تەھرىرى: د. ئابدۇرېھىم دۆلەت

2025-يىلى 26-ئۆكتەبىر

بۇ كەڭ كۆلەملىك ئىلمىي باھالاش، ئاتلانتىك كېڭىشى (Atlantic Council) تەرىپىدىن 2025-يىلى 10-ئاينىڭ 23-كۈنى نەشر قىلىنغان، كىران بائېزنىڭ «ۋاشىنگتون نېمە ئۈچۈن تۈركىيەنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى مەۋجۇتلۇقىغا دىققەت قىلىشى كېرەك؟» («Why Washington should pay attention to Turkey’s presence in Central Asia») سەرلەۋھىلىك دوكلاتىنىڭ تەھلىلىنى ئوتتۇرىغا سۇنىدۇ^[1]. بۇ دوكلات، تۈركىيە جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاخىرقى يىگىرمە يىلدا ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ گېئوپولىتىك قۇرۇلمىسى ئىچىدە بەرپا قىلغان كۆپ تەرەپلىمىلىك ئىقتىسادىي، مەدەنىي، سىياسىي ۋە ھەربىي مەۋجۇتلۇقىنى ئەتراپلىق تەكشۈرۈپ، بۇ ئەھۋالنىڭ ئامېرىكا قوشما ئىشتاتلىرىنىڭ (ئامېرىكا) رايونلۇق ئىستراتېگىيەسى ئۈچۈن ئېلىپ كەلگەن يوشۇرۇن پۇرسەتلىرىنى تەھلىل قىلىدۇ. بۇ تەتقىقات، رۇسىيەنىڭ ئۇكرائىناغا تاجاۋۇز قىلىشىدىن كېيىنكى مەزگىلدە، ئوتتۇرا كارىدورنىڭ يەر شارى تەمىنلەش زەنجىرى ئۈچۈن قانچىلىك ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە بولغانلىقىنى نەزەردە تۇتۇپ، ناتو ئەزاسى بولغان تۈركىيەنىڭ رايوندا خىتاي ۋە رۇسىيەگە قارشى تەڭپۇڭلاشتۇرغۇچى ۋە باشقا تاللاش بىلەن تەمىنلىگۈچى رولىنى ئىلمىي ئۆلچەم بىلەن تەكشۈرۈپ چىقىدۇ. بۇ ماقالە، خەلقئارا مۇناسىۋەت نەزەرىيەلىرى ۋە رايونلۇق بىخەتەرلىك ھەرىكەتچانلىقى رامكىسى ئىچىدە، مەزكۇر دوكلاتنىڭ ئاساسلىق بايقاشلىرىنى كېڭەيتىپ، تۈركىيەنىڭ ئەمەلىي ھەرىكەتلىرىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئاپتونومىيەسىگە بولغان تەسىرىنى، رۇسىيەنىڭ كۆپىيىۋاتقان نارازىلىقىنى ۋە ئەڭ مۇھىمى، شەرقىي تۈركىستان مەسىلىسى دائىرىسىدە بۇ تەسىرنىڭ چەكلىمىلىرى ۋە يوشۇرۇن كۈچىنى مۇزاكىرە قىلىشنى مەقسەت قىلىدۇ.

