ئۇيغۇر تەتقىقات ئىنستىتۇتى

2025-يىلى 9-ئۆكتەبىر

2025-يىلى 25-سېنتەبىر فىرانسىيەنىڭ نوپۇزلۇق ئاخبارات سۇپىسىدا ئېلان قىلىنغان لېئا پولۋېرىنى (Léa Polverini) ۋە روبىن تۇتېنگېس (Robin Tutenges) ئىمزالىق «خىتاي، قازاقىستان ۋە قىرغىزىستان ئارىسىدا، ‹يېڭى يىپەك يولى›دا تەقدىرىگە تاشلىۋېتىلگەن ئۇيغۇرلار» ناملىق بۇ ماقالە خىتاينىڭ «بىر بەلباغ، بىر يول» تەشەببۇسىنىڭ جەلپكار ئىقتىسادىي ۋەدىلىرىگە يوشۇرۇنغان ۋەھشىي رېئاللىقنى — يەنى شەرقىي تۈركىستاندىكى ئۇيغۇرلارغا قارىتىلغان ئىرقىي قىرغىنچىلىق ۋە ئۇنىڭ تەسىرىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىياغا كېڭىيىۋاتقان چېگرا ھالقىغان بېسىم سىياسىتىنى چوڭقۇر ۋە كۆپ قاتلاملىق ئانالىز قىلغان. ماقالە خىتاينىڭ ئىقتىسادىي كېڭەيمىچىلىكىنىڭ قوشنا دۆلەتلەرنىڭ سىياسىي ئىرادىسىنى قانداق بوغۇپ، ئۇلارنى ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەتلەر ئالدىدا سۈكۈت قىلىشقا، ھەتتا ھەمكارلىشىشقا مەجبۇرلاۋاتقانلىقىنى جانلىق ئىنسانىي ھېكايىلەر، كونكرېت مىساللار ۋە مۇتەخەسسىسلەرنىڭ ئانالىزى ئارقىلىق پاش قىلىدۇ. بۇ ئەسەرنىڭ قىممىتى شۇكى، ئۇ «يېڭى يىپەك يولى»نىڭ پەقەت بىر ئىقتىسادىي تۈر ئەمەس، بەلكى بېيجىڭنىڭ ئۆز ھۆكۈمرانلىق ئەندىزىسىنى ئېكسپورت قىلىدىغان، رايونلۇق تەسىر دائىرىسىنى كېڭەيتىدىغان ۋە ئۆكتىچىلەرنى چېگرا ھالقىپ باستۇرىدىغان بىر ئىستراتېگىيەلىك قورال ئىكەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ، مەسىلىنىڭ تۈپ ماھىيىتىنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

ماقالە قىرغىزىستان پايتەختى بىشكەكنىڭ چېتىدىكى، ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئەڭ چوڭ بازىرى بولغان «دوردوي»دىن باشلىنىدۇ. ھەممە يەرنى قاپلىغان «CHINA» ماركىلىق كونتېينېرلار، كىرىلچە لوزۇنكىلار ئاستىدا سېتىلىۋاتقان خىتاي ماللىرى، ھەتتا قىرغىزلارنىڭ ئەنئەنىۋى «قالپاق»لىرىنىڭمۇ شەرقىي تۈركىستاندا ئەرزان باھادا ئىشلەپچىقىرىلىشى خىتاينىڭ رايونغا سىڭىپ كىرگەن ئىقتىسادىي تەسىرىنى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرىدۇ. ئاپتورلار بۇ مەنزىرە ئارقىلىق بىر مۇھىم نۇقتىنى روشەنلەشتۈرىدۇ: بۇ يەردە شەرقىي تۈركىستان پەقەت بىر «قىممەتلىك سودا ھەمراھى» سۈپىتىدە تىلغا ئېلىنىدۇ. تورۇگارت ئېغىزىنىڭ ئوچۇق بولۇشى مىڭلىغان سودىگەرنىڭ جان تومۇرىغا باغلانغان. لېكىن، شۇ يوللارنى بويلاپ جايلاشقان ئونلىغان جازا لاگېرى ۋە ئۇ يەردىكى مىليونلىغان ئىنساننىڭ پەريادى ھېچكىمگە ئاڭلانمايدۇ. بۇ دەل «يېڭى يىپەك يولى»نىڭ بىر-بىرىگە زىت ئىككى يۈزىنى — بىر تەرەپتىن ئىقتىسادىي گۈللىنىش ۋەدىسى، يەنە بىر تەرەپتىن ئىنسانىي قىممەتلەرنىڭ دەپسەندە قىلىنىشىنى كۈچلۈك سىمۋوللاشتۇرىدۇ. ماقالىدە ئوتتۇرىغا قويۇلغىنىدەك، بۇ غايەت زور تۈر شەرقىي تۈركىستاننىڭ ئىستراتېگىيەلىك ئورنىنى مىسلىسىز دەرىجىدە يۇقىرى كۆتۈردى. بۇ زېمىن خىتاي ئۈچۈن بىر تەرەپتىن ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ياۋروپا بازىرىغا ئېچىلغان دەرۋازا، يەنە بىر تەرەپتىن كاربون-سۇ بىرىكمىلىرىگە باي مۇھىم رايون بولۇش سۈپىتى بىلەن، بېيجىڭ ھاكىمىيىتىنىڭ ھەر قانداق بەدەل تۆلەپ بولسىمۇ، ئۇنى مۇستەھكەم كونترول قىلىش نىشانىنىڭ مەركىزىگە ئايلاندى. بۇ بەدەل بىر پۈتۈن مىللەتنىڭ مەۋجۇتلۇقىغا تەھدىت سالىدىغان ئىرقىي قىرغىنچىلىق ۋە چېگرا ھالقىغان باستۇرۇشتۇر.

ئاپتورلار خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ 2014-يىلىدىن بۇيان شەرقىي تۈركىستاندا يولغا قويغان مىسلىسىز دۆلەت تېررورىزمىنى تەپسىلىي بايان قىلىدۇ. بىر مىليوندىن ئارتۇق ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز ۋە باشقا مۇسۇلمان مىللەتلەرنىڭ «قايتا تەربىيەلەش» نامىدىكى جازا لاگېرلىرىغا ۋە تۈرمىلەرگە تاشلانغانلىقى، بۇنىڭ رايون مۇسۇلمانلىرىنىڭ ھەر ئونىدىن بىرىگە توغرا كېلىدىغانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ. بېيجىڭ ھاكىمىيىتى ئۈچۈن بۇ كىشىلەرنىڭ مەۋجۇتلۇقىنىڭ ئۆزىلا دۆلەتنىڭ كىملىك بىرلىكى ۋە ئىقتىسادىي مەنپەئەتىگە «تەھدىت» دەپ قارىلىدۇ. «بۆلگۈنچىلىك»، «تېررورلۇق» دېگەندەك ئالدىنئالا ئويدۇرۇلغان ئەيىبلەشلەر ئارقىلىق، ھەر قانداق مۇستەقىللىق، رايونچىلىق ياكى ئاددىي ئەركىنلىككە بولغان ئىنتىلىش ۋەھشىيلىك بىلەن باستۇرۇلۇپ، قورقۇتۇلغان، بويسۇندۇرۇلغان ۋە ئۈمىدسىزلەنگەن بىر ئەۋلاد يارىتىلماقتا. ماقالە بۇ باستۇرۇشنىڭ ماھىيىتىنى ئېچىپ بېرىپ، ئۇنىڭ پەقەت «قايتا تەربىيەلەش» ئەمەس، بەلكى روھىي ۋە جىسمانىي قىيناشتىن تارتىپ ئۆلۈمگىچە بولغان بىر سىستېمىلىق جىنايەت ئىكەنلىكىنى، بولۇپمۇ بىرلەشمە خەۋەر ئاگېنتلىقى ۋە گېرمانىيەلىك ئىنسانشۇناس ئادرىئان زېنز تەرىپىدىن ئاشكارىلانغان مەجبۇرىي تۇغماسلاشتۇرۇش ۋە تۇغۇتنى چەكلەش دېلولىرىدىن كېيىن، نۇرغۇن مۇتەخەسسىسلەرنىڭ بۇنى «ئىرقىي قىرغىنچىلىق» دەپ ئاتاشقا باشلىغانلىقىنى ئەسكەرتىدۇ. بۇ، مەسىلىنىڭ خەلقئارالىق قانۇن نەزىرىدىكى ئېغىرلىقىنى نامايان قىلىدۇ.

ماقالىنىڭ ئەڭ كۈچلۈك تەرەپلىرىنىڭ بىرى، ئۇنىڭ چېگرا ھالقىغان قورقۇنچ ۋە سۈكۈتنىڭ كىشىلەرنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشىغا قانداق سىڭىپ كەتكەنلىكىنى جانلىق ھېكايىلەر ئارقىلىق تەسۋىرلىگەنلىكىدۇر. قىرغىزىستاندا ياشايدىغان بۇرھان ئىسىملىك بىر ئۇيغۇر يىگىتنىڭ قەشقەردىكى تاغىسى بىلەن WeChat ئارقىلىق سۆھبەتلىشىشى بۇنىڭ تىپىك مىسالى. تاغىسىنىڭ سۆھبەتتە ئەھۋالنىڭ نازۇكلۇقىنى تىلغا ئېلىشتىن ئۆزىنى قاچۇرۇشى، ھەتتا ئىسلامىي سالام بولغان «ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم» دېيىشتىن ساقلىنىشى، خىتاينىڭ نازارەت سىستېمىسىنىڭ كىشىلەرنىڭ ئەڭ شەخسىي بوشلۇقىغىچە قانداق بېسىپ كىرگەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. بىر ئېغىز «خاتا» سۆزنىڭ پۈتۈن ئائىلىنى لاگېرغا ئەكىرىپ تاشلايدىغانلىقىنى بىلگەن كىشىلەر ئۈچۈن، ھاۋارايى ۋە سودا ھەققىدە سۆزلىشىش بىردىنبىر بىخەتەر يولغا ئايلانغان. قىزىقارلىق يېرى، تاغىسىنىڭ سودىسىنىڭ يېقىنقى يىللاردا ياخشى بولۇۋاتقانلىقى، بولۇپمۇ قەشقەردىن ئوتتۇرا ئاسىياغا ئاپتوموبىل ئېكسپورتىنىڭ كۈچەيگەنلىكى بايان قىلىنىدۇ. بۇ خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ بىر تەرەپتىن قاتتىق باستۇرۇشنى يولغا قويسا، يەنە بىر تەرەپتىن كىشىلەرنى ئىقتىسادىي پائالىيەتلەر بىلەن «ئالداپ»، ئۇلارنىڭ دىققىتىنى سىياسىي مەسىلىلەردىن يىراقلاشتۇرۇشقا ئۇرۇنۇۋاتقانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. لېكىن، ھەر كۈنى ھال-ئەھۋال سوراشقا كېلىدىغان ساقچىلارنىڭ زىيارىتى بۇ «ئىقتىسادىي گۈللىنىش»نىڭ قانداق بەدەللەر ئۈستىگە قۇرۇلغانلىقىنى ھەر دەقىقە ئەسكەرتىپ تۇرىدۇ.

ماقالىدە ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرىنىڭ، بولۇپمۇ قىرغىزىستان ۋە قازاقىستاننىڭ بۇ مەسىلىدىكى پوزىتسىيەسى ۋە سىياسىتى سېلىشتۇرما ھالدا چوڭقۇر مۇھاكىمە قىلىنىدۇ. قىرغىزىستان — ئىقتىسادىي جەھەتتە خىتايغا ئېغىر دەرىجىدە بېقىنىدىغان (دۆلەت تاشقى قەرزىنىڭ 40%ى خىتايغا تەۋە)، سىياسىي جەھەتتە ئىستىبداتلىققا يۈزلەنگەن بىر دۆلەت بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئۇيغۇر مەسىلىسىدە پۈتۈنلەي بېيجىڭنىڭ ئىرادىسىگە تەسلىم بولغان. ھەتتا ئۆزلىرىنىڭ لاگېرلاردا يېتىۋاتقان قىرغىز پۇقرالىرى ئۈچۈنمۇ ئاۋاز چىقىرالمىغان بىر ھۆكۈمەتنىڭ ئۇيغۇرلارنى قوغدىشى تەسەۋۋۇرغىمۇ سىغمايدۇ. سابىق پىرېزىدېنت سورونباي جېنبېكوۋنىڭ «بۇ خىتاينىڭ ئىچكى ئىشى» دېگەن سۆزى قىرغىزىستان ھۆكۈمىتىنىڭ بۇ مەسىلىدىكى رەسمىي دوكتىرىناسىغا ئايلانغان. تېخىمۇ ئەپسۇسلىنارلىق يېرى، ئىنىسى لاگېرغا قامالغان قىرغىز پارلامېنت ئەزاسى ئادىل جۇنۇس ئۇلۇنىڭمۇ كېيىنچە خىتاي كومپارتىيەسىنىڭ تەشۋىقات گېزىتى بولغان «خەلق گېزىتى»دە لاگېرلارنى «تەربىيەلەش مەركەزلىرى» دەپ ماختىشى خىتاينىڭ سىياسىي بېسىم ۋە مەنپەئەت يەمچۈكى ئارقىلىق كىشىلەرنى ئۆز يېقىنلىرىغا خىيانەت قىلىشقا مەجبۇرلايدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. بىر يەرلىك پائالىيەتچى ئېيتقاندەك، «بۇ كىچىك دۆلەتنىڭ خىتايلارنى بىئارام قىلىشقا قۇربى يەتمەيدۇ».

قازاقىستاننىڭ ئەھۋالى بىرئاز پەرقلىق. ئىقتىسادىي جەھەتتە قىرغىزىستاندىن كۆپ كۈچلۈك، مول كاربون-سۇ بىرىكمىلىرى بايلىقىغا ئىگە قازاقىستاندا پۇقرالار جەمئىيىتى بىر قەدەر ئاكتىپ. بولۇپمۇ سېرىكجان بىلاش تەرىپىدىن قۇرۇلغان «ئاتاجۇرت» كىشىلىك ھوقۇق تەشكىلاتىنىڭ تىرىشچانلىقى بىلەن، خىتاينىڭ خەلقئارالىق سوت مەھكىمىلەردە جاۋابكارلىققا تارتىلىشىدىن ئەنسىرەيدىغانلىقىدىن پايدىلىنىپ، مىڭلىغان قازاقىستانلىقنىڭ لاگېرلاردىن قۇتۇلۇپ چىقىشىغا مۇۋەپپەق بولۇنغان. بۇ گەرچە چەكلىك بولسىمۇ، پۇقرالار جەمئىيىتىنىڭ ئاكتىپ ھەرىكىتىنىڭ نەتىجە بېرەلەيدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. ئەمما، بۇ ئىككى دۆلەتتىمۇ كىشىلىك ھوقۇق پائالىيەتچىلىرىنىڭ خىتاي ۋە يەرلىك ھۆكۈمەتلەرنىڭ قوش بېسىمىغا ئۇچراۋاتقانلىقى، تەھدىت، تۇتقۇن قىلىنىش ۋە پارچىلىنىش قاتارلىق خەۋپلەرگە دۇچ كېلىۋاتقانلىقى بۇ كۈرەشنىڭ نەقەدەر خەتەرلىك ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلايدۇ.

ماقالە «يېڭى يىپەك يولى»نىڭ پەقەت ئىقتىسادىي ھەمكارلىق ئەمەس، بەلكى خىتاينىڭ سىياسىي تەسىرىنى كېڭەيتىش ۋە ئۆزىنىڭ ھاكىمىيەت ئەندىزىسىنى ئېكسپورت قىلىش قورالى ئىكەنلىكىنى كىۋېبېك لاۋال ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پىروفېسسورى فرېدېرىك لاسسېرنىڭ كۆز قاراشلىرى ئارقىلىق تېخىمۇ چوڭقۇرلاشتۇرىدۇ. لاسسېرنىڭ ئانالىزىچە، خىتاي بۇ تۈرلەر ئارقىلىق رايوندىكى دۆلەتلەرنىڭ ئۆزىگە بولغان بېقىندىلىقىنى كۈچەيتىدۇ. ئۇنىڭ ئۈستىگە، شەرقىي تۈركىستان ئارقىلىق ئۆتىدىغان تۆمۈر يول، تاشيول قاتارلىق ئۇل-ئەسلىھەلەرنىڭ قۇرۇلۇشى بىر تەرەپتىن مال توشۇشقا قولايلىق ياراتسا، يەنە بىر تەرەپتىن زۆرۈر تېپىلغاندا ئەسكەر ۋە ھەربىي ئەسلىھەلەرنى تېز يۆتكەشكە ئىمكانىيەت يارىتىدۇ. شۇنداقلا، بۇ تۈرلەرگە ئەگىشىپ كۆپلەپ كېلىدىغان خىتاي كۆچمەنلىرى رايوننىڭ دېموگرافىك تەركىبىنى ئۆزگەرتىپ، يەرلىك خەلقنى ئاسسىمىلياتسىيە قىلىش ۋە كونترول قىلىشنىڭ مۇھىم ۋاسىتىسىگە ئايلىنىدۇ. لاسسېر ئېيتقاندەك، «خىتاي مەركىزىي ھۆكۈمىتى شىنجاڭنى ياخشى كونترول قىلالماسلىقتىن ئەنسىرەيدۇ، شۇڭا ‹يېڭى يىپەك يولى›نىڭ بۇ مەقسەتكە يېتىشتىكى بىر پىشاڭ سۈپىتىدە لايىھەلەنگەنلىكىنى پەرەز قىلىشقا بولىدۇ». بۇ، «يېڭى يىپەك يولى»نىڭ ئىقتىسادىي ھەمكارلىق نىقابى ئاستىدىكى بىر يېڭى مۇستەملىكىچىلىك ئىستراتېگىيەسى ئىكەنلىكىنى ئاشكارىلايدۇ.

ماقالىنىڭ ئاخىرقى قىسمىدا چېگرادىكى كىشىنى چۆچۈتىدىغان ۋەقەلەر بايان قىلىنىپ، خىتاينىڭ چېگرا ھالقىغان باستۇرۇشىنىڭ نەقەدەر رەھىمسىز ۋە قانۇنسىز ئىكەنلىكى ئوتتۇرىغا قويۇلغان. قورغاس چېگرا پونكىتىدىكى «نېيترال رايون»دا يۈز بەرگەن ۋەقە بۇنىڭ ئەڭ جانلىق دەلىلى. شەرقىي تۈركىستاندىن قېچىپ چىقىپ، قازاقىستان پۇقرالىقىغا ئۆتكەن مىرگۈل ئىسىملىك بىر ئايال شەرقىي تۈركىستاندا قالغان سىڭلىسى بىلەن كۆرۈشۈش ئۈچۈن بۇ رايونغا كەلگەندە، يۈز تونۇش كامېراسى تەرىپىدىن بايقىلىپ، خىتاي ساقچىلىرىنىڭ قوغلىشىغا ئۇچرايدۇ. گەرچە ئۇ قازاقىستان پۇقراسى بولسىمۇ، خىتاينىڭ سانلىق مەلۇمات ئامبىرىدا ئۇ يەنىلا بىر «جىنايەتچى». بۇ ۋەقە خىتاينىڭ خەلقئارالىق قانۇنلارغا ۋە باشقا دۆلەتلەرنىڭ ئىگىلىك ھوقۇقىغا ھۆرمەت قىلمايدىغانلىقىنى، ئۆزى «تەھدىت» دەپ قارىغان ھەر قانداق شەخسنى دۇنيانىڭ قەيىرىدە بولمىسۇن، باستۇرۇشقا ئۇرۇنىدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. قورغاس بىر تەرەپتىن «يېڭى يىپەك يولى»نىڭ شان-شەۋكىتىنى نامايان قىلىدىغان بىر كۆرگەزمە دېرىزىسى بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن يۇقىرى تېخنىكىلىق نازارەت ۋە تۇتقۇن قىلىش رايونىغا ئايلانغان. بۇ زىددىيەت خىتاينىڭ قوشنا دۆلەتلەرگە قاراتقان سىياسىتىنىڭ ماھىيەتلىك ئىككى يۈزلىمىچىلىكىنى تولۇق ئاشكارىلايدۇ: بىر تەرەپتىن «ھەمكارلىق» ۋە «ئورتاق مەنپەئەت»نى تەشۋىق قىلسا، يەنە بىر تەرەپتىن ئۇلارنىڭ پۇقرالىرىنى ئۇلارنىڭ تېررىتورىيەسىگە يېقىن جايدا قوغلاپ تۇتىدۇ. بۇ، «ئاتاجۇرت» پائالىيەتچىسى كارىما ئابدۇراخمانوۋا ئېيتقاندەك، «خىتاينىڭ قازاقىستانغا قارىتا قانچىلىك كۈچكە ئىگە ئىكەنلىكىنى تەسەۋۋۇر قىلالامسىز؟».

خۇلاسىدە لېئا پولۋېرىنى ۋە روبىن تۇتېنگېسنىڭ بۇ ماقالىسى «يېڭى يىپەك يولى» تەشەببۇسىنىڭ ئىقتىسادىي پارلاقلىقى ئارقىسىغا يوشۇرۇنغان چوڭقۇر ئىنسانىي پاجىئەنى، سىياسىي ھىيلە-نەيرەڭلەرنى ۋە گېئوپولىتىكىلىق رىقابەتلەرنى ئىنتايىن تەسىرلىك ۋە دەلىل-ئىسپاتلىق ھالدا پاش قىلغان. ئۇ خىتاينىڭ ئىقتىسادىي كۈچىنى سىياسىي بېسىم قورالىغا ئايلاندۇرۇپ، ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرىنى ئۆزىنىڭ ئىرقىي قىرغىنچىلىق سىياسىتىگە قانداق شېرىك قىلىۋاتقانلىقىنى ئوچۇق كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ماقالە ئۇيغۇرلارنىڭ پەقەت خىتاينىڭ زۇلۇمى ئاستىدا قالمىغانلىقىنى، بەلكى ئۆزلىرى بىلەن ئوخشاش مەدەنىيەت ۋە تارىخىي يىلتىزغا ئىگە بولغان قوشنا خەلقلەرنىڭ ھۆكۈمەتلىرى تەرىپىدىنمۇ تەقدىرگە تاشلاپ قويۇلغانلىقىنى ئاچچىق رېئاللىق بىلەن ئوتتۇرىغا قويىدۇ. بۇ ئەسەر خەلقئارا جەمئىيەتكە، بولۇپمۇ غەرب دۆلەتلىرىگە خىتاينىڭ ئىقتىسادىي ھەمكارلىق ۋەدىلىرىنىڭ ئارقىسىدىكى ھەقىقىي مەقسەتلەرنى تونۇپ يېتىش ۋە بۇ ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەتلەر ئالدىدا سۈكۈت قىلماسلىق ھەققىدە جىددىي ئاگاھلاندۇرۇش سىگنالى بېرىدۇ. «يېڭى يىپەك يولى»دىكى ھەر بىر كونتېينېر، ھەر بىر قۇرۇلۇش تۈرىنىڭ مىليونلىغان بىگۇناھ ئىنساننىڭ ئازاب-ئوقۇبىتى ۋە ياش تۆكۈشى بەدىلىگە كەلگەن بولۇشى مۇمكىنلىكىنى ئەسلىتىدۇ.