ئۇيغۇر تەتقىقات ئىنستىتۇتى

2025-يىلى 15-ئۆكتەبىر

تەھرىرى: د. ئابدۇرېھىم دۆلەت

بۇ ماقالە خىتاي خەلق جۇمھۇرىيىتى ھۆكۈمىتىنىڭ دۆلەت سىرتىدا ياشاۋاتقان ئۇيغۇر دىياسپوراسىغا قاراتقان سىستېمىلىق ۋە كۆپ قاتلاملىق باستۇرۇش سىياسەتلىرىنى (دۆلەت ھالقىغان باستۇرۇش)  تەھلىل قىلىدۇ. كىشىلىك ھوقۇقنى كۆزىتىش تەشكىلاتى(HRW)، ئەركىنلىك ئۆيى(Freedom House)، شېففىلد ئۇنىۋېرسىتېتى ۋە ھەر قايسى خەلقئارا تاراتقۇلار تەرىپىدىن ئېلان قىلىنغان ئەڭ يېڭى دوكلات ۋە ئانالىزلارنى ئاساس قىلغان بۇ تەتقىقاتتا، بېيجىڭ قوللانغان تاكتىكىلارنىڭ كۆپ خىللىقى، بۇ تاكتىكىلارنىڭ دېموكراتىيە، پىكىر ئەركىنلىكى ۋە خەلقئارا قانۇن ئۆلچەملىرىگە بولغان بۇزغۇنچىلىق تەسىرى ۋە نىشان قىلىنغان شەخسلەر ھەمدە جامائەتلەرگە ئېلىپ كەلگەن ئېغىر پىسخىكىلىق ئاقىۋەتلىرى چوڭقۇر مۇھاكىمە قىلىنىدۇ. ماقالىدە فىرانسىيەدە ياشايدىغان تونۇلغان ئۇيغۇر ئاكادېمىك، ياۋروپا ئۇيغۇر ئىنستىتۇتىنىڭ رەئىسى دىلنۇر رەیھاننىڭ ئۇچرىغان قانۇنىي پاراكەندىچىلىك ۋەقەسى تىپىك مىسال سۈپىتىدە مەركەز قىلىنىپ، خىتاينىڭ ھەتتا غەرب دېموكراتىك دۆلەتلىرىنىڭ يۈرىكىدىمۇ قانداق قىلىپ ئۈنۈملۈك بىر قورقۇتۇش ھەرىكىتىنى ئېلىپ بارالايدىغانلىقى كۆز ئالدىمىزغا نامايان قىلىنىدۇ. بۇ ماقالىنىڭ ئاساسلىق مەقسىتى خىتاينىڭ دۆلەت ھالقىغان باستۇرۇشىنى پەقەت بىر كىشىلىك ھوقۇق دەپسەندىچىلىكى سۈپىتىدە ئەمەس، بەلكى ئومۇميۈزلۈك دېموكراتىك قىممەت قاراشلارغا ۋە ساھىبخان دۆلەتلەرنىڭ ئىگىلىك ھوقۇقىغا قىلىنغان بىۋاسىتە تەھدىت دەپ بېكىتىش ئارقىلىق، خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ بۇ يەرشارى خاراكتېرلىك مەسىلىگە قارشى تېخىمۇ ئۈنۈملۈك ۋە ماسلاشقان ئىنكاسنى شەكىللەندۈرۈشى كېرەكلىكىنى ئوتتۇرىغا قويۇشتۇر.

مەسىلىنىڭ يەرشارىۋى دائىرىسى ۋە ئانالىتىك قۇرۇلمىسى

يىگىرمە بىرىنچى ئەسىرنىڭ خەلقئارا مۇناسىۋەتلەر دىنامىكىسى، مۇستەبىت تۈزۈملەرنىڭ ئۆزلىرىنىڭ جۇغراپىيەلىك چېگرالىرىدىن ھالقىپ كونترول قىلىش ۋە باستۇرۇش مېخانىزمىنى بەرپا قىلىش تىرىشچانلىقىغا كۈنسېرى كۆپ گۇۋاھ بولماقتا. بۇ ھادىسىنىڭ ئەڭ سىستېمىلىق ۋە رەھىمسىز ئىجراچىلىرىدىن بىرى، شۈبھىسىزكى، خىتاي خەلق جۇمھۇرىيىتىدۇر. بېيجىڭ ھاكىمىيىتى، بولۇپمۇ شەرقىي تۈركىستاندا (خىتاينىڭ ئاتىشى بىلەن شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى) يۈرگۈزۈۋاتقان نۇرغۇن دۆلەت ۋە خەلقئارا تەشكىلاتلار تەرىپىدىن «ئىرقىي قىرغىنچىلىق» ۋە «ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەت» دەپ ئېتىراپ قىلىنغان باستۇرۇش سىياسىتىنى^[1, 2]، دۆلەت سىرتىغا قېچىپ جېنىنى ساقلاپ قېلىشقا ئۇرۇنۇۋاتقان ئۇيغۇرلارغىمۇ تىنىمسىزلىق بىلەن داۋاملاشتۇرماقتا. «خىتاينىڭ ئۇزۇن قولى» دەپ ئاتالغان بۇ دۆلەت ھالقىغان باستۇرۇش مېخانىزمى^[3, 4]، رەقەملىك كۆزىتىشتىن تارتىپ ئائىلە ئەزالىرىنى گۆرۈگە ئېلىشقىچە، دىپلوماتىك پاراكەندىچىلىكتىن ساھىبخان دۆلەتلەرنىڭ قانۇن سىستېمىلىرىنى سۇيىئىستېمال قىلىشقىچە بولغان كەڭ ۋە مۇرەككەپ ئىستراتېگىيەلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ ماقالە مەزكۇر مېخانىزمنىڭ ئىشلىشىنى، پەيدا قىلغان تەھدىتلىرىنى ۋە خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ بۇ تەھدىت ئالدىدىكى مەيدانىنى، تەقدىم قىلىنغان مەنبەلەر سايىسىدە تەنقىدىي نۇقتىدىن باھالاشنى مەقسەت قىلىدۇ. ئانالىزىمىز، بۇ مەسىلىنىڭ پەقەت خىتاينىڭ بىر «ئىچكى ئىشى» ئەمەسلىكىنى، ئەكسىچە يەرشارى تىنچلىقى، دېموكراتىك پىرىنسىپلار ۋە قانۇننىڭ ئۈستۈنلۈكىگە تۈپتىن خىرىس قىلىدىغان بىر مەسىلە ئىكەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ.