1. تارىخىي ئاساس ۋە ئەمەلىي ئۆزگىرىشنىڭ ئىككى باسقۇچلۇق قۇرۇلمىسى

تۈركىيەنىڭ ئوتتۇرا ئاسىياغا بولغان قىزىقىشى، 1991-يىلدىن كېيىنكى مەزگىلنىڭ ئىدېئولوگىيەلىك روھى بىلەن باشلانغان، ئەمما بۇ دەسلەپكى دەۋر تىرىشچانلىقلىرى ئارزۇ قىلىنغان دەرىجىدىكى تەشكىلىي ۋە سىياسىي چوڭقۇرلۇقنى تېزلىكتە ئېلىپ كېلەلمىگەن. تۈركىيە، مۇستەقىللىقىنى تېزلىكتە ئېتىراپ قىلغان تۈركىي جۇمھۇرىيەتلەر بىلەن بولغان تۇنجى ئالاقىلىرىدە، ئورتاق تىل، مەدەنىيەت ۋە تارىخىي مىراس ئۈستىگە قۇرۇلغان «ئاكا-ئىنىلىك» رولىنى ئۈستىگە ئېلىشقا ئۇرۇنغان. بۇ ئۇسۇل، تۈرك ھەمكارلىق ۋە كوئوردېناتسىيە ئىدارىسى (TİKA) ۋە خەلقئارا تۈرك مەدەنىيىتى تەشكىلاتى ،تۈركسوي-TURKSOY) قاتارلىق ئورگانلارنىڭ قۇرۇلۇشى بىلەن گەۋدىلەنگەن. ئەمما، بائېزنىڭ دوكلاتىدا ئالاھىدە تەكىتلەنگەندەك، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى يېڭىدىن مۇستەقىل بولغان يۇقىرى تەبىقە، رۇسىيەنىڭ يېڭىدىن ھامىيلىقىنى قوبۇل قىلىشقا قىزىقمىغان. تۈركىيەنىڭ ئىقتىسادىي ئاجىزلىقى ۋە شۇ مەزگىلدىكى ئەنقەرە–موسكۋا مۇناسىۋەتلىرىنىڭ مۇرەككەپلىكى بۇ دەسلەپكى غايىۋىي دەۋرنىڭ ھەرىكەتچانلىقىنى تېزلىكتە يوقىتىشىغا سەۋەب بولغان. بولۇپمۇ ئۆزبېكىستاندا، شۇ دەۋردىكى رەھبەر ئىسلام كەرىموۋ، تۈركىيەنىڭ پانتۈركىستىك ئۇچۇرلىرىنى رادىكال ئىسلامىي ھەرىكەتلەر بىلەن باغلاپ، چوڭقۇر ئىشەنچىسىزلىكنى يىلتىز تارتقۇزغان ۋە مۇناسىۋەتلەرنى توڭلىتىپ قويغان. 1990-يىللارنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن باشلاپ، تۈركىيەنىڭ رايونلۇق رولى تۆۋەنلەپ، پانتۈركىزم نىشانلىرى ئورنىغا تېخىمۇ جىمجىت، مەدەنىي ۋە چەكلىك ئىقتىسادىي ئالاقىلەر ئورنىتىلغان.

بۇ ئەھۋال، 2000-يىللارنىڭ ئاخىرىدا رەجەپ تاييىپ ئەردوغاننىڭ رەھبەرلىكىدە، گېئوپولىتىك شارائىت ئۆزگەرگەن مۇھىتتا، تۈركىيەنىڭ ئىستراتېگىيەلىك تۈرتكە بولۇشى بىلەن تۈپتىن ئۆزگەرگەن. رۇسىيەنىڭ رايونغا قايتىدىن ھەربىي ۋە سىياسىي تەسىر بىلەن قايتىپ كېلىشى، خىتاينىڭ بولسا «بىر بەلباغ، بىر يول» تەشەببۇسى (BRI) بىلەن ئىقتىسادىي گىگانت كۈچ سۈپىتىدە مەيدانغا چىقىشى، ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرىنى كۆپ خىللاشقان تاشقى سىياسەت يۈرگۈزۈشكە مەجبۇرلىغان. تۈركىيە بۇ يېڭى ۋەزىيەتتە، ئىدېئولوگىيەلىك سۆزلەرنى داۋاملاشتۇرۇش بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئەمەلىي پايدىغا مەركەزلەشكەن سىياسەتنى قوللانغان. ئەمدى مەركىزىي نۇقتا ئۇل ئەسلىھە سېلىنمىلىرى، مۇداپىئە سانائىتى ھەمكارلىقى ۋە تىجارەتنى كېڭەيتىش بولغان. بۇ ئەمەلىيەتكە يۈزلىنىشنىڭ تەشكىلىي يۇقىرى پەللىسى، 2009-يىلى تۈرك كېڭىشىنىڭ قۇرۇلۇشى ۋە 2021-يىلى تۈرك دۆلەتلىرى تەشكىلاتىغا (ت د ت) ئايلىنىشى بولغان. ت د ت، پەقەت مەدەنىي سۇپا بولۇپ قېلىشنىڭ ئورنىغا، تۈرك مەبلەغ سېلىش فوندى (ت م س ف) ۋە قاتناش ئۇلىنىش پىروگراممىسى قاتارلىق كونكرېت ئىقتىسادىي قوراللار بىلەن قوراللانغان، كوللېكتىپ سىياسىي ۋە ئىقتىسادىي ماسلاشتۇرۇشنى نىشان قىلغان بىر قۇرۇلمىغا ئايلانغان. بۇ ئۆزگىرىش، تۈركىيەنىڭ رايون دۆلەتلىرى بىلەن بولغان مۇناسىۋەتلىرىنى ئۆزئارا مەنپەئەت ئاساسىدا مۇستەھكەملىگەن ۋە ئەنقەرەنىڭ رايوندا مەڭگۈلۈك تەسىرگە ئىگە بولۇشى ئۈچۈن زېمىن ھازىرلىغان.

