بىڭتۈەن) نىڭ رولى ئالاھىدە تەكىتلەنگەن. پىروفېسسور داررېن بايلېر بىڭتۈەننى «دۆلەتنىڭ ئاۋانگارت قوشۇنى» دەپ ئاتاپ، ئۇنىڭ پەقەت ئىقتىسادىي قۇرۇلۇش بىلەنلا شۇغۇللىنىپ قالماي، بەلكى چېگرانى مۇداپىئە قىلىش، ئىجتىمائىي مۇقىملىقنى كونترول قىلىش، ھەتتا جىنايى جازا ۋە تۈرمە سىستېمىسى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. بىڭتۈەن، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ شەرقىي تۈركىستانغا كۆپلەپ خىتاي كۆچمەنلىرىنى يۆتكەش، يەرلىك نوپۇس قۇرۇلمىسىنى ئۆزگەرتىش ۋە ئىقتىسادىي بايلىقلارنى كونترول قىلىشتىكى ئەڭ مۇھىم قورالى بولۇپ كەلگەن. ئۇنىڭ «پارتىيە، ھۆكۈمەت، ئارمىيە، كارخانا بىر گەۋدىلەشكەن» ئالاھىدە تەشكىلىي قۇرۇلمىسى، ئۇنىڭ بۇ رايوندىكى ھوقۇقىنىڭ نەقەدەر زور ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلايدۇ. يېقىنقى يىللاردىكى كەڭ كۆلەملىك تۇتقۇن قىلىش سىستېمىسىدا بىڭتۈەننىڭ «رەھبەرلىك رولى»نى ئوينىغانلىقى، ئۇنىڭ باستۇرۇش مېخانىزمىدىكى ئورنىنى تېخىمۇ ئايدىڭلاشتۇرىدۇ.
ماقالە، 1960-يىللاردىكى خىتاي-سوۋېت مۇناسىۋىتىنىڭ بۇزۇلۇشى ۋە 1962-يىلىدىكى «ئىلى-تارباغاتاي ۋەقەسى» (يەنى «60 مىڭ كىشىنىڭ چېگرادىن ئۆتۈپ كېتىش ۋەقەسى») نى بېيجىڭنىڭ يەرلىك مىللەتلەرگە بولغان ئىشەنچىسىنىڭ تۇنجى قېتىملىق ئېغىر كىرىزىسى دەپ قارايدۇ. بۇ ۋەقە، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ «چېگرا رايونلىرىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ ساداقىتى»گە بولغان گۇمانىنى چوڭقۇرلاشتۇرۇۋەتكەن. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، ماقالە 1980-يىللاردىكى ئىسلاھات ۋە ئېچىۋېتىش مەزگىلىدە، ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ قىسقا مۇددەتلىك گۈللىنىش دەۋرىنى باشتىن كەچۈرگەنلىكىنىمۇ ئىنكار قىلمايدۇ. بۇ، خىتاينىڭ سىياسىتىنىڭ ھەمىشە ئىزچىل قاتتىق بولماي، بەزىدە بوشىتىشلارنىڭمۇ بولغانلىقىنى، ئەمما بۇ بوشىتىشلارنىڭ ھەرگىزمۇ يادرولۇق كونتروللۇقنى بوشىتىپ بېرىشنى مەقسەت قىلمىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. 2009-يىلىدىكى ئۈرۈمچى ۋەقەسى مىللىي مۇناسىۋەتنىڭ پۈتۈنلەي بۇزۇلۇشىدىكى بۇرۇلۇش نۇقتىسى بولغان. پىروفېسسور بايلېر، 2013- ۋە 2014-يىللىرى يۈز بەرگەن بەزى زوراۋانلىق ۋەقەلىرى، بولۇپمۇ كۇنمىڭدىكى ھۇجۇم ۋەقەسىنىڭ خىتاي ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن «خىتاينىڭ 11-سېنتەبىر ۋەقەسى» دەپ بېكىتىلىپ، بۇنىڭ يۇقىرى تېخنىكىلىق نازارەت سىستېمىسىنى قۇرۇشنىڭ ئەڭ مۇھىم سەۋەبى ۋە باھانىسى قىلىنغانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ.