باستۇرۇشنىڭ مەنبەسى: شەرقىي تۈركىستاندىكى سىستېمىلىق زۇلۇم ۋە مەدەنىيەت قىرغىنچىلىقى

خىتاينىڭ دۆلەت ھالقىغان باستۇرۇش سىياسەتلىرىنى توغرا بىر ئاساس ئۈستىدە تەھلىل قىلالىشىمىز ئۈچۈن، ئالدى بىلەن بۇ سىياسەتلەرنىڭ مەنبەسىگە، يەنى شەرقىي تۈركىستاندىكى ۋەزىيەتكە دىققەت ئاغدۇرۇشىمىز زۆرۈر. بېيجىڭ ھاكىمىيىتى «تېررورلۇققا قارشى تۇرۇش»، «رادىكاللىشىشنىڭ ئالدىنى ئېلىش» ۋە «نامراتلىقنى تۈگىتىش» دېگەنگە ئوخشاش باھانىلەرگە ئورىنىۋېلىپ، ئۇيغۇرلار ۋە باشقا تۈركىي مۇسۇلمان خەلقلەرگە قارشى مىسلى كۆرۈلمىگەن بىر ئاسسىمىلياتسىيە ۋە يوقىتىش سىياسىتىنى يۈرگۈزمەكتە^[5]. خەلقئارا مۇناسىۋەتلەر كېڭىشى (CFR) ۋە ئەنگىلىيە ھۆكۈمىتى قاتارلىق ھەر قايسى مەنبەلەرنىڭ ھۆججەتلەشتۈرۈشىچە، بۇ سىياسەتلەر تۆۋەندىكى ئاساسلىق ئامىللارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ:

• جازا لاگېرلىرى: بىر مىليوندىن ئارتۇق ئۇيغۇرنىڭ خالىغانچە «قايتا تەربىيەلەش» نامىدىكى جازا لاگېرلىرىدا تۇتۇپ تۇرۇلۇۋاتقانلىقى مۆلچەرلەنمەكتە. بۇ لاگېرلاردا كىشىلەر سىياسىي مېڭە يۇيۇشقا، قىيىن-قىستاققا، مەجبۇرىي تۇغماسلاشتۇرۇشقا ۋە سىستېمىلىق جىنسىي زوراۋانلىققا ئۇچرىماقتا ^[6, 7].
• قاتتىق كۆزىتىش: شەرقىي تۈركىستان، دۇنيادىكى ئەڭ ئىلغار كۆزىتىش تېخنىكىلىرى قوللىنىلغان بىر ئوچۇق ھاۋا تۈرمىسىگە ئايلاندۇرۇلغان. يۈز تونۇش سىستېمىلىرى، DNA يىغىش، ھەر بىر بۇلۇڭ-پۇچقاققا ئورۇنلاشتۇرۇلغان كامېرالار ۋە ئائىلىلەرگە ئورۇنلاشتۇرۇلغان خىتاي «ئۇرۇق-تۇغقانلار» ئارقىلىق كىشىلەرنىڭ ھەر بىر قەدىمى كۆزىتىلمەكتە ^[2].
• مەجبۇرىي ئەمگەك ۋە ئىنسان سودىسى: لاگېرلاردىن قويۇپ بېرىلگەن ياكى بىۋاسىتە نىشان قىلىنغان يۈز مىڭلىغان ئۇيغۇر، خىتاينىڭ ئىچكىرى ئۆلكىلىرىدىكى زاۋۇتلاردا دۇنياۋى ماركىلار ئۈچۈن مەجبۇرىي ئىشلىتىلمەكتە. ئامېرىكا قوشما ئىشتاتلىرى دۆلەت ئىشلىرى مىنىستىرلىقىنىڭ 2025-يىللىق ئىنسان سودىسى دوكلاتىغا ئوخشاش ھۆججەتلەر، بۇ ئەھۋالنى زامانىۋى قۇللۇق دەپ تەسۋىرلەپ، دۆلەت قوللىغان بىر ئىنسان سودىسى تورىغا ئىشارەت قىلماقتا ^[8].
• مەدەنىيەت ۋە دىنىي باستۇرۇش: مەسچىتلەرنىڭ چېقىلىشى، دىنىي ئىبادەتلەرنىڭ چەكلىنىشى، ئۇيغۇر تىلىنىڭ مائارىپتىن ۋە ئاممىۋى ساھەدىن چەتكە قېقىلىشى، قەبرىستانلىقلارنىڭ ۋەيران قىلىنىشىغا ئوخشاش قىلمىشلار ئارقىلىق ئۇيغۇر كىملىكىنىڭ ئاساسلىرى يوقىتىشقا ئۇرۇنۇلماقتا^[7]. پاسپورتلارنىڭ مۇسادىرە قىلىنىشى ۋە سەپەر ئەركىنلىكىنىڭ پۈتۈنلەي چەكلىنىشى بولسا، رايون خەلقىنى تاشقى دۇنيادىن پۈتۈنلەي ئايرىۋەتمەكتە ^[9].

بۇ سىستېمىلىق زۇلۇم، دىياسپورادىكى ئۇيغۇرلارنىڭ نېمە ئۈچۈن پائالىيەتچىلىككە يۈزلەنگەنلىكىنى ۋە بېيجىڭنىڭ نېمە ئۈچۈن ئۇلارنىڭ ئاۋازىنى ئۆچۈرۈش ئۈچۈن بۇ قەدەر چېكىدىن ئاشقانلىقىنى چۈشىنىش ئۈچۈن ھالقىلىق بىر باشلىنىش نۇقتىسىدۇر. ئائىلىسى ۋە يېقىنلىرى بۇ دوزاخنىڭ ئىچىدە بولغان ھەر بىر ئۇيغۇر، يوشۇرۇن بىر گۇۋاھچى ۋە خىتاينىڭ خەلقئارالىق ئوبرازىنى تەۋرىتەلەيدىغان بىر ئاكتىيوردۇر. شۇڭلاشقا بېيجىڭ ئۈچۈن شەرقىي تۈركىستاندىكى باستۇرۇش بىلەن دۆلەت سىرتىدىكى باستۇرۇش،  بىر تەڭگىنىڭ ئىككى يۈزىدۇر.

دۆلەت ھالقىغان باستۇرۇشنىڭ ئۇقۇم قۇرۇلمىسى ۋە خىتاينىڭ رولى

ئەركىنلىك ئۆيىنىڭ ئون يىللىق سانلىق مەلۇماتلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان كەڭ دائىرىلىك تەتقىقاتىدا، دۆلەت ھالقىغان باستۇرۇش «ھۆكۈمەتلەرنىڭ ئۆز زېمىنى سىرتىدىكى ئۆكتىچىلەر ۋە سۈرگۈندىكىلەرنىڭ ئاۋازىنى ئۆچۈرۈش ئۈچۈن قوللانغان بىر قاتار فىزىكىلىق ۋە رەقەملىك تاكتىكىلار» دەپ تەبىر بېرىلگەن^[10]. بۇ تاكتىكىلار قەستلەپ ئۆلتۈرۈش ۋە تۇتقۇن قىلىشتىن تارتىپ، رەقەملىك پاراكەندىچىلىك ۋە ئائىلە ئەزالىرىنى گۆرۈگە تۇتۇشقىچە بولغان كەڭ بىر دائىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. تەتقىقاتتا خىتاينىڭ بۇ ساھەدە دۇنيادىكى ئەڭ ئاكتىپ ۋە ئەڭ ئۇستىلىق بىلەن ھەرىكەت قىلىدىغان ئاكتىيور ئىكەنلىكى ئېنىق كۆرسىتىلگەن. شېففىلد ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئېلىپ بېرىلغان ئىلمىي بىر تەتقىقاتتا بولسا، خىتاينىڭ ئۇيغۇر دىياسپوراسىغا قاراتقان باستۇرۇشى «بىز سېنى ئۆزۈڭدىنمۇ ياخشى بىلىمىز»^[11] دېگەن شوئار بىلەن خۇلاسىلىنىدىغان، ئىنتايىن شەخسىيلەشتۈرۈلگەن ۋە پىسخىكىلىق بىر ئۇرۇش دەپ سۈپەتلەنگەن.