II. تۈرك يۇمشاق كۈچىنىڭ ئوقلىرى ۋە چەكلىمىلىرى: چۈشەنچە ۋە رېئاللىق

تۈركىيەنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى مەدەنىي مەۋجۇتلۇقى، بىر تەرەپتىن «قېرىنداشلىق» دەپ قوبۇل قىلىنىش بىلەن بىرگە، يەنە بىر تەرەپتىن ئەنئەنىۋى «ئاكىلىق» چۈشەنچىسىنىڭ ئىزلىرىنى ئېلىپ ماڭماقتا. دوكلاتتا قەيت قىلىنغان 2023-يىللىق ئوتتۇرا ئاسىيا بارومېتىرى (CAB) سانلىق مەلۇماتلىرى، قىرغىزىستان ۋە قازاقىستاندا تۈركىيەنىڭ ئامېرىكا، رۇسىيە ۋە خىتايدىن كۆپ ئالقىشقا ئېرىشكەنلىكىنى كۆرسەتكەن بولسىمۇ، بۇ ئىجابىي چۈشەنچە ئارقىسىدىكى سەۋەبلەر مۇرەككەپ. تۈرك توقۇمىچىلىق مەھسۇلاتلىرىنىڭ سۈپىتى ۋە تۈرك تېلېۋىزىيە فىلىملىرىنىڭ ئومۇملىشىشى تۈركىيەنىڭ مەدەنىي جەلپ قىلىش كۈچىنى ئاشۇرماقتا. TRT نىڭ يەرلىك تىللاردىكى تارقىتىش پىروگراممىلىرى يۇمشاق كۈچنىڭ مېدىيا تۈۋرۈكىنى شەكىللەندۈرۈپ، تۈركلەرنى قوللايدىغان بايانلارنىڭ تارقىلىشىغا تۆھپە قوشماقتا. ئەمما، رۇسچە مېدىيا ۋە رۇس مەدەنىيىتىنىڭ ئۈستۈنلۈكى تۈرك مەۋجۇتلۇقىنىڭ مەدەنىي ساھەدىمۇ يەنىلا ئىككىنچى ئورۇندا قېلىشىغا سەۋەب بولماقتا.

تەرەققىيات ياردىمى (ODA) ساھەسىدە كۆرۈلگەن ئۆزگىرىش تۈركىيەنىڭ ئىستراتېگىيەلىك يۆنىلىش ئۆزگەرتىشىنى كۆرسەتمەكتە. 1990-يىللاردىن 2018-يىلغىچە، تۈركىيە قىرغىزىستان ۋە قازاقىستاننىڭ ئەڭ چوڭ ئىككى تەرەپلىك ياردەم تەمىنلىگۈچىلىرى قاتارىدا تۇرغان. ئەمما، قازاقىستان ۋە ئۆزبېكىستانغا ئوخشاش دۆلەتلەرنىڭ ئەمدى بىۋاسىتە ياردەم بىلەن ئەمەس، بەلكى مەبلەغ سېلىش ۋە تېخنىكىلىق مەسلىھەت بېرىش بىلەن تەمىنلەشنى تەلەپ قىلىشى، شۇنداقلا پارس قولتۇقى دۆلەتلىرى ۋە ياۋروپا ئىتتىپاقىنىڭ فوندلىرىنىڭ ئېشىشى سەۋەبىدىن، تۈركىيە بىۋاسىتە ياردەمدىن (TİKA سانلىق مەلۇماتلىرى ئارقىلىق كۆرۈلىدۇ) يىراقلاپ، تېخىمۇ كۆپ قۇرۇلۇش ۋە ئۇل ئەسلىھە تۈرلىرىگە مەركەزلەشكەن. بۇ تۈرلەر ئادەتتە پانتۈركىزم بايانىنى كۈچەيتىدىغان مەدەنىي ياكى تارىخىي تېمىلارنى ئاساس قىلىدۇ، مەسىلەن «تۈركولوگىيە » بۆلۈملىرىنى قۇرۇشنى قوللايدۇ. ئەمما، دوكلاتتىكى بىر توغرا بايقاش شۇكى، بۇ ئىلمىي تىرىشچانلىقلار خەلق ئىچىدە بەك قوبۇل قىلىنىپ كەتمەيدۇ، چۈنكى نۇرغۇن ئوتتۇرا ئاسىيالىقلار تۈركولوگىيەنى يەنىلا پەقەت تۈركىيەنى تەتقىق قىلىش دەپ چۈشىنىدۇ.

