رەسىم: كونا دوستلارنىڭ ئۇچرىشىشىمۇ؟ باچېلەت بىلەن ۋاڭ يى 14-ئۆكتەبىر كۆرۈشمەكتە. مەنبە: خىتاي خەلق جۇمھۇرىيىتى تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى.

ب د ت نىڭ سابىق كىشىلىك ھوقۇق ئالىي كومىسسارى ئۇيغۇرلارغا قارىتا ئېلىپ بېرىلىۋاتقان مەدەنىيەت قىرغىنچىلىقى مەسىلىسىدە ھاكىمىيەتكە يۈزلىنەلمىگەن بولۇپ، ھازىر خ ك پ بىلەن يەنە بىر قېتىم سۈرەتكە چۈشۈش پۇرسىتى ياراتتى.

ماركو رېسپىنتى (Marco Respinti)

2025-يىلى 23-ئۆكتەبىر، زىمىستان تورى

2025-يىلى 14-ئۆكتەبىر، چىلىنىڭ سابىق سەھىيە مىنىستىرى ۋە سابىق پىرېزىدېنتى، ئادەتتە مىشېل باچېلەت دەپ ئاتالغان ۋېرونىكا مىشېل باچېلەت جېرىيا، خىتاي خەلق جۇمھۇرىيىتى بىلەن ب د ت نىڭ جىنسىي باراۋەرلىك ۋە ئاياللارنىڭ ھوقۇقىنى كۈچەيتىش پروگراممىسى (قىسقارتىلىپ ب د ت ئاياللار تەشكىلاتى دېيىلىدۇ) تەرىپىدىن بىرلىكتە ئۇيۇشتۇرۇلغان «يەرشارى رەھبەرلىرىنىڭ ئاياللار ئىشلىرى ئۇچرىشىشى» (2025-يىلى 13-14-ئۆكتەبىر) ئۈچۈن بېيجىڭدا تۇرۇۋاتقان مەزگىلدە، خىتاي خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ تاشقى ئىشلار مىنىستىرى ۋە خىتاي كوممۇنىستىك پارتىيەسى 20-نۆۋەتلىك مەركىزىي كومىتېتى سىياسىي بىيۇروسىنىڭ ئەزاسى ۋاڭ يى بىلەن كۆرۈشتى.

1995-يىلى بېيجىڭدا ئۆتكۈزۈلگەن ۋە زور تالاش-تارتىش قوزغىغان «تۆتىنچى نۆۋەتلىك دۇنيا ئاياللار يىغىنى» نىڭ 30 يىللىقىدا، خىتاينىڭ بۇنداق داغدۇغىلىق نام بىلەن بۇنداق بىر پائالىيەتنى ئۇيۇشتۇرۇشى ۋە ئۆتكۈزۈشى ئاللىقاچان بىر كۈلكىلىك ئىش. ئەمەلىيەتتە، «بىر پەرزەنتلىك سىياسەت» نىڭ جىنايى دەۋرلىرىدىن تارتىپ، بۈگۈنكى كۈندىكى دىنىي ۋە مىللىي زىيانكەشلىككە ئۇچراۋاتقان گۇرۇپپىلاردىكى ئاياللارغا يۈرگۈزۈلۈۋاتقان مەجبۇرىي تۇغماسلاشتۇرۇش، مەجبۇرىي توغۇت چەكلەش، زورلۇق-زومبۇلۇق ۋە باسقۇنچىلىققا ئوخشاش ئوخشاشلا جىنايى قىلمىشلارغىچە بولغان خىتايدا ئاياللارغا قىلىنىدىغان رەزىل مۇئامىلە ھەممە نەرسىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ.

ئەمما سۈرەتلەر ۋە خىتاي تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى قوللانغان ئاھاڭدىن قارىغاندا، باچېلەت بىلەن ۋاڭ يىنىڭ كۈلۈمسىرەپ قول ئېلىشىپ كۆرۈشۈشى، ئەگەر پۈتۈنلەي پاجىئەلىك بولمىغان بولسا، تېخىمۇ ئەقىلگە سىغمايدىغان بىر ئىش بولاتتى.

باچېلەت 2018-يىلى 1-سېنتەبىردىن 2022-يىلى 31-ئاۋغۇسققىچە بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ يەتتىنچى نۆۋەتلىك كىشىلىك ھوقۇق ئالىي كومىسسارى بولۇپ ئىشلىگەن. ئۇ بۇ ۋەزىپىسىدە، دەل ۋەزىپىسىدىن ئايرىلغان كۈنى، يەنى 2022-يىلى 31-ئاۋغۇست ئېلان قىلىنغان «خىتاي خەلق جۇمھۇرىيىتى شەرقىي تۈركىستان ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى كىشىلىك ھوقۇق ئەندىشىلىرىنى باھالاش» ناملىق كىشىلىك ھوقۇق ئالىي كومىسسارلىقى ئىشخانىسى (OHCHR) نىڭ دوكلاتىغا مەسئۇل ئىدى.

ئوقۇرمەنلەر ئۇزۇن كۈتتۈرۈلگەن بۇ دوكلاتنىڭ ئېلان قىلىنىشىنىڭ سىرلىق ھالدا كېچىكتۈرۈلگەنلىكىنى ئەسلىسە كېرەك. ئۇ ئاخىرىدا ئۇيغۇر دىئاسپوراسى ۋە مەدەنىي دۇنيانىڭ نۇرغۇنلىغان ئاھۇ-زارلىرى ۋە بېسىملىرىدىن كېيىن، ئۇنىڭ ئەڭ ئاخىرقى ئاپتورى ۋە تۈزگۈچىسىنىڭ ۋەزىپە ئۆتەشتىكى ئەڭ ئاخىرقى كۈنى ئېلان قىلىندى. شۇنىڭ بىلەن، بۇ دوكلات ئەمەلىيەتتە بىر خىل ئېنىقسىز ھالەتتە قېپقالدى، ئۇنىڭ كۈچى ئەمەلىيەتتە تۈگەپ، ئاندا-ساندا، ھەمدە ناھايىتى كەم ئۇچرايدىغان ھالدا نەقىل ئېلىنىدىغان، قۇرۇق گەپتىن باشقا نەرسە بولمىغان بىر ۋاراق قەغەزگە ئايلىنىپ قالدى.

بۇ كېچىكتۈرۈشنىڭ سىياسىي سەۋەبلىرى خېلىلا ئېنىق ئىدى. گەرچە دوكلاتتا شەرقىي تۈركىستاندىكى - يەنى يەرلىك غەيرىي خىتاي ئاھالىلەر تەرىپىدىن شۇنداق ئاتالغان رايوندىكى - ۋەزىيەتكە قارىتا ئېغىر ئەيىبلەشلەر بولسىمۇ ۋە بەزى قىلمىشلارنى ئوچۇق-ئاشكارا ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەتلەر دەپ تۈرگە ئايرىغان بولسىمۇ، لېكىن ئۇ رايوندىكى يۈز بېرىش ئېھتىماللىقى بولغان مەدەنىيەت قىرغىنچىلىقى ھەققىدىكى ھەرقانداق پەرەزدىن ئېھتىياتچانلىق بىلەن ئۆزىنى قاچۇرىدۇ، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا بۇ مەسىلە ئۈستىدە ھەرقانداق بىر ئەستايىدىل تەكشۈرۈشنىڭ ئېلىپ بېرىلىشىنى ئۈنۈملۈك توسۇپ، مەسىلىنى مۇددەتسىز كېچىكتۈردى.

خىتاي تەرىپىدىن يۈرگۈزۈلگەن مەدەنىيەت قىرغىنچىلىقىغا دۇچار بولغان ئۇيغۇرلارنىڭ ئۇزۇن كېچىكتۈرۈلگەن بۇ دوكلاتقا قارىتا ئىككى ئاساسلىق ئىنكاسى بولدى. ئۇلار ئۇنىڭ كېچىكىپ ئېلان قىلىنغانلىقى ۋە «قىرغىنچىلىق» سۆزىنى ئىشلىتىشتىن ئۆزىنى قاچۇرغانلىقىدىن قاتتىق ئازابلاندى. شۇنداقتىمۇ، ۋاقتى كەلگەندە، ئۇلار مەلۇم دەرىجىدە ئىنكاس قوزغاش ئۈچۈن، «ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەتلەر» نى ئەيىبلەشنىڭ يېتەرسىز، ئەمما يەنىلا پايدىلىق تەرىپىنى قوبۇل قىلىپ، مەجبۇرىيەتنى پۇرسەتكە ئايلاندۇردى. ئەمما مەسىلە شۇكى، بۇ خىلدىكى ئىنكاسلار ئاز ۋە كۆزگە كۆرۈنەرلىك بولمىدى. كىشىلىك ھوقۇق ئالىي كومىسسارلىقى ئىشخانىسى ئەدلىيە ۋە ھەقىقەت ئۈچۈن كۈچلۈك بىر قورال بولالايتتى؛ ئەكسىچە، ئۇنىڭ تېكىستى ب د ت نىڭ غايەت زور دۆۋە ھۆججەتلىرىگە قوشۇلغان يەنە بىر ھۆججەت بولۇپ قالدى.

خىتاي تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى ھازىر «...خىتاي خەلقىنىڭ ئۇزۇن يىللىق دوستى» دەپ ئاتاۋاتقان باچېلەت بۇ مەغلۇبىيەتكە بىۋاسىتە مەسئۇل. بىراق، خىتاي مىنىستىرلىقى مۇنداق دەيدۇ: «ئۇ ب د ت كىشىلىك ھوقۇق ئالىي كومىسسارى بولۇش سۈپىتى بىلەن ۋەزىپە ئۆتىگەن مەزگىلدە، ئادالەتنى قوغدىدى، خىتاينىڭ تەرەققىياتىغا ئوبيېكتىپ ۋە ئەقلىي نەزەر بىلەن قارىدى، ھەمدە ئىككى تەرەپ ئوتتۇرىسىدىكى باراۋەر ۋە دوستانە ئالاقىلەرنى ئىلگىرى سۈردى.»

رەسىم: باچېلەت بىلەن ۋاڭ يىنىڭ رەسمىي ئۇچرىشىشى. مەنبە: خىتاي خەلق جۇمھۇرىيىتى تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى

ئۆز نۆۋىتىدە، باچېلەت، مىنىستىرلىقنىڭ خەۋىرىگە قارىغاندا، «...خىتاينى يەرشارى رەھبەرلىرىنىڭ ئاياللار ئىشلىرى ئۇچرىشىشىنى مۇۋەپپەقىيەتلىك ئۆتكۈزگەنلىكى بىلەن تەبرىكلەپ، چىلى بىلەن خىتاي ئوتتۇرىسىدىكى دوستلۇقنىڭ ئۇزۇن تارىخقا ئىگە ئىكەنلىكىنى بىلدۈرگەن. چىلى خىتاي خەلق جۇمھۇرىيىتى بىلەن دىپلوماتىك مۇناسىۋەت ئورناتقان تۇنجى جەنۇبىي ئامېرىكا دۆلىتى ۋە خىتاي بىلەن ئەركىن سودا كېلىشىمى ئىمزالىغان تۇنجى لاتىن ئامېرىكىسى دۆلىتىدۇر».

نۇرغۇن كىشىلەر چىلىنىڭ 1970-يىلى 15-دېكابىر، يېڭىدىن سايلانغان پىرېزىدېنتى سالۋادور گىيلېرمو ئاللېندې گوسسېنس (1908-1973) نىڭ رەھبەرلىكىدە خىتاي بىلەن دىپلوماتىك مۇناسىۋەت ئورناتقانلىقىنى ئۇنتۇپ قېلىشى مۇمكىن. ئاللېندې شۇ يىلى 3-سېنتەبىر ۋەزىپىگە ئولتۇرغان ئىدى. گەرچە ئۇ 1973-يىلى چىلىدىكى ھەربىي ئۆزگىرىش جەريانىدىكى پاجىئەلىك ئۆلۈمى سەۋەبىدىن نۇرغۇن كىشىلەر تەرىپىدىن ئەسلىنىپ، ھۆرمەت قىلىنسىمۇ، دوختۇرلۇقتىن سىياسەتكە يۆتكەلگەن ئاللېندې ئېۋگېنىكا (ئىرقىي ساپلاشتۇرۇش) ۋە ئىرقىي كەمسىتىش ئىدىيەسىگە ئىگە قەتئىي سوتسىيالىست بولۇپ، ھۆكۈمىتى ھەتتا سابىق ناتسىست گېرمانىيە جىنايەتچىسىنىمۇ قوغدىغان ئىدى. بۇلارنىڭ ھەممىسى چىلىلىق پېنسىيەگە چىققان ئاكادېمىك ۋىكتور ئېرنېستو فارىياسنىڭ 2005-يىلى نەشر قىلىنغان «سالۋادور ئاللېندې: ئانتىسېمىتىزم (يەھۇدىيلارغا قارشى تۇرۇش) ۋە ئېۋتانازىيە (ئازابسىز ئۆلۈم)» ناملىق كىتابىدا ھۆججەتلەشتۈرۈلگەن.

بۇ ھېكايىنىڭ ئەڭ كىشىنى ھەيران قالدۇرىدىغان تەرەپلىرىدىن بىرى، باچېلەتنىڭ ئۆزى چىلىنىڭ سەھىيە مىنىستىرى بولۇپ ئىشلەۋاتقان مەزگىلدە، ئاللېندې تەرىپىدىن لايىھەلەنگەن، بارلىق «نورمالسىز» پۇقرالارنى تۇغماسلاشتۇرۇشنى مەقسەت قىلغان بىر ئېۋگېنىكا قانۇنىنى يولغا قويغانلىقىدۇر.

خىتاي تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى ئۇنىڭ بېيجىڭ زىيارىتى ھەققىدە خۇلاسە چىقىرىپ مۇنداق دەيدۇ: «مىشېل باچېلەت رەئىس شى جىنپىڭنىڭ ئىنسانىيەت تەقدىرى ئورتاق گەۋدىسى نىشانىنى ئەستە چىڭ تۇتۇپ، ئىنسانىيەت ئۈچۈن تېخىمۇ گۈزەل كەلگۈسىنى بىرلىكتە يارىتىش تەكلىپىگە تولۇق قوشۇلىدىغانلىقىنى بىلدۈردى». باچېلەت بىلەن ۋاڭ يى كۈلۈمسىرەپ تۇرغاندا، تىترەۋاتقانلارنىڭ - پەقەت ئۇيغۇرلارلا ئەمەس – تىترەش ئۈچۈن يېتەرلىك سەۋەبلىرى بار.