خىتاينىڭ دۆلەت ھالقىغان باستۇرۇش ئىستراتېگىيەسى، باشقا مۇستەبىت تۈزۈملەردىن بىر قانچە ئاساسلىق نۇقتىدا پەرقلىنىدۇ:

1. دائىرە ۋە كۆلەم: خىتاي پەقەت ئالدىنقى قاتاردىكى پائالىيەتچىلەرنىلا ئەمەس، بەلكى ئادەتتىكى دىياسپورا ئەزالىرى، ئوقۇغۇچىلار، سودىگەرلەر، ھەتتا خىتاي ھاكىمىيىتىگە قارشى ھېچقانداق پائالىيەت قىلىپ باقمىغان كىشىلەرنىمۇ نىشان قىلماقتا. مەقسەت، ئومۇميۈزلۈك بىر قورقۇنچ مۇھىتى يارىتىش ئارقىلىق، يوشۇرۇن ھالەتتىكى ھەر تۈرلۈك ئۆكتىچىلىكنى تېخى تۇغۇلماستىلا بوغۇپ ئۆلتۈرۈشتۇر ^[10].
2. تېخنىكىنى قوللىنىش: بېيجىڭ، WeChat قا ئوخشاش سۇپىلار ئارقىلىق ئېلىپ بېرىلغان رەقەملىك كۆزىتىش، تور ھۇجۇملىرى، دېزىنفورماتسىيە پائالىيەتلىرى ۋە دىياسپورا ئەزالىرىنىڭ ئالاقە تورلىرىغا سىڭىپ كىرىش قاتارلىق ئۇسۇللار بىلەن تېخنىكىنى بىر باستۇرۇش قورالى سۈپىتىدە قوللىنىشتا ئالدىنقى قاتاردا تۇرىدۇ.
3. دۆلەتنىڭ بىر پۈتۈنلۈك ئۇسۇلى: بۇ ھەرىكەتلەر پەقەت ئىستىخبارات ئورگانلىرى تەرىپىدىنلا ئەمەس، بەلكى تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقىغا قاراشلىق ئەلچىخانىلار ۋە كونسۇلخانىلار، بىرلىكسەپ خىزمەت بۆلۈمىدە ئوخشاش پارتىيە ئورگانلىرى، چەت ئەلدىكى ئوقۇغۇچىلار ۋە يۇرتداشلار جەمئىيەتلىرىگە ئوخشاش تاشقى كۆرۈنۈشتە پۇقرالار قۇرۇلمىسى بولغان ئورگانلار ئارقىلىقىمۇ ئېلىپ بېرىلماقتا. بۇ، باستۇرۇشنىڭ ھەر بىر ساھەگە سىڭىپ كىرىشىنى كاپالەتلەندۈرىدىغان بىر پۈتۈنلۈك ئۇسۇلىدۇر ^[12].

بۇ قۇرۇلما دائىرىسىدە، خىتاينىڭ ئۇيغۇر دىياسپوراسىغا قاراتقان ھەرىكەتلىرى، ئاددىي بىر پاراكەندىچىلىك ۋەقەسى بولۇشتىن ھالقىپ، بېيجىڭنىڭ يەرشارىۋى تەسىر دائىرىسىنى كېڭەيتىش ۋە ئۆزىنىڭ مۇستەبىت ئۆلچەملىرىنى خەلقئارا سىستېمىغا تېڭىش ئىستراتېگىيەسىنىڭ بىر قىسمى سۈپىتىدە چۈشىنىلىشى كېرەك.

«خىتاينىڭ ئۇزۇن قولى» نىڭ تاكتىكىلىرى: بىر كۆپ يۆنىلىشلىك قورقۇتۇش ئىستراتېگىيەسى

بېيجىڭنىڭ ئۇيغۇر دىياسپوراسىنى نىشان قىلغان دۆلەت ھالقىغان باستۇرۇش مېخانىزمى، بىر-بىرى بىلەن بىر گەۋدىلەشكەن نۇرغۇن تاكتىكىلاردىن تەركىب تاپقان. بۇ تاكتىكىلار، زىيانكەشلىككە ئۇچرىغۇچىلار تۇرۇشلۇق دۆلەتنىڭ دېموكراتىيە سەۋىيەسى، قانۇننىڭ ئۈستۈنلۈكى ۋە خىتاي بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىگە ئاساسەن پەرقلىق بولىدۇ.

ۋاكالىتەن مەجبۇرلاش: ئائىلە ئەزالىرىنى گۆرۈگە ئېلىش

خىتاينىڭ ئەڭ رەھىمسىز ۋە ئۈنۈملۈك تاكتىكىلىرىدىن بىرى، دىياسپورادىكى ئۇيغۇرلارنى كونترول قىلىش ئۈچۈن شەرقىي تۈركىستاندىكى ئائىلە ئەزالىرىنى گۆرۈگە ئېلىپ ئىشلىتىشىدۇر. شېففىلد ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ تەتقىقاتى ۋە نۇرغۇن گۇۋاھلىقلار، بۇ مېخانىزمنىڭ قانداق ئىشلەيدىغانلىقىنى كۆز ئالدىمىزغا نامايان قىلماقتا^[3, 11]. بۇ جەريان ئادەتتە مۇنداق ئىشلەيدۇ: چەت ئەلدىكى بىر ئۇيغۇر ئىجتىمائىي تاراتقۇدا شەرقىي تۈركىستاندىكى ۋەزىيەتنى تەنقىد قىلغان بىر يازما يوللىغاندا ياكى بىر نامايىشقا قاتناشقاندا، قىسقا ۋاقىت ئىچىدە شەرقىي تۈركىستاندىكى ئائىلىسىدىن بىر تېلېفون ياكى WeChat ئۇچۇرى تاپشۇرۇۋالىدۇ. بۇ سۆھبەتتە ئادەتتە بىر ساقچى خادىمىمۇ بولىدۇ ۋە ئائىلە ئەزالىرى يىغلاپ ياكى مەجبۇرىي ھالدا، چەت ئەلدىكى تۇغقىنىدىن «پائالىيەتلىرىنى توختىتىشىنى»، «ۋەتەنگە خائىنلىق قىلماسلىقىنى» ۋە «خىتاي ھۆكۈمىتىگە قارشى چىقماسلىقىنى» تەلەپ قىلىدۇ. ئەكسىچە بولغاندا ئۆزلىرىنىڭ «تەربىيەلەش لاگېرى»غا ئەۋەتىلىدىغانلىقى ياكى بېشىغا تېخىمۇ ناچار ئىشلار كېلىدىغانلىقىنى ئىما قىلىدۇ. بۇ ئۇسۇل، زىيانكەشلىككە ئۇچرىغۇچىدا غايەت زور پىسخىكىلىق بېسىم پەيدا قىلىدۇ. شەخس، ئۆزىنىڭ پىكىر ئەركىنلىكى بىلەن ئائىلىسىنىڭ ھاياتىي خەۋپسىزلىكى ئارىسىدا قورقۇنچلۇق بىر تاللاشقا مەجبۇرلىنىدۇ. بۇ پەقەت شەخسنى جىمىقتۇرۇپلا قالماي، يەنە دىياسپورا ئىچىدە چوڭقۇر ئىشەنچسىزلىك ۋە قورقۇنچ پەيدا قىلىش ئارقىلىق كوللېكتىپ ھەرىكەتلەرگىمۇ بۇزغۇنچىلىق قىلىدۇ.