بۇ مەدەنىي ۋە ئىقتىسادىي يۇمشاق كۈچ ھەرىكەتلىرى، ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ سىياسىي يۇقىرى قاتلىمىدىمۇ ئوخشاش بولمىغان ئىنكاسلارنى پەيدا قىلدى. ئۆزبېكىستاننىڭ رايون بىرلىشىشىنى (يەنى «ئوتتۇرا ئاسىيا» ئىدىيەسىنى) تۈركىيەدىن ئۈستۈن تۇتۇشى، رايونلۇق كىملىكنىڭ مىللىي دۆلەت مەنپەئەتلىرى ۋە جۇغراپىيەلىك ئېھتىياجلاردىن كەلگەنلىكىنى كۆرسەتمەكتە. ئۇندىن باشقا، ت د ت نىڭ شىمالىي قىبرىس تۈرك جۇمھۇرىيىتىنى (ش ق ت ج) كۆزەتكۈچى ئەزا سۈپىتىدە قوبۇل قىلىش قارارى، قازاقىستان ۋە ئۆزبېكىستاندا زور سەزگۈرلۈك پەيدا قىلغان، بۇ دۆلەتلەر دەرھال ياۋروپا ئىتتىپاقى بىلەن بولغان ئالاقىلىرىنى كۈچەيتىش ئۈچۈن قىبرىس جۇمھۇرىيىتىگە باش ئەلچى تەيىنلەش ئارقىلىق تۈركىيەنىڭ سىياسىي تەسىرىنىڭ ئەمەلىي چېگرالىرىنى ئېنىق بەلگىلىگەن. ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرى ئەنقەرەنىڭ سەزگۈرلۈكىنى چۈشەنسىمۇ، ئۆزلىرىنىڭ ئىگىلىك ھوقۇقى ۋە خەلقئارادا ئېتىراپ قىلىنىشىنىڭ خەۋپكە ئۇچرىشىنى خالىمايدۇ.

III. ت د ت ۋە تەشكىلىي بىرلىشىش: گېئوپولىتىك قورال سۈپىتىدە تەشكىلاتنىڭ قەد كۆتۈرۈشى

تۈرك دۆلەتلىرى تەشكىلاتىنىڭ (ت د ت) ئۆزگىرىشى تۈركىيەنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا سىياسىتىدىكى ئەڭ كونكرېت تەشكىلىي مۇۋەپپەقىيىتىنى ئىپادىلەيدۇ. قۇرۇلۇشىدا تېخىمۇ كۆپ مەدەنىي ھەمكارلىقنى ئالدىنقى ئورۇنغا قويغان بۇ تەشكىلات، 2021-يىلدىكى قايتا قۇرۇلمىدىن كېيىن، رايونلۇق تىجارەت، تاموژنا جەريانلىرىنى ئۆلچەملەشتۈرۈش، ئاپەت ياردىمى (پۇقرالارنى قوغداش مېخانىزمى) ۋە ئەڭ مۇھىمى، ئۇل ئەسلىھە مەبلىغى بىلەن تەمىنلەشكە مەركەزلەشكەن. تۈرك مەبلەغ سېلىش فوندى (ت م س ف) ۋە قاتناش ئۇلىنىش پىروگراممىسىغا ئوخشاش مېخانىزمىلار ئارقىلىق، ت د ت، خىتاينىڭ «بىر بەلباغ، بىر يول» تەشەببۇسى (BRI) بىلەن ياۋروپانىڭ تىرانس-كاسپىي خەلقئارا قاتناش لىنىيەسى (TITR) تۈرلىرىنى قوللايدىغان ئاچقۇچلۇق قورالغا ئايلانغان. تۈركىيە، بۇ يەر شارى ئۇل ئەسلىھە تۈرلىرىگە بىۋاسىتە قاتناشقاننىڭ ئورنىغا، ت د ت ئارقىلىق بۇ جەريانلارنى ماسلاشتۇرۇشتا ئاكتىپ رول ئۈستىگە ئالماقتا.

ئەمما، ت د ت نىڭ گېئوپولىتىك ئورنى، بولۇپمۇ بىخەتەرلىك ساھەسىدە، نازۇك تەڭپۇڭلۇقنى تەلەپ قىلىدۇ. بۇ تەشكىلاتقا، رۇسىيەنىڭ رەھبەرلىكىدىكى كوللېكتىپ بىخەتەرلىك شەرتنامىسى تەشكىلاتى (ك ب ش ت) نىڭ نىزامنامىسىدىكى بىۋاسىتە قارشى كېلىدىغان ھەربىي ئىتتىپاق سۈپىتىدە ئېنىقلىما بېرىلمىگەن. شۇنداقتىمۇ، ئاخىرقى گابالا باشلىقلار يىغىنىدا ئەزەربەيجان پىرېزىدېنتى ئىلھام ئەلىيېۋنىڭ ئورتاق ھەربىي مانېۋىر ئۆتكۈزۈش چاقىرىقى ۋە قازاقىستان پىرېزىدېنتى قاسىم-جومارت توقايېۋنىڭ تور بىخەتەرلىكى كېڭىشى قۇرۇش تەكلىپى، ت د ت نىڭ بارغانسېرى بىخەتەرلىك ھەمكارلىقىغا قاراپ يۆنىلىۋاتقانلىقىنى كۆرسەتمەكتە. تۈركىيەنىڭ ناتو ئەزالىقى، بۇ بىخەتەرلىك ھەمكارلىقىدا ئەنقەرەنى رايون ئۈچۈن غەرب دۇنياسىغا «كۆۋرۈك» سۈپىتىدە ئورۇنلاشتۇرۇپ، ناتو نىڭ رايوندىكى مەۋجۇتلۇقىنى ۋاسىتىلىك ھالدا كۈچەيتمەكتە. بۇ ئەھۋال، ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرى ئۈچۈن مۇداپىئەنى كۆپ خىللاشتۇرۇش ۋە رۇسىيەگە بولغان بىر تەرەپلىمىلىك بېقىنىشتىن قۇتۇلۇش ئىزدىنىشى جەھەتتىن ھالقىلىق چىقىش نۇقتىسى بىلەن تەمىنلەيدۇ.