2014-يىلىدىكى «قاتتىق زەربە بېرىش» ھەرىكىتىدىن كېيىن، شەرقىي تۈركىستان پۈتۈنلەي يۇقىرى تېخنىكىلىق نازارەت تورى بىلەن قاپلاندى. يۈز تونۇش سىستېمىسى، چوڭ سانلىق مەلۇمات ئانالىزى، سۈنئىي ئىدراك قاتارلىق تېخنىكىلار كىشىلەرنىڭ ھەر بىر ھەرىكىتىنى، ھەتتا پىكىر-خىيالىنى «ئالدىن پەرەز قىلىش» ۋە كونترول قىلىشقا ئىشلىتىلدى. پىروفېسسور بايلېرنىڭ ئانالىزى بويىچە، بۇ سىستېما يەرلىك بولمىغان، ئۇيغۇر ياكى قازاق بولمىغان كىشىلەرنىڭ «ئەركىن ساياھەت قىلىشى ۋە ئۆزىنى پۈتۈنلەي بىخەتەر ھېس قىلىشى»غا كاپالەتلىك قىلىدۇ، ئەمما يەرلىك خەلق ئۈچۈن ھەر ۋاقىت، ھەر جايدا ئۇلارنى كۆزىتىپ تۇرىدىغان «كۆرۈنمەس تور»غا ئايلانغان. 2017-يىلىدىن باشلاپ قۇرۇلغان غايەت زور «قايتا تەربىيەلەش» لاگېرلىرى سىستېمىسى، بۇ نازارەتنىڭ ئەڭ يۇقىرى پەللىسى ھېسابلىنىدۇ. رەسمىي ھالدا «كەسپىي ماھارەت تەلىم-تەربىيە مەركىزى» دەپ ئاتالغان بۇ لاگېرلار، ئەمەلىيەتتە كىشىلەرنى دىنىي ئېتىقادىدىن، مىللىي كىملىكىدىن ۋە مۇستەقىل تەپەككۇرىدىن ۋاز كەچۈرۈشنى مەقسەت قىلغان. بايلېرنىڭ ئانالىزىچە، بۇ سىستېما دەسلەپتە يانفونلارنى تەكشۈرۈش ئارقىلىق كىمنىڭ لاگېرغا ئەۋەتىلىشى كېرەكلىكىنى بەلگىلەيدىغان «دىياگنوز قويۇش قورالى» سۈپىتىدە ئىشلىگەن بولسا، كېيىنچە كىشىلەرنى «ئىتائەتمەن ئەمگەك كۈچى»گە ئايلاندۇرۇش ۋە «بويسۇنىدىغان بىر توپ» يېتىشتۈرۈشنىڭ قورالىغا ئايلانغان.
بۇ بۆلۈم، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ باستۇرۇشىنىڭ پەقەت فىزىكىلىق كونترول بىلەنلا چەكلىنىپ قالماي، بەلكى بىر پۈتۈن مىللەتنىڭ روھىيىتىنى ۋە كىملىكىنى ئۆزگەرتىشنى مەقسەت قىلغانلىقىنى چوڭقۇر ئېچىپ بېرىدۇ. پىروفېسسور تىموتىي گىروس بۇنى «ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ ئەۋلادتىن-ئەۋلادقا داۋاملىشىشىنى ئۈزۈپ تاشلاش» ھەرىكىتى دەپ قارايدۇ. بۇنىڭ كونكرېت ئىپادىلىرى: بىرىنچى، مائارىپ سىستېمىسىنى پۈتۈنلەي خىتاي تىلىغا ئۆزگەرتىش ئارقىلىق، يېڭى ئەۋلادنى ئۆز ئانا تىلىدىن ۋە بۇ تىلدا يارىتىلغان مەدەنىيەتتىن ئۈزۈپ تاشلاش. ئىككىنچى، «گۈزەللىك قۇرۇلۇشى» (靓丽工程) قاتارلىق ھەرىكەتلەر ئارقىلىق، ئۇيغۇرلارنىڭ ئەنئەنىۋى كىيىم-كېچەك، چاچ قويۇش ۋە تۇرمۇش ئادەتلىرىنى «قالاق»، «ئاشقۇن» دەپ قارىلاپ، خىتايچە ئېستېتىكا ۋە تۇرمۇش ئۇسۇلىنى زورلاپ تېڭىش. گروسنىڭ خۇلاسىسىگە ئاساسلانغاندا، بۇ سىياسەتلەرنىڭ ئاخىرقى مەقسىتى – «ئۇيغۇر كىملىكىنىڭ ئىچىدىكى ئىسلام دىنى ۋە ئۇيغۇر تىلى قاتارلىق ئەڭ مەنىلىك ئېلېمېنتلارنى ئاجرىتىۋېتىش» ئارقىلىق، ئۆز مەدەنىيىتى ۋە تارىخىدىن پۈتۈنلەي ئايرىلىپ قالغان «يېڭى پۇقرالار» نەسلىنى يارىتىشتىن ئىبارەت.