رەقەملىك كۆزىتىش، تەھدىت ۋە تور ھۇجۇملىرى

تېخنىكا، خىتاينىڭ دۆلەت ھالقىغان باستۇرۇش مېخانىزمىنىڭ ئاساسىي تۈۋرۈكىدۇر. ئۇيغۇرلار قەيەردە ياشىشىدىن قەتئىينەزەر، ئۈزلۈكسىز بىر رەقەملىك كۆزىتىش ئاستىدا ئىكەنلىكى ھېسسىياتى بىلەن ياشاشقا مەجبۇر. شىۋېتسارىيەدىكى تىبەت ۋە ئۇيغۇر جامائەتلىرى ئۈستىدە ئېلىپ بېرىلغان بىر تەتقىقات، بۇ ئەھۋالنىڭ كونكرېت مىساللىرىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ^[4]. تەھدىتلەر ئادەتتە ساختا ئىجتىمائىي تاراتقۇ ھېساباتلىرى ياكى ھۇجۇمغا ئۇچرىغان ھېساباتلار ئارقىلىق بىۋاسىتە ئەۋەتىلىدۇ. بۇ ئۇچۇرلاردا، شەخسنىڭ قەيەردە ياشايدىغانلىقى، بالىلىرىنىڭ قايسى مەكتەپتە ئوقۇيدىغانلىقىغا ئوخشاش شەخسىي ئۇچۇرلار ھەمبەھىرلىنىش ئارقىلىق، «سېنى ھەر دائىم كۆزىتىپ تۇرىمىز» دېگەن ئۇچۇر بېرىلىدۇ. بۇنىڭدىن باشقا، پائالىيەتچىلەر ۋە ئاكادېمىكلارنىڭ ئېلخەت ھېساباتلىرى ۋە ئېلېكتىرونلۇق ئۈسكۈنىلىرىگە قارىتا ئالدامچىلىق (phishing) ھۇجۇملىرى قىلىنىدۇ. مەقسەت، شەخسىي ئۇچۇرلارغا ئېرىشىش، ئالاقە تورلىرىنى ئاشكارىلاش ۋە ئۇلارنىڭ ئابرۇيىنى  چۈشۈرىدىغان ماتېرىياللارنى تېپىشتۇر ^[12].

دىپلوماتىيە ئىشخانىلىرىنىڭ رولى: تەھدىت سېلىش ۋە پاراكەندىچىلىك مەركەزلىرى

خىتاينىڭ ئەلچىخانىلىرى ۋە كونسۇلخانىلىرى، ۋېنا ئەھدىنامىسى بىلەن ئۆزلىرىگە بېرىلگەن دىپلوماتىك چېقىلالماسلىقنى، دىياسپورانى كۆزىتىش، پاراكەندىچىلىك قىلىش ۋە كونترول ئاستىدا تۇتۇش ئۈچۈن بىر قالقان سۈپىتىدە ئىشلەتمەكتە. دىپلوماتىك خادىملار، ئوقۇغۇچىلار جەمئىيىتى ياكى سودا كېڭەشلىرىگە ئوخشاش نىقاب ئاستىدىكى تەشكىلاتلار ئارقىلىق دىياسپورا ئىچىدىكى ئۆكتىچى ئاۋازلارنى ئېنىقلايدۇ. نامايىشلارغا قاتناشقانلارنىڭ سۈرەتلىرى تارتىلىپ، كىملىكى ئېنىقلانغاندىن كېيىن شەرقىي تۈركىستاندىكى ئائىلىلىرىگە بېسىم ئىشلىتىش ئۈچۈن قوللىنىلىدۇ^[4]. پاسپورت يېڭىلاشقا ئوخشاش كونسۇلخانا مۇلازىمەتلىرى، بىر تەھدىت قورالىغا ئايلاندۇرۇلغان. پاسپورتىنى يېڭىلاتماقچى بولغان بىر ئۇيغۇردىن، خىتايغا قارشى پائالىيەتلەردە بولمىغانلىقىغا دائىر بىر ھۆججەتكە ئىمزا قويۇش، دىياسپورا ھەققىدە ئۇچۇر بېرىش ياكى ئۆكتىچى گۇرۇپپىلاردىن يىراق تۇرۇش تەلەپ قىلىنىشى مۇمكىن. بۇ تەلەپلەرنى رەت قىلغانلارنىڭ پاسپورتلىرى يېڭىلانمايدۇ، بۇ ئەھۋال ئۇلارنى ۋەتەنسىز ۋە قانۇنىي جەھەتتىن ئاجىز ھالەتكە چۈشۈرۈپ قويىدۇ ^[9].

ئۈچىنچى دۆلەتلەرنى ۋاسىتە قىلىش: قايتۇرۇۋېتىش ۋە قانۇنغا خىلاپلىق قىلىش

خىتاي، بولۇپمۇ ئىقتىسادىي ۋە سىياسىي جەھەتتىن ئۆزىگە بېقىندى بولغان ياكى قانۇننىڭ ئۈستۈنلۈكى ئاجىز بولغان دۆلەتلەرگە بېسىم ئىشلىتىش ئارقىلىق، بۇ دۆلەتلەردىكى ئۇيغۇر پاناھلانغۇچىلارنى قانۇنسىز يوللار بىلەن قايتۇرۇۋېلىشقا ئۇرۇنماقتا. تايلاندتا يۈز بەرگەن ۋەقەلەر بۇ ئەھۋالنىڭ ئەڭ پاجىئەلىك مىساللىرىدىن بىرىدۇر^[13]. تايلاند، خەلقئارا قانۇننىڭ ئاساسلىق پىرىنسىپلىرىدىن بىرى بولغان «قايتۇرماسلىق» (non-refoulement) پىرىنسىپىغا قايتا-قايتا خىلاپلىق قىلىپ، يۈزلىگەن ئۇيغۇر پاناھلانغۇچىنى خىتايغا قايتۇرۇپ بەردى. بۇ كىشىلەر خىتايغا قايتقاندىن كېيىن يا غايىب بولدى ياكى ئۇزۇن مۇددەتلىك قاماق جازاسىغا ھۆكۈم قىلىندى. بېيجىڭ، بۇ خىل دۆلەتلەرنى پەقەت قايتۇرۇۋېلىش ئۈچۈنلا ئەمەس، بەلكى دىياسپورانى پاراكەندە قىلىش ئۈچۈن بىر ۋاكالەتچى سۈپىتىدىمۇ ئىشلىتىدۇ. بۇ دۆلەتلەردىكى يەرلىك بىخەتەرلىك كۈچلىرى، خىتاينىڭ تەلىپى بىلەن ئۇيغۇرلارنى سوراق قىلالايدۇ، نەزەربەند ئاستىغا ئالالايدۇ ۋە سەپەرلىرىنى چەكلىيەلەيدۇ.