IV. ئىقتىسادىي رىقابەت ساھەسى ۋە ئوتتۇرا كارىدورنىڭ ئىستراتېگىيەلىك قىممىتى

تۈركىيەنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئىقتىسادىي ئىزى، تەخمىنەن 4,000 تۈرك كارخانىسىنىڭ قۇرۇلۇش، توقۇمىچىلىق ۋە مېھمانساراي تىجارىتى قاتارلىق ساھەلەردىكى پائالىيەتلىرى بىلەن گەۋدىلەنمەكتە. ئۆزبېكىستاننىڭ 2017-يىلدىكى يېقىنلىشىشىدىن كېيىن تۈرك شىركەتلىرىنىڭ سانى تېز ئاشقان، قىرغىزىستاندا بولسا تۈركىيە، نەچچە يىلدىن بۇيانقى ئەڭ چوڭ ئۈچ بىۋاسىتە چەت ئەل مەبلەغ سالغۇچىسىنىڭ بىرى بولۇپ كەلمەكتە. تۈرك بانكا ساھەسىنىڭ مەۋجۇتلۇقى (دېمىر بانكىسى، زىرائەت بانكىسى) ۋە تۈرك شىركەتلىرىنىڭ غەرب مەبلىغى بىلەن بولغان كۈچلۈك ئالاقىلىرى ئۇلارغا رايوندا مۇھىم رىقابەت ئەۋزەللىكىنى بەرمەكتە. تۈرك شىركەتلىرى، يەرلىك بازار شارائىتىغا ئىككىلەنگەن غەرب شىركەتلىرى ئۈچۈن كۆپ ھاللاردا ۋاسىتىچىلىك رولىنى ئويناپ، AmChams (ئامېرىكا سودا-سانائەت ئۆمەكلىرى) غا ئوخشاش سۇپىلاردا رايونلۇق دىيالوگنى ئىلگىرى سۈرمەكتە.

ئەمما، تۈركىيەنىڭ ئىقتىسادىي مەۋجۇتلۇقى، رايوننىڭ گېئوپولىتىك ئەھمىيىتىنىڭ ئېشىشى بىلەن كۈچەيگەن پارس قولتۇقى رىقابىتىگە دۇچ كەلمەكتە. سەئۇدى ئەرەبىستان ۋە ئەرەب بىرلەشمە خەلىپىلىكىگە مەركەزلەشكەن شىركەتلەر، بولۇپمۇ ئېنېرگىيە ۋە ساياھەت ساھەلىرىدە، تۈرك شىركەتلىرى بۇرۇندىن كۈچلۈك بولغان ساھەلەرگە كەڭ كۆلەملىك مەبلەغ سېلىش ئارقىلىق كىرمەكتە. بۇ رىقابەت، تۈركىيەنى ئىقتىسادىي ئىستراتېگىيەلىرىنى ئېنېرگىيە ۋە قاتناش ساھەلىرىدە تېخىمۇ چوڭقۇرلاشتۇرۇشقا ئىتتىرمەكتە.

ئېنېرگىيەنى كۆپ خىللاشتۇرۇش ئەنقەرەنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا ئىستراتېگىيەسىنىڭ ئاساسىنى تەشكىل قىلىدۇ. قازاقىستان ۋە تۈركمەنىستاننىڭ زور ھىدروكاربون زاپىسى، تۈركىيەنىڭ رۇس ئېنېرگىيەسىگە بولغان بېقىنىشچانلىقىنى ئازايتىش ۋە ئۆزىنى ئېنېرگىيە مەركىزى سۈپىتىدە ئورۇنلاشتۇرۇش نىشانىغا خىزمەت قىلماقتا. رۇسىيەنىڭ ئۇكرائىناغا تاجاۋۇز قىلىشى، كاسپىي دېڭىزى ئارقىلىق غەربكە نېفىت ۋە تەبىئىي گاز ئېقىمىنى تەمىنلەيدىغان باكۇ-تېفلىس-جەيھان (BTC) ۋە تىرانس-ئانادولۇ تەبىئىي گاز تۇرۇبا يولى (TANAP) تۈرلىرىنىڭ ئەھمىيىتىنى ئاشۇردى. قازاقىستاننىڭ نېفىت ئېكسپورتىنى CPC ئارقىلىق رۇسىيەگە ئەمەس، بەلكى BTC غا يۆتكەش قارارى ۋە تۈركمەنىستاننىڭ TANAP ئارقىلىق گاز ئېكسپورت قىلىش ئۈچۈن داۋام قىلىۋاتقان سۆھبەتلىرى، تۈركىيەنىڭ بۇ ئىستراتېگىيەلىك نىشانىغا يېتىش يوشۇرۇن كۈچىنى يۇقىرى كۆتۈرمەكتە. بۇ كارىدورلار، پەقەت ئىقتىسادىي جەھەتتىنلا ئەمەس، بەلكى ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرىنىڭ رۇسىيە ۋە خىتايغا قارشى تىجارەت يوللىرىنى كۆپ خىللاشتۇرۇش تىرىشچانلىقلىرى ئۈچۈن سىياسىي تەسىر كۈچىنىمۇ تەمىنلەيدۇ.

V. بىخەتەرلىك ئالاقىلىرىنىڭ چوڭقۇرلىشىشى ۋە رۇسىيە بىلەن بولغان مۇناسىۋەتلەرنىڭ مۇرەككەپ قۇرۇلمىسى

تۈركىيەنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى بىخەتەرلىك ئىستراتېگىيەسى، ئاخىرقى ئون يىلدا مۇداپىئە سانائىتىنىڭ تېز تەرەققىي قىلىشى تۈپەيلىدىن مەركىزىي ئورۇنغا ئۆتتى. تۈرك ئۇچقۇچىسىز دىرونلىرى (İHA) ئانكا، ئاقىنجى ۋە ت ب (TB) قاتارلىق تۈرلىرى ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرىنىڭ رۇسىيەدىن كەلگەن ھەربىي ياردەمدىكى بوشلۇقلارنى تولدۇرۇش ۋە مۇداپىئەسىنى كۆپ خىللاشتۇرۇش ئۈچۈن تاللىغان مەھسۇلاتلىرى بولۇپ قالدى. قازاقىستان بىلەن مۇداپىئە سانائىتى ھەمكارلىقى، 2011-يىلى قۇرۇلغان «قازاقىستان-ئاسېلسان ئىنژېنېرلىق» (KAE) ىغا ئوخشاش شېرىك كارخانىلار بىلەن چوڭقۇرلاشتى. ئۆزبېكىستان ۋە قىرغىزىستان بىلەنمۇ ھەربىي ۋە تېخنىكىلىق ھەمكارلىق كېلىشىملىرى ئىمزالانغان، قىرغىزىستان-تۈركىيە مۇناسىۋەتلىرى «ئومۇمىي ئىستراتېگىيەلىك شېرىكلىك» سەۋىيەسىگە كۆتۈرۈلگەن. بۇ ھەمكارلىق قورال سېتىشتىن ھالقىپ، ئاخبارات ھەمبەھرىلەش ۋە ئورتاق مانېۋىرلارنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

ئەمما، بۇ چوڭقۇرلىشىۋاتقان بىخەتەرلىك ئالاقىلىرى، ئوتتۇرا ئاسىيادا يەنىلا شۈبھىسىز ھەربىي ۋە سىياسىي ھۆكۈمرانلىق ئورناتقان رۇسىيە ئۈچۈن جىددىي مەسىلە پەيدا قىلماقتا. رۇسىيە، تۈركىيە ناتو ئەزاسى بولسىمۇ، ئۇنى غەربنىڭ مەۋجۇتلۇقى دەپ قارىمايدۇ، بۇ ئىككى دۆلەت ئوتتۇرىسىدىكى ئەمەلىيەتچىلىككە شارائىت يارىتىپ بېرىدۇ. ئۇندىن باشقا، 2022-يىلدىن كېيىن ئاشقان تۈركىيە-رۇسىيە ئىقتىسادىي ئۆزئارا بېقىنىشچانلىقى (تۈركىيەنىڭ رۇس نېفىت ۋە گازىنىڭ مۇھىم سېتىۋالغۇچىسى بولۇشى)، موسكۋانىڭ ئەنقەرەنىڭ رايونلۇق ھەرىكەتلىرىگە قاتتىق ئىنكاس قايتۇرۇشىنى قىيىنلاشتۇرماقتا. تۈركىيە، رۇسىيەنىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا بىۋاسىتە تەھدىت سېلىشنىڭ ئورنىغا، رايونغا ئىقتىسادىي ۋە سىياسىي ئاپتونومىيە بېرىش ئارقىلىق يۇمشاق چەكلەرنى سىزماقتا ۋە بۇ ھەرىكەتچانلىق ئەنقەرەنى رۇسىيەدىن مەلۇم دەرىجىدە قوغداش بىلەن تەمىنلەيدۇ.

بۇنىڭ بىلەن بىرگە، رۇسىيەدىكى نارازىلىق بارغانسېرى ئېشىۋاتىدۇ. 2023-يىلى 4-ئايدا سىزىپ چىقىرىلغان رۇسىيەنىڭ ئىچكى ھۆججىتىدە ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرىنىڭ «رۇسىيەسىز» بىرلىشىش يولىنى ئىزدىنىۋاتقانلىقى توغرىسىدا ئاگاھلاندۇرۇلغان ۋە ت د ت نىڭ بۇ خاھىشنىڭ بىر كۆرسەتكۈچىسى ئىكەنلىكى تەكىتلەنگەن. ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ لاتىن ئېلىپبەسىگە ئۆتۈشى ۋە رۇس تىلىنىڭ ئورنىغا ئىنگلىز تىلىنىڭ ئىككىنچى تىل سۈپىتىدە يۇقىرى كۆتۈرۈلۈشىدەك ئوخشاش مەدەنىي ئۆزگىرىشلەرمۇ كىرېمىل سارىيىدا ئەندىشە پەيدا قىلغان. رۇسىيە، بۇنىڭغا قارشى كىرىل ئېلىپبەسىنى ۋە «چوڭ ئالتاي» بايانىنى ئىلگىرى سۈرىدىغان قارشى خىزمەتلەرنى باشلاپ، ت د ت نىڭ پانتۈركىزم ئاساسىغا قارشى كۈلتۈرەل تەڭپۇڭلۇق پەيدا قىلىشقا ئۇرۇنماقتا. بۇ ئەھۋال، تۈركىيەنىڭ رايوندىكى ئارزۇلىرىنىڭ رۇسىيەنىڭ بىخەتەرلىك ۋە تەسىر دائىرىسىگە قارىتىلغان چەكلىمىلەر ئىچىدە ھەرىكەت قىلىشقا مەجبۇر بولغانلىقىنى كۆرسەتمەكتە.

VI. تۈركمەنىستان ئامىلى: ئالاھىدە مۇناسىۋەت ۋە ئىستراتېگىيەلىك پۇرسەت

ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئەڭ تەنھا ۋە بىتەرەپ دۆلىتى بولغان تۈركمەنىستان بىلەن تۈركىيە ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەت، ئۆزگىچە چوڭقۇرلۇققا ئىگە. دۇنيادىكى بەشىنچى چوڭ تەبىئىي گاز زاپىسىغا ئىگە بولسىمۇ، تۈركمەنىستان بىلەن ئەھمىيەتلىك ئالاقە ئورنىتىشتا قىينالغان غەربكە سېلىشتۇرغاندا، تۈركىيە «بىر مىللەت، ئىككى دۆلەت» سۆزى بىلەن يىلتىز تارتقان ئالاھىدە ئېرىشىش دائىرىسىگە ئىگە. بۇ مۇناسىۋەتنىڭ ئاساسىنى، 1990-يىللاردىن بۇيان داۋام قىلىۋاتقان تۈرك قۇرۇلۇش شىركەتلىرى ۋە ئېنېرگىيە ھەمكارلىقلىرى تەشكىل قىلىدۇ. تۈرك شىركەتلىرى، تۈركمەنباشىدىكى چوڭ پورت تۈرلىرى ۋە ئارقا داغ ئەقلىي ئىقتىدارلىق شەھىرىنىڭ قۇرۇلۇشىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ھالدا، مۇستەقىللىقتىن بۇيان 50 مىليارد دوللاردىن ئارتۇق تۈرنى ئۈستىگە ئالغان.

تۈركمەنىستاننىڭ ئوتتۇرا كارىدورغا تولۇق قاتنىشىشى، بۇ تۈرگە ئەمەلىيەتچانلىقى ۋە ياۋروپا ئېنېرگىيە بىخەتەرلىكى جەھەتتىن ئىستراتېگىيەلىك كۈچ تەمىنلەيدۇ. تۈركمەنىستاننىڭ قاتنىشىشى، ئۆزبېكىستان ۋە قىرغىزىستاننىڭ قازاقىستان يەتكۈزۈش يوللىرىغا بولغان بېقىنىشچانلىقىنى ئازايتىدۇ ھەمدە كاسپىي دېڭىزى پورتلىرىدىكى قىستاڭچىلىقنى پەسەيتىدۇ. تۈركىيە، تۈركمەنىستان بىلەن تەبىئىي گاز ئالماشتۇرۇش كېلىشىمى تۈزۈپ، تۈركمەن بايلىقلىرىنى تەرەققىي قىلدۇرۇشقا شېرىكلىك تەكلىپ قىلىش ئارقىلىق، بۇ ئىستراتېگىيەلىك يوشۇرۇن كۈچنى ئەڭ يۇقىرى چەككە يەتكۈزۈشكە تىرىشماقتا. تۈركمەنىستاننىڭ يېقىنقى مەزگىلدە گاز ئېكسپورت قىلغۇچى دۆلەتلەر مۇنبىرىگە قاتنىشىشنى ئويلاشقانلىقى ۋە قارا دېڭىز قاتناش كارىدورى كېلىشىملىرى ئىمزالىشى، بۇ تەنھا دۆلەتنىڭ تاشقى دۇنياغا ئېچىلىش سىگناللىرىنى كۈچەيتمەكتە. تۈركىيە بىلەن بولغان بۇ ئالاھىدە مۇناسىۋەت، ئامېرىكا ۋە غەرب ئۈچۈن، تۈركمەنىستاننىڭ بايلىقلىرىغا ۋە ئىستراتېگىيەلىك ئورنىغا ئېرىشىش ئۈچۈن بىر ئىشىك رولىنى ئوينىشى مۇمكىن، چۈنكى غەربنىڭ خۇسۇسىي سودا ساھەسى تۈركمەنىستاندا ھازىرمۇ ئىشەنچكە ئېرىشكەن تۈرك شىركەتلىرى بىلەن ھەمكارلىشىشقا تېخىمۇ قىزىقىدۇ.

VII. دوكلاتتا يېتەرلىك تەكشۈرۈلمىگەن تەرەپلەرگە نەزەر

كىران بائېزنىڭ دوكلاتى تۈركىيەنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تەسىرىنى كۆپ تەرەپلىمىلىك ھالدا تەكشۈرۈپ چىققان بولسىمۇ، ئىلمىي باھالاش نۇقتىسىدىن قارىغاندا، بەزى نازۇك ۋە ھالقىلىق نۇقتىلارنى يېتەرلىك دەرىجىدە چوڭقۇر تەكشۈرمىگەن. بۇ كەمچىلىكلەرنىڭ ئالدىنقى قاتارىدا، رايوننىڭ تور ۋە تېلېگراف ئۇل ئەسلىھەسىدىكى تەسىر تالىشىش كۈرىشىنىڭ تەپسىلاتى تۇرىدۇ. رۇسىيە ۋە خىتاي ئوتتۇرا ئاسىيادا پەقەت ھەربىي جابدۇقلار بىلەنلا ئەمەس، بەلكى تور كۆزىتىش ۋە ئالاقە ئۇل ئەسلىھەسى (مەسىلەن، خۇاۋېي ۋە رۇس تېلېگراف گىگانتلىرى) ئارقىلىقمۇ چوڭقۇر كونترولنى قولغا كەلتۈرگەن. تۈركىيەنىڭ بۇ ساھەدىكى مەۋجۇتلۇقى، پەقەت ت د ت ئىچىدىكى تور بىخەتەرلىكى كېڭەشلىرىگە چاقىرىق قىلىش سەۋىيەسىدە قېلىپ، ئەمەلىيەتتە غەربكە ماس كېلىدىغان تېلېگراف ئۆلچەملىرىنى رايونغا قانچىلىك دەرىجىدە سىڭدۈرەلەيدىغانلىقى ئېنىق ئەمەس.

ئىككىنچىدىن، دوكلات، مەدەنىيەت ۋە پانتۈركىزمنى ئىپادىلەيدىغان سۆزلەرنىڭ چەكلىمىلىرىنى قەيت قىلغان بىلەن، بۇ سۆزنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئىسلامىي ئويغىنىش مەزمۇنىدىكى ئورنىنى يېتەرلىك تەكشۈرمىگەن. تۈركىيەنىڭ دىيانەت پائالىيەتلىرى 1990-يىللاردا ئەندىشە پەيدا قىلغان بولسىمۇ، بۈگۈنكى كۈندە سەئۇدى ئەرەبىستان، ئىران، ھەتتا يەرلىك رادىكال گۇرۇپپىلارنىڭ دىنىي تەسىرى ئالدىدا، تۈركىيە دىيانەتنىڭ رولى قانچىلىك دەرىجىدە ئۆزگەرتىش كۈچىگە ئىگە؟ تۈركىيەنىڭ لايىك ۋە سۈننىي كىملىكى رايوندىكى مەزھەپ ۋە سىياسىي ئىسلام ئېقىملىرى ئالدىدا قانداق بىر تەڭپۇڭلۇقنى ساقلىماقتا؟ بۇ مەدەنىيەت توقۇنۇش ساھەسىنى تