تۈركىستان تايمىز، ئىستانبۇل - 16-ئۆكتەبىر 2025: تۈركىيەلىك تونۇلغان ژۇرنالىست ۋە يازغۇچى تاھا قىلىنچ، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ قاتتىق نازارىتى ئاستىدىكى شەرقىي تۈركىستانغا يوشۇرۇن زىيارەت ئېلىپ بېرىپ، ئۇيغۇرلار دۇچ كېلىۋاتقان ئېغىر بېسىم ۋە كىشىنى چۆچۈتىدىغان ھەقىقەتلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان «يوقاپ كەتكەن جۇغراپىيەنىڭ ئىزىدىن - شەرقىي تۈركىستان ساياھەت خاتىرىسى» ناملىق كىتابىنى نەشر قىلدۇردى. سەربەستىيەت گېزىتىگە بەرگەن مەخسۇس زىيارىتىدە، ئۇ ئۆزىنىڭ بۇ كىتابى سەۋەبلىك بېيجىڭ ھۆكۈمىتىنىڭ دىپلوماتىك بېسىمىغا ئۇچرىغانلىقىنى ئاشكارىلىدى.

زىيارىتىنىڭ تەپسىلاتىنى ئورتاقلاشقان تاھا قىلىنچ، ئۆتكەن يىلى 6-ئايدا قازاقىستان چېگراسى ئارقىلىق شەرقىي تۈركىستانغا كىرگەنلىكىنى ۋە سەككىز كۈنلۈك بۇ مۇساپىنىڭ خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ كونتروللۇقىدىكى تەشۋىقات خاراكتېرلىك زىيارەتلەردىن تۈپتىن پەرقلىنىدىغانلىقىنى ئەسكەرتتى. ئۇنىڭ مەقسىتى خەلقئارا جەمئىيەت «ئىرقىي قىرغىنچىلىق» دەپ ئەيىبلەۋاتقان بېسىم سىياسەتلىرىنىڭ نەق مەيداندىكى ئىسپاتلىرىنى توپلاش ۋە ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ھەقىقىي ئەھۋالىنى دۇنياغا ئاڭلىتىش ئىدى.

تاھا قىلىنچنىڭ ئاشكارىلىشىچە، رايوندىكى دىنىي بېسىمنىڭ ئەڭ روشەن ئىپادىلىرىدىن بىرى مەسچىتلەرنىڭ ۋەزىيىتىدە گەۋدىلەنگەن. ئۇنىڭ بايان قىلىشىچە، خىتاينىڭ تەشۋىقاتلىرىدا «ئېچىۋېتىلگەن» دەپ كۆرسىتىلگەن نۇرغۇن مەسچىتلەر ئەمەلىيەتتە مۇزېي، ھاراقخانا، قەھۋەخانا، ھەتتا مېھمانخانىلارغا ئۆزگەرتىۋېتىلگەن. ئۇ مۇنداق دېدى: «قەشقەردىكى تارىخىي ھېيتگاھ مەسچىتىنىڭ ئىچىدە ناماز ئوقۇيدىغان جايلارغا چەكلىمە لېنتىسى تارتىلىپ، پۈتۈنلەي مۇزېيغا ئايلاندۇرۇلغان. مەن بىر مەسچىت ھويلىسىدا ياشانغان ئۇيغۇرلارنىڭ خىتاي بايرىقى ئاستىدا دۆلەتكە ساداقەت قەسىمى بېرىشكە مەجبۇرلانغانلىقىغا شاھىت بولدۇم».

زىيارەت جەريانىدا، تاھا قىلىنچ ئۇيغۇرلارنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشىدىكى قاتتىق نازارەت ۋە قورقۇنچ كەيپىياتىنى چوڭقۇر ھېس قىلغانلىقىنى بىلدۈردى. سەككىز كۈنلۈك مۇساپىدە بىرەر قېتىممۇ ئەزان ئاۋازى ئاڭلىمىغانلىقىنى، ناماز ۋاقتىدا مەسچىتلەرگە كىرمەكچى بولغاندا ھەرخىل باھانىلەر بىلەن توسقۇنلۇققا ئۇچرىغانلىقىنى تىلغا ئالدى. بولۇپمۇ ياركەنت قاتارلىق شەھەرلەردە ياش ۋە ئوتتۇرا ياشلىق ئەرلەرنىڭ كۆرۈنمەسلىكى، كوچىلاردا پەقەت ئاياللار، بالىلار ۋە ياشانغانلارنىڭلا ئۇچرىشىشى «يىغىۋېلىش لاگېرلىرى» ھەققىدىكى دەلىللەرنى تېخىمۇ كۈچەيتقەن. ئۇيغۇر ئائىلىلىرىدىكى پىچاق قاتارلىق ئائىلە بۇيۇملىرىغا QR  كودى ئورنىتىلىپ، ھەر بىر پىچاقنىڭ ئائىلە نوپۇسىغا تىزىملانغانلىقى، شەھەر كوچىلىرىنىڭ ھەر 10-15 مېتىردا بىر يۇقىرى ئېنىقلىقتىكى كامېرالار بىلەن تولغانلىقى، ھەتتا تاشيوللارنىڭ بىۋاسىتە ساقچىخانىلارنىڭ ئىچىدىن ئۆتىدىغانلىقى قاتارلىق ئەھۋاللار رايوندىكى بېسىمنىڭ دەرىجىسىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

ئۇيغۇرلارنىڭ تاشقى دۇنيا بىلەن بولغان ئالاقىسىنىڭ پۈتۈنلەي ئۈزۈۋېتىلگەنلىكىنى تەكىتلىگەن قىلىنچ، ئۇلارنىڭ ھەتتا ئاددىي بىر سالامغا جاۋاب قايتۇرۇشتىنمۇ قورقىدىغانلىقىنى بايان قىلدى. ئۇ تۈركىيە تاشقى ئىشلار مىنىستىرى ھاكان فىداننىڭ زىيارىتىدە بىر ئۇيغۇر ئانىنىڭ «ئەسسالامۇئەلەيكۇم» دېگەن سالامغا «ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام» دەپ جاۋاب قايتۇرۇشقا پېتىنالماي، پەقەت «ياخشىمۇسىز» دەپ جاۋاب بەرگەنلىكىنى مىسال قىلىپ، بۇنىڭ رايوندىكى پىسخىكىلىق بېسىمنىڭ نەقەدەر ئېغىرلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدىغانلىقىنى ئەسكەرتتى.

خۇلاسىلىگەندە، تاھا قىلىنچنىڭ بۇ كىتابى، خىتاينىڭ تەشۋىقاتلىرىغا كۈچلۈك رەددىيە بېرىپ، شەرقىي تۈركىستاندىكى ئۇيغۇر خەلقى دۇچ كېلىۋاتقان ئېغىر بېسىم، مەدەنىيەت قىرغىنچىلىقى ۋە ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەتلەر ھەققىدە نەق مەيداندىن ئېلىنغان جانلىق ۋە مۇھىم بىر گۇۋاھلىق سۈپىتىدە زور ئەھمىيەتكە ئىگە.