يېقىنقى يىللاردىن بۇيان، خىتاي ھۆكۈمىتى «گۈزەل شىنجاڭ» تەشۋىقاتىنى كۈچەيتىپ، بۇ رايوننى ئىچكى ساياھەتنىڭ قىزىق نۇقتىسىغا ئايلاندۇردى. بۇنىڭ ئىككى مەقسىتى بار. بىرىنچى، ئىقتىسادىي مەنپەئەت يارىتىش. ئىككىنچى، تېخىمۇ مۇھىمى، سىياسىي تەشۋىقات ئېلىپ بېرىش. پىروفېسسور گروسنىڭ كۆرسىتىشىچە، ساياھەتچىلەرنى بۇ يەرگە كېلىپ «ئۆز كۆزى بىلەن كۆرۈش»كە دەۋەت قىلىش ئارقىلىق، خەلقئارادىكى «كىشىلىك ھوقۇق دەپسەندىچىلىكى» ئەيىبلەشلىرىگە قارىتا گۇمان پەيدا قىلىش مەقسەت قىلىنغان. ساياھەتچىلەر كۆرىدىغىنى، ھۆكۈمەت تەرىپىدىن ئېھتىياتچانلىق بىلەن تاللانغان، قېلىپلاشقان ۋە تاۋارلاشتۇرۇلغان «ئۇيغۇر مەدەنىيىتى» – يەنى پەقەت ناخشا-ئۇسسۇلدىنلا ئىبارەت بولغان بىر خىل تاشقى كۆرۈنۈش. بۇ جەرياندا ھەقىقىي مەدەنىيەتنىڭ روھى ۋە ئۇنىڭ ئارقىسىدىكى ئازاب يوشۇرۇلىدۇ. بۇ «يېڭى نورمال ھالەت»كە ماسلىشىش ئۈچۈن، بەزى شەھەرلەردە كوچىلاردىكى نازارەت ئۈسكۈنىلىرىنىڭ بىر قىسمى يوشۇرۇن ئورۇنلاشتۇرۇلغان. ئەمما پىروفېسسور بايلېر بۇنىڭ ھەقىقىي «نورماللىشىش» ئەمەسلىكىنى، نازارەت سىستېمىسىنىڭ پەقەت «تاشقى دۇنياغا كۆرۈنمەيدىغان» ھالەتكە ئۆتكەنلىكىنى، ئەمما ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ئۇنىڭ يەنىلا «ناھايىتى ئۈنۈملۈك» ئىشلەۋاتقانلىقىنى ئاگاھلاندۇرىدۇ. نازارەتنىڭ كۆپ قىسمى ئارقا سەھنىدە، يەنى سانلىق مەلۇمات ئىز قوغلاش ئارقىلىق ئېلىپ بېرىلىدۇ.
ماقالە، بۇ مۇرەككەپ تارىخنى چۈشىنىش ئۈچۈن ئىككى مۇھىم نۇقتىنى خۇلاسىلەيدۇ. بىرىنچى، پىروفېسسور گىروس تەكىتلىگەن، ھەر قانداق ساياھەتچى ئۆزى بارغان بۇ زېمىننىڭ ئەسلىدە ئۇيغۇر ۋە قازاقلارنىڭ قانۇنلۇق ماكانى ئىكەنلىكىنى، ئۇلارنىڭ بۇ تۇپراق بىلەن «چوڭقۇر باغلىنىش ۋە تەۋەلىك مۇناسىۋىتى» بارلىقىنى ئېتىراپ قىلىشى كېرەكلىكى. بۇ، زېمىننىڭ ئىگىدارلىق ھوقۇقى ۋە مەدەنىيەتنىڭ تەۋەلىكى مەسىلىسىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ. ئىككىنچى، پىروفېسسور بايلېر ئوتتۇرىغا قويغان، خىتاي ساقچىلىرىنىڭ «ئاشقۇن»لارنى ئايرىش ئۈچۈن ئىشلىتىدىغان «75 خىل ئاشقۇنلۇق ھەرىكىتى تىزىملىكى» نىڭ «ناھايىتى كەڭ» دائىرىلىك ئىكەنلىكىدۇر. بۇ تىزىملىككە «رامىزاندا روزا تۇتۇش، ھالاللىققا دىققەت قىلىش » قاتارلىق نورمال دىنىي پائالىيەتلەرنىڭمۇ كىرگۈزۈلگەنلىكى، باستۇرۇشنىڭ «تېررورلۇققا قارشى تۇرۇش» بىلەن ھېچقانداق مۇناسىۋىتى يوقلۇقىنى، بەلكى ئۇيغۇرلارنىڭ «ئىرقىي ۋە دىنىي كىملىكى» سەۋەبىدىن نىشان قىلىنغانلىقىنى ئىسپاتلايدۇ. بۇ، خىتاينىڭ بۇ ھەرىكىتىنىڭ «دۇنيادىكى باشقا ھەر قانداق تېررورلۇققا قارشى تۇرۇش پىلانىدىن تۈپتىن پەرقلىنىدىغانلىقى»نى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.
باستۇرۇشنىڭ كېڭىيىشى ۋە خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ دىققىتى
بۇ بۆلۈمدە، ماقالە باستۇرۇشنىڭ كۆلىمىنى كونكرېت سانلىق مەلۇماتلار ۋە خەلقئارالىق دوكلاتلار ئارقىلىق تەسۋىرلەيدۇ. ئامېرىكا ئاتلانتىك ئوكيان كېڭىشىنىڭ 2022-يىلىدىكى دوكلاتىدا كەم دېگەندە 500 مىڭ ئۇيغۇرنىڭ تۇتقۇندا ئىكەنلىكى ئىلگىرى سۈرۈلگەن. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، خىتاينىڭ سانلىق مەلۇماتلارنى قاتتىق كونترول قىلىشى سەۋەبىدىن، ھەقىقىي ساننىڭ بۇنىڭدىن كۆپ يۇقىرى بولۇشى مۇمكىنلىكى تەكىتلىنىدۇ. مەجبۇرىي ئەمگەك مەسىلىسىمۇ تىلغا ئېلىنىپ، يۈز مىڭلىغان ئۇيغۇرنىڭ توقۇمىچىلىق، ياسىمىچىلىق ۋە يېزا ئىگىلىك ساھەلىرىگە زورلاپ ئىشقا سېلىنىۋاتقانلىقى بايان قىلىنغان. بۇ ئەيىبلەشلەر پەقەت كىشىلىك ھوقۇق ئورگانلىرى تەرىپىدىنلا ئەمەس، بەلكى ب د ت تەرىپىدىنمۇ ئوتتۇرىغا قويۇلغان. 2022-يىلى ب د ت ئېلان قىلغان دوكلاتتا، خىتاينىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى ھەرىكەتلىرىنى «ئېغىر دەرىجىدىكى كىشىلىك ھوقۇق دەپسەندىچىلىكى» دەپ ئەيىبلەپ، بۇنىڭ «ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەت» شەكىللەندۈرۈشى مۇمكىنلىكى ئاگاھلاندۇرۇلغان. بۇ، مەسىلىنىڭ خەلقئارالىق قانۇن سەۋىيەسىگە كۆتۈرۈلگەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ.
چەت ئەللەردىكى ئۇيغۇرلارنىڭ تىرىشچانلىقى ۋە ئۈمىد
ماقالە، ئېغىر رېئاللىقنى تەسۋىرلەش بىلەنلا چەكلىنىپ قالماي، ئاخىرىدا ئۈمىد ۋە قارشىلىق روھىنىمۇ گەۋدىلەندۈرىدۇ. باستۇرۇشقا قارشى تۇرۇشنىڭ مۇھىم بىر شەكلى چەت ئەللەردىكى ئۇيغۇر دىئاسپوراسىنىڭ ئۆز مەدەنىيىتىنى قوغداش ۋە دۇنياغا ئاۋازىنى ئاڭلىتىش ئۈچۈن قىلىۋاتقان تىرىشچانلىقلىرىدۇر. پىروفېسسور گىروس چەت ئەللەردە «ناھايىتى ئاكتىپ ئۇيغۇر جامائىتى»نىڭ بارلىقىنى، ئۇلارنىڭ مەدەنىيەت مەركەزلىرىنى قۇرۇپ، كىتابلارنى نەشر قىلىپ، بالىلىرىغا ئانا تىلىنى ئۆگىتىپ، ئۆز كىملىكىنى ساقلاپ قېلىش ئۈچۈن تىرىشىۋاتقانلىقىنى تەكىتلەيدۇ. بۇ، مەدەنىيەتنىڭ جانلىقلىقىنى ۋە ئۇنىڭ زوراۋانلىق ئالدىدا يوقاپ كەتمەيدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. ماقالە، ئەڭ ئاخىرىدا يەنە بىر قېتىم شائىر ئەزىز ئەيسا ئەلكۈننىڭ ئاۋازى بىلەن ئاخىرلىشىدۇ. ئۇنىڭ ئۆز يۇرتىدىكى ئانىسىنىڭ خىتاي ساقچىلىرىنىڭ دائىملىق پاراكەندىچىلىكىگە ئۇچراۋاتقانلىقىغا قارىماي، داۋاملىق سۆزلەۋاتقانلىقى، ئۇنىڭ ئۈمىدىنى يوقاتمىغانلىقىنى ئىپادىلەيدۇ. ئۇنىڭ «مەن ئۈمىدۋارمەن. مەن ئادالەتنىڭ ئاخىرىدا ئەمەلگە ئاشىدىغانلىقىغا قەتئىي ئىشىنىمەن» دېگەن سۆزى، ماقالىنىڭ كۈچلۈك ۋە تەسىرلىك يەكۈنى ھېسابلىنىدۇ. بۇ، زۇلۇم ئالدىدىكى ئىنسان ئىرادىسىنىڭ بويسۇنمايدىغانلىقىنىڭ ئىپادىسىدۇر.
خۇلاسە
يۈچېن لىنىڭ «شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى قۇرۇلغانلىقىنىڭ 70 يىللىقى: يۇقىرى پەللىدىكى تەبرىكلەش ۋە نازارەت قىلىپ باستۇرۇش» ناملىق بۇ ماقالىسى، شەرقىي تۈركىستان مەسىلىسىنى چۈشىنىشتىكى مۇھىم بىر ئىلمىي ھۆججەتتۇر. ئۇ، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ تەشۋىقات ماشىنىسى يارىتىۋاتقان ساختا «گۈزەل شىنجاڭ» مەنزىرىسىنى يىرتىپ تاشلاپ، ئۇنىڭ ئارقىسىغا يوشۇرۇنغان سىستېمىلىق باستۇرۇش، يۇقىرى تېخنىكىلىق نازارەت ۋە مەدەنىيەتنى يوقىتىش سىياسەتلىرىنى پاكىتلار، مۇتەخەسسىسلەرنىڭ ئانالىزى ۋە شەخسىي گۇۋاھلىقلار ئارقىلىق ئېچىپ بېرىدۇ. ماقالە، «مىللىي تېررىتورىيەلىك ئاپتونومىيە» نامى ئاستىدا ئەمەلىيلەشتۈرۈلۈۋاتقان سىياسەتنىڭ ماھىيەتتە بىر مىللەتنىڭ كىملىكىنى، تىلىنى، دىنىنى ۋە مەدەنىيىتىنى يوقىتىشقا قارىتىلغان ئۇزۇن مۇددەتلىك بىر قۇرۇلۇش ئىكەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ.
ئەڭ مۇھىمى، ماقالە ئوقۇرمەنلەرگە پەقەت قاراڭغۇلۇقنىلا كۆرسىتىپ بېرىپ قالماي، يەنە شۇ قاراڭغۇلۇق ئىچىدىكى ئۈمىد نۇرىنى – يەنى ئۇيغۇر خەلقىنىڭ، بولۇپمۇ چەت ئەللەردىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆز مەدەنىيىتىنى ۋە كىملىكىنى ساقلاپ قېلىش يولىدىكى قەيسەر تىرىشچانلىقىنىمۇ يورۇتۇپ بېرىدۇ. بۇ، بىر مىللەتنىڭ روھىنى ۋە مەۋجۇتلۇقىنى ھېچقانداق زوراۋانلىقنىڭ پۈتۈنلەي يوقىتالمايدىغانلىقىنىڭ ئىسپاتىدۇر. شۇڭلاشقا، بۇ ماقالە پەقەت بىر ئاخبارات دوكلاتى بولۇپلا قالماي، بەلكى تارىخ، سىياسەت ۋە ئىنسانىي قىسمەتلەر گىرەلىشىپ كەتكەن بىر مۇرەككەپ مەسىلىنى چوڭقۇر چۈشىنىش ئۈچۈن تەۋسىيە قىلىشقا ئەرزىيدىغان قىممەتلىك بىر ئەسەردۇر.