تىپىك مىسال ئانالىزى: دىلنۇر رەیھان ۋەقەسى ۋە «قانۇن ئۇرۇشى» Lawfare)

خىتاينىڭ دۆلەت ھالقىغان باستۇرۇش ئىستراتېگىيەسىنىڭ نەقەدەر جۈرئەتلىك ۋە مۇرەككەپ ھالغا كەلگەنلىكىنى چۈشىنىش ئۈچۈن، فىرانسىيەدە ياشايدىغان تونۇلغان ئۇيغۇر ئاكادېمىك ۋە پائالىيەتچى دىلنۇر رەیھاننىڭ ئۇچرىغان قانۇنىي پاراكەندىچىلىك ۋەقەسىنى^[14, 15] چوڭقۇر تەھلىل قىلىش زۆرۈر. بۇ ۋەقە بېيجىڭنىڭ ئەمدى پەقەت مەخپىي ھەرىكەتلەر ياكى ۋاسىتىلىك تەھدىتلەر بىلەنلا كۇپايىلەنمەي، غەرب دېموكراتىك دۆلەتلىرىنىڭ قانۇن سىستېمىلىرىنى بىر «قورال» سۈپىتىدە ئىشلىتىشكە باشلىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

دىلنۇر رەیھان، فىرانسىيە دۆلەتلىك ئىجتىمائىي پەنلەر ئالىي مەكتىپىنىڭ (INaLCO) ئوقۇتقۇچىسى ۋە ياۋروپا ئۇيغۇر ئىنستىتۇتىنىڭ قۇرغۇچىسى. ئۇ يىللاردىن بۇيان شەرقىي تۈركىستاندىكى كىشىلىك ھوقۇق دەپسەندىچىلىكلىرىنى ئىلمىي ۋە ئاممىۋى سۇپىلاردا ئاڭلىتىپ كېلىۋاتقان ئالدىنقى قاتاردىكى بىر ئاۋاز. 2025-يىلى، خىتايپەرەسلىكى بىلەن تونۇلغان بىر جەمئىيەت ۋە بۇ جەمئىيەتنىڭ رەئىسى، رەیھانغا قارشى «تۆھمەت» جىنايىتى بىلەن دەۋا ئاچقان. دەۋانىڭ ئاساسلىق سەۋەبى، رەیھاننىڭ بۇ كىشىلەرنى «خىتاي ھاكىمىيىتىنىڭ تەشۋىقاتچىلىرى» دېگەنلىكىدۇر ^[14].

بۇ دەۋا ئاددىي بىر ھاقارەت دەۋاسىدەك كۆرۈنسىمۇ، ئۇنىڭ ئاستىدىكى ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچلەر خىتاينىڭ دۆلەت ھالقىغان باستۇرۇش ئىستراتېگىيەسىنىڭ يېڭى بىر باسقۇچىغا ئىشارەت قىلماقتا:

1. ئىستراتېگىيەلىك دەۋالار (SLAPP): بۇ خىل دەۋالار، «ئاممىۋى ئىشتىراكقا قارشى ئىستراتېگىيەلىك دەۋا» (Strategic Lawsuit Against Public Participation – SLAPP) دەپ ئاتالغان بىر پاراكەندىچىلىك ئۇسۇلىدۇر. مەقسەت، دەۋادا غەلىبە قىلىشتىن كۆرە، نىشان قىلىنغان پائالىيەتچى ياكى مۇخبىرنى يۇقىرى سوت خىراجەتلىرى، ئۇزۇنغا سوزۇلغان قانۇنىي جەريانلار ۋە پىسخىكىلىق بېسىم بىلەن ھاردۇرۇپ، ئاۋازىنى ئۆچۈرۈشتۇر. خىتاي بۇ ئۇسۇلنى قوللىنىش ئارقىلىق تەنقىدىي ئاۋازلارنى ئۆز دۆلىتىنىڭ سىرتىدا، دېموكراتىك بىر دۆلەتنىڭ سوت زاللىرىدا بوغۇشقا ئۇرۇنماقتا.
2. قانۇننى ۋاسىتە قىلىش: بۇ ۋەقە بېيجىڭنىڭ پىكىر ئەركىنلىكىنى قوغداش ئۈچۈن لايىھەلەنگەن قانۇن مېخانىزملىرىنى، پۈتۈنلەي ئەكسىچە بىر مەقسەتتە، يەنى پىكىر ئەركىنلىكىنى يوقىتىش ئۈچۈن قانداق مانىپۇلياتسىيە قىلالايدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. بۇنى، دېموكراتىك سىستېمىلارنىڭ ئۆز قىممەت قاراشلىرىغا قارشى قوللىنىلغان بىر خىل «قانۇن ئۇرۇشى» (lawfare) دەپ ئاتاش مۇمكىن.
3. تەھدىت دېپلوماتىيەسى: ئاسىيالىست تورىدىكى ئانالىزدىمۇ كۆرسىتىلگىنىدەك، بۇ دەۋا خىتاينىڭ «تەھدىت دېپلوماتىيەسى» نىڭ بىر قىسمىدۇر^[15]. بېيجىڭ بۇ دەۋا ئارقىلىق پەقەت دىلنۇر رەیھانغىلا ئەمەس، ياۋروپادىكى بارلىق ئۇيغۇر پائالىيەتچىلەرگە ۋە خىتاينى تەنقىد قىلىدىغان باشقا ئاكادېمىكلار ۋە مۇخبىرلارغا مۇنداق بىر ئۇچۇرنى بەرمەكتە: «بىخەتەر ئەمەسسەن، قانۇننىڭ ئارقىسىغا يوشۇرۇنساڭمۇ سېنى تاپىمىز ۋە ئاۋازىڭنى ئۆچۈرىمىز».

دىلنۇر رەیھاننىڭ ئۆز ماقالىسىدە^[16] مۇھاكىمە قىلغان «ئۇيغۇرلار ئاز سانلىقمۇ ياكى مۇستەملىكە قىلىنغانلارمۇ؟» دېگەن سوئالمۇ بۇ نۇقتىدىن ئەھمىيەتكە ئىگە. رەیھان، ئۇيغۇر مەسىلىسىنىڭ ئاددىي بىر «ئاز سانلىق ھوقۇقى» مەسىلىسى ئەمەسلىكىنى، ئەكسىچە خىتاينىڭ شەرقىي تۈركىستاننى كىلاسسىك بىر مۇستەملىكىچىلىك لوگىكىسى بىلەن باشقۇرۇۋاتقانلىقىنى، بايلىقلىرىنى  سۈمۈرۈۋاتقانلىقىنى ۋە خەلقىنى مەدەنىيەت جەھەتتىن يوقىتىشقا ئۇرۇنۇۋاتقانلىقىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ. بۇ مۇستەملىكىچىلىك ئىدىيەسى، مېتروپولنىڭ (بېيجىڭ) مۇستەملىكىدىن (شەرقىي تۈركىستان) قاچقان «ئاسىي» پۇقراسىنى دۇنيانىڭ قەيېرىدە بولۇشىدىن قەتئىينەزەر قوغلاش ۋە جازالاش ھوقۇقىمىز بار دەپ قارىشىغا سەۋەب بولماقتا. شۇڭلاشقا رەیھانغا ئېچىلغان دەۋا، پەقەت بىر شەخسكە قىلىنغان ھۇجۇملا ئەمەس، بەلكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆز تەقدىرىنى ئۆزى بەلگىلەش ۋە مۇستەملىكىچىلىككە قارشى تۇرۇش ھوقۇقىغا قىلىنغان بىر ھۇجۇمدۇر.

ئىنسانىي بەدەل : پىسخىكىلىق بۇزغۇنچىلىق ۋە «بوغۇش ئۈنۈمى»

خىتاينىڭ دۆلەت ھالقىغان باستۇرۇش سىياسەتلىرىنىڭ ئەڭ ۋەيران قىلغۇچ ئاقىۋەتلىرى، نىشان قىلىنغان شەخسلەر ۋە جامائەتلەرگە ئېلىپ كەلگەن چوڭقۇر پىسخىكىلىق زەخىمدۇر. «خىتاينىڭ ئۇزۇن قولىدىن قورقاتتىم»^[3] سەرلەۋھىسى بىلەن ئېلان قىلىنغان شەخسىي گۇۋاھلىقلار، بۇ زەخىمنىڭ دەرىجىسىنى كۆز ئالدىمىزغا نامايان قىلماقتا. دىياسپورادىكى ئۇيغۇرلار، ئۈزلۈكسىز بىر قورقۇنچ، تەشۋىش ۋە پارانويا ھالىتىدە ياشىماقتا. ئۆزلىرىنىڭ ھەر دائىم كۆزىتىلىۋاتقانلىقى، ئاڭلىنىۋاتقانلىقى ۋە ئەڭ سۆيۈملۈك كىشىلىرى ئارقىلىق تەھدىتكە ئۇچرىشى مۇمكىنلىكى ھېسسىياتى، ئۇلارنىڭ زۆرۈر بىخەتەرلىك تۇيغۇسىنى يوققا چىقىرىدۇ.

بۇ ئەھۋال پەيدا قىلغان ئاساسلىق ئاقىۋەتلەر تۆۋەندىكىچە:

• ئائىلە باغلىنىشىنىڭ ئۈزۈلۈشى: نۇرغۇن ئۇيغۇر، شەرقىي تۈركىستاندىكى ئائىلىسىنى قوغداش ئۈچۈن ئۇلار بىلەن بارلىق ئالاقىنى ئۈزۈشكە مەجبۇر بولىدۇ. يىللاپ ئاتا-ئانىسى، قېرىنداشلىرى ياكى بالىلىرىدىن خەۋەر ئالالمىغان كىشىلەر، ھەم يېقىنلىرىنىڭ ئاقىۋىتى توغرىسىدا بىر ئېنىقسىزلىق ئىچىدە ياشايدۇ، ھەم چوڭقۇر بىر يالغۇزلۇق ۋە گۇناھكارلىق تۇيغۇسىنى ھېس قىلىدۇ.
• جامائەت ئىچىدە ئىشەنچسىزلىك: خىتاينىڭ دىياسپورا ئىچىگە جاسۇسلارنى سىڭدۈرۈش ئىستراتېگىيەسى، جامائەت ئىچىدىكى ئىشەنچنىمۇ ۋەيران قىلماقتا. كىمنىڭ خىتاي دۆلىتى ئۈچۈن ئىشلەيدىغانلىقى نامەلۇم بولغاچقا، كىشىلەر ئەڭ يېقىن دوستلىرى ياكى تۇغقانلىرىغىمۇ گۇمان بىلەن قاراشقا باشلايدۇ. بۇ ئەھۋال، دىياسپورانىڭ كوللېكتىپ ھەمكارلىق ۋە تەشكىللىنىش ئىقتىدارىغا ئېغىر دەرىجىدە زىيان سالىدۇ.
• «بوغۇش ئۈنۈمى» (Chilling Effect): ئەڭ مۇھىم ئاقىۋەتلەردىن بىرى «بوغۇش ئۈنۈمى»دۇر. دىلنۇر رەیھانغا ئوخشاش باتۇر پائالىيەتچىلەر قارشىلىق كۆرسىتىشنى داۋاملاشتۇرسىمۇ، نۇرغۇن ئادەتتىكى ئۇيغۇرلار ۋەتەندە قالغان ئائىلىسىگە زىيان يېتىشىدىن قورقۇپ، سۈكۈتكە چۆمىدۇ. نامايىشلارغا قاتناشمايدۇ، ئىجتىمائىي تاراتقۇلاردا يازما يوللىمايدۇ، ھەتتا ئۆز ئارىسىدىمۇ سىياسىي مەسىلىلەر توغرىسىدا سۆزلەشتىن قورقىدۇ. بۇ سۈكۈت، خىتاينىڭ دەل ئۆزى ئارزۇ قىلغان نەرسىدۇر. چۈنكى بۇ، شەرقىي تۈركىستاندىكى ئىرقىي قىرغىنچىلىقنىڭ خەلقئارا جامائەتچىلىككە ئاڭلىتىلىشىنى كاپالەتلەندۈرىدىغان ئەڭ مۇھىم يوللاردىن بىرىنىڭ توسۇلۇپ قېلىشى دېگەنلىكتۇر.

بۇ پىسخىكىلىق ئۇرۇش، شەخسلەرنىڭ پەقەت سىياسىي پائالىيەتلىرىنىلا ئەمەس، بەلكى روھىي ساغلاملىقى، ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتلىرى ۋە يېڭى بىر ھاياتقا ماسلىشىش جەريانلىرىنىمۇ ۋەيران قىلماقتا. ئۆزلىرىنى ئەركىن دەپ قارىغان دۆلەتلەردىمۇ، كۆرۈنمەس بىر تۈرمىنىڭ تېمى ئىچىدە ياشاشنى داۋاملاشتۇرىدۇ.

خەلقئارا ئىنكاسلار ۋە يېتەرسىزلىكلەر

خىتاينىڭ دۆلەت ھالقىغان باستۇرۇش پائالىيەتلىرى، خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ كۈنتەرتىپىگە كۈنسېرى كۆپرەك كىرمەكتە. ئامېرىكا قوشما ئىشتاتلىرى، ئەنگىلىيە، كانادا ۋە ياۋروپا ئىتتىپاقىغا ئوخشاش ئاكتىيورلار، شەرقىي تۈركىستاندىكى ئىرقىي قىرغىنچىلىق ۋە كىشىلىك ھوقۇق دەپسەندىچىلىكلىرىنى ئەيىبلەيدىغان باياناتلارنى ئېلان قىلىپ، بەزى خىتاي ئەمەلدارلىرى ۋە ئورگانلىرىغا قارىتا ئېمبارگو يۈرگۈزدى^[7]. ئەنگىلىيە ^[7] ۋە ئامېرىكا قوشما ئىشتاتلىرىنىڭ^[8] ئېلان قىلغان رەسمىي دوكلاتلىرى، بۇ دۆلەتلەرنىڭ مەسىلىدىن خەۋەردار ئىكەنلىكىنى ۋە دەلىل-ئىسپاتلارنى توپلاۋاتقانلىقىنى كۆرسىتىدۇ.

بىراق، بۇ ئىنكاسلار خىتاينىڭ بۇ خىل قاپيۈرەك سىياسەتلىرىنى توختىتىشتا ئاساسەن دېگۈدەك يېتەرسىز قېلىۋاتىدۇ. بۇنىڭ بىر قانچە ئاساسلىق سەۋەبى بار:

1. ئىقتىسادىي بېقىندىلىق: نۇرغۇن دۆلەت خىتاي بىلەن بولغان چوڭقۇر ئىقتىسادىي مۇناسىۋەتلىرى سەۋەبلىك بېيجىڭغا قارشى قاتتىق بىر مەيداندا تۇرۇشتىن ئۆزىنى تارتىدۇ. كىشىلىك ھوقۇق سۆزى ئادەتتە سودا مەنپەئەتلىرىنىڭ سايىسىدا قېلىپ كەلمەكتە.
2. ماسلىشىش كەمچىللىكى: مۇستەبىت تۈزۈملەر دۆلەت ھالقىغان باستۇرۇش مەسىلىسىدە بىر-بىرى بىلەن ھەمكارلىشىۋاتقان بىر پەيتتە، دېموكراتىك دۆلەتلەر بۇ تەھدىتكە قارشى ئورتاق ۋە ماسلاشقان بىر ئىستراتېگىيە تۈزۈشتە قىينالماقتا. ھەر بىر دۆلەت مەسىلىنى ئۆزىنىڭ ئىچكى بىخەتەرلىك مەسىلىسى دەپ قاراشقا مايىل.
3. قانۇنىي بوشلۇقلار: SLAPP دەۋالىرىغا ئوخشاش يېڭى ئەۋلاد تەھدىتلەر ئالدىدا، ھازىرقى قانۇنىي رامكىلار يېتەرسىز قېلىۋاتىدۇ. دېموكراتىك دۆلەتلەرنىڭ ئۆز قانۇن سىستېمىلىرىنىڭ بۇ شەكىلدە سۇيىئىستېمال قىلىنىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدىغان يېڭى قانۇن-بەلگىلىمىلەرگە ئېھتىياجى بار.
4. خەلقئارا ئورگانلارنىڭ ئاجىزلىقى: خىتاي، ب د ت غا ئوخشاش خەلقئارا سۇپىلاردا ئىقتىسادىي ۋە سىياسىي كۈچىنى ئىشلىتىپ، شەرقىي تۈركىستاندىكى ۋەزىيەتنى مۇزاكىرە قىلىشقا ئۇرۇنغان تىرىشچانلىقلارنى توسۇپ، ئۆزىگە ئىتتىپاقداش دۆلەتلەر ئارقىلىق قوللاشقا ئېرىشمەكتە. خەلقئارا جىنايى ئىشلار ساقچى تەشكىلاتى (INTERPOL) غا ئوخشاش ئورگانلارنىمۇ ئۆكتىچىلەرنى تۇتۇش ئۈچۈن سۇيىئىستېمال قىلىشقا ئۇرۇنغانلىقى ھۆججەتلەشتۈرۈلگەن ^[12].

خۇلاسىلىگەندە، خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ ئىنكاسى، خىتاينىڭ سىستېمىلىق ۋە يەرشارى كۆلىمىدىكى باستۇرۇش ھەرىكەتلىرى ئالدىدا پارچە – پۇرات، ئاستا ۋە ئۈنۈمسىز قېلىۋاتىدۇ. بۇ ئەھۋال بېيجىڭنى تېخىمۇ جاسارەتلەندۈرۈپ، باستۇرۇشنىڭ چېگرالىرىنى تېخىمۇ كېڭەيتىشىگە شارائىت يارىتىپ بەرمەكتە.

خۇلاسە: ئىگىلىك ھوقۇق، دېموكراتىيە ۋە ئومۇمىي قىممەت قاراشلارغا قارىتىلغان بىر تەھدىت

خىتاينىڭ ئۇيغۇر دىياسپوراسىغا قاراتقان دۆلەت ھالقىغان باستۇرۇشى، پەقەت بىر مىللەتكە قارىتىلغان كىشىلىك ھوقۇق دەپسەندىچىلىكى ئەمەس. بۇ، يىگىرمە بىرىنچى ئەسىرنىڭ ئاساسلىق خەلقئارا ئۆلچەملىرىگە، دېموكراتىك پىرىنسىپلارغا ۋە ھەر بىر شەخس ئىگە بولغان ئاساسلىق ئەركىنلىكلەرگە قىلىنغان بىۋاسىتە بىر ھۇجۇمدۇر. بىر دۆلەتنىڭ باشقا ئىگىلىك ھوقۇقلۇق دۆلەتلەرنىڭ زېمىنى ئىچىدە، ئۇ دۆلەتلەرنىڭ قانۇنلىرى ۋە قىممەت قاراشلىرىنى كۆزگە ئىلماي تۇرۇپ ئۆز پۇقرالىرىغا (ياكى سابىق پۇقرالىرىنى) تەھدىت سېلىشى، پاراكەندە قىلىشى ۋە ئاۋازىنى ئۆچۈرۈشكە ئۇرۇنۇشى، ۋېستفالىيە ئىگىلىك ھوقۇق چۈشەنچىسىنىڭ تۈپتىن تەۋرىتىلىشى دېگەنلىكتۇر.

دىلنۇر رەیھان ۋەقەسىمۇ كۆرسىتىپ بەرگىنىدەك، بۇ تەھدىت ئەمدى پەقەت تايلاند ياكى مىسىرغا ئوخشاش دۆلەتلەر بىلەنلا چەكلەنمەيدۇ، فىرانسىيە، شىۋېيتسارىيە، ئامېرىكا قوشما ئىشتاتلىرىغا ئوخشاش دېموكراتىيەنىڭ بۆشۈكى سانالغان دۆلەتلەرنىڭ يۈرىكىدىمۇ ئۆزىنى نامايان قىلماقتا. بېيجىڭ، «ئىچكى ئىشلارغا ئارىلاشماسلىق» پىرىنسىپىنى ئۆز ھەرىكەتلىرى ئۈچۈن بىر قالقان سۈپىتىدە ئىشلىتىۋاتقان ھالدا، ئۆزى ئەڭ تاجاۋۇزچىل بىر شەكىلدە باشقا دۆلەتلەرنىڭ ئىچكى ئىشلىرىغا ئارىلىشىۋاتىدۇ.

بۇ يەرشارى خاراكتېرلىك تەھدىت ئالدىدا خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ بېسىشى كېرەك بولغان قەدەملەر ئېنىق:

• ماسلاشقان ئېمبارگولار: دۆلەت ھالقىغان باستۇرۇش ھەرىكەتلىرىگە قاتناشقان خىتاي ئەمەلدارلىرى، ئورگانلىرى ۋە تېخنىكا شىركەتلىرىگە قارشى كۆپ دۆلەتلىك ۋە نىشانلىق ئېمبارگولار يۈرگۈزۈلۈشى كېرەك.
• دىياسپورانى قوغداش: ساھىبخان دۆلەتلەر ئۆز زېمىنىدا ياشاۋاتقان ئۇيغۇر ۋە باشقا ئۆكتىچى گۇرۇپپىلارنىڭ بىخەتەرلىكىنى كاپالەتلەندۈرۈش ئۈچۈن تېخىمۇ ئاكتىپ بولۇشى، تەھدىتلەرگە ئەستايىدىل مۇئامىلە قىلىشى ۋە جىنايەتچىلەرنى تەكشۈرۈپ سوتلىشى كېرەك. دىپلوماتىك چېقىلالماسلىقنى سۇيىئېستىمال قىلغان خىتاي دېپلوماتلىرى «قارشى ئېلىنمايدىغان شەخس» دەپ ئېلان قىلىنىشى كېرەك.
• قانۇنىي مۇداپىئە مېخانىزملىرى: SLAPP قا ئوخشاش ئىستراتېگىيەلىك دەۋالارغا قارشى قانۇنىي قوغداشلار كۈچەيتىلىشى، پائالىيەتچىلەر ۋە ئاكادېمىكلارغا قانۇنىي ياردەم بېرىلىشى كېرەك.
• خەلقئارا خەۋەردارلىقنى ئاشۇرۇش: خىتاينىڭ دۆلەت ھالقىغان باستۇرۇش تاكتىكىلىرى ۋە شەرقىي تۈركىستاندىكى ئىرقىي قىرغىنچىلىق ھەققىدە جامائەتچىلىك ۋە سىياسەت بەلگىلىگۈچىلەرنىڭ خەۋەردارلىقىنى ئاشۇرۇشقا يۈزلەنگەن تىرىشچانلىقلار قوللىنىشى كېرەك.
• خەلقئارا ئورگانلارنى ئىسلاھ قىلىش: خەلقئارا جىنايى ئىشلار ساقچى تەشكىلاتى (INTERPOL) غا ئوخشاش ئورگانلارنىڭ مۇستەبىت تۈزۈملەر تەرىپىدىن سۇيىئىستىمال قىلىنىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدىغان مېخانىزملار كۈچەيتىلىشى كېرەك.

خىتاينىڭ ئۇزۇن قولىغا قارشى ئېلىپ بېرىلىدىغان كۈرەش، پەقەت ئۇيغۇرلارنىڭ ئەركىنلىك كۈرىشىلا ئەمەس، بەلكى قانۇننىڭ ئۈستۈنلۈكى، پىكىر ئەركىنلىكى ۋە دېموكراتىك تۇرمۇش ئۇسۇلىغا ئىشىنىدىغان بارلىق جەمئىيەتلەرنىڭ ئورتاق كۈرىشىدۇر. بۇ كۈرەشتە نامايان قىلىنىدىغان قەتئىيلىك، يىگىرمە بىرىنچى ئەسىردە دۇنيا تەرتىپىنىڭ مۇستەبىت بىر كەلگۈسىگە قاراپ يۈزلىنىدىغانلىقىنى ياكى ئەركىنلىك قىممەت قاراشلىرى قوغدىلىدىغان بىر كەلگۈسىگە قاراپ تەرەققىي قىلىدىغانلىقىنى بەلگىلەيدۇ.

مەنبەلەر (پايدىلانمىلار):

[1] World Without Genocide. (2025). “Genocide of the Uyghurs in Western China: ‘I Was Feared, China’s Long Arm Reaches Uyghurs’”. William Mitchell College of Law. Erişim adresi: https://worldwithoutgenocide.org/genocides-and-conflicts/genocide-of-the-uyghurs-in-western-china/i-was-feared-chinas-long-arm-reaches-uyghurs

[2] Council on Foreign Relations (CFR). (2025). “China’s Repression of Uyghurs in Xinjiang”. Erişim adresi: https://www.cfr.org/backgrounder/china-xinjiang-uyghurs-muslims-repression-genocide-human-rights

[3] World Without Genocide. (2025). a.g.e.

[4] swissinfo.ch. (2025). “Tibetans and Uyghurs in Switzerland fear ‘long arm’ of China”. Erişim adresi: https://www.swissinfo.ch/eng/swiss-diplomacy/tibetans-and-uyghurs-in-switzerland-fear-long-arm-of-china/88885304

[5] Human Rights Watch (HRW). (5 Eylül 2025). “China’s Cover-Ups Don’t Hide Unending Abuse for Uyghurs”. Erişim adresi: https://www.hrw.org/news/2025/09/05/chinas-cover-ups-dont-hide-unending-abuse-for-uyghurs

[6] The Hill. (2025). “Uyghur detention in Xinjiang is an ongoing atrocity”. Erişim adresi: https://thehill.com/opinion/international/5486415-uyghur-detention-xinjiang-abuses/

[7] Gov.uk. (Temmuz 2022). “Country Policy and Information Note: Muslims (including Uyghurs) in Xinjiang, China”. Erişim adresi: https://www.gov.uk/government/publications/china-country-policy-and-information-notes/country-policy-and-information-note-muslims-including-uyghurs-in-xinjiang-july-2022-accessible

[8] U.S. Department of State. (2025). “2025 Trafficking in Persons Report: China”. Erişim adresi: https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/

[9] Human Rights Watch (HRW). (3 Şubat 2025). “China: Travel for Uyghurs Heavily Restricted”. Erişim adresi: https://www.hrw.org/news/2025/02/03/china-travel-uyghurs-heavily-restricted

[10] Freedom House. (2025). “Ten Findings from Ten Years of Data on Transnational Repression”. Erişim adresi: https://freedomhouse.org/article/ten-findings-ten-years-data-transnational-repression

[11] Nyrola, E., & Tobin, D. (2024). “‘We know you better than you know yourself’: China’s transnational repression of the Uyghur diaspora”. University of Sheffield. Erişim adresi: https://sheffield.ac.uk/las/research/east-asia/we-know-you-better-you-know-yourself-chinas-transnational-repression-uyghur-diaspora

[12] International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ). (2025). “About the China Targets Investigation”. Erişim adresi: https://www.icij.org/investigations/china-targets/about-china-targets-investigation/

[13] Human Rights Watch (HRW). (18 Mart 2025). “Thailand: Raise Uyghur Abuses on Xinjiang Visit”. Erişim adresi: https://www.hrw.org/news/2025/03/18/thailand-raise-uyghur-abuses-xinjiang-visit

[14] Human Rights Watch (HRW). (9 Ekim 2025). “Uyghur Scholar-Activist Faces Charges in France for Criticizing Beijing”. Erişim adresi: https://www.hrw.org/news/2025/10/09/uyghur-scholar-activist-faces-charges-in-france-for-criticizing-beijing

[15] Asialyst. (11 Ekim 2025). “L’universitaire ouïghoure face à la diplomatie d’intimidation chinoise”. Erişim adresi: https://asialyst.com/fr/2025/10/11/universitaire-ouighoure-face-diplomatie-intimidation-chinoise/

[16] Reyhan, Dilnur. (2025). “Les Ouïghours, minorité ou colonisés?”. Esprit. Erişim adresi: https://esprit.presse.fr/article/dilnur-reyhan/les-ouighours-minorite-ou-colonises-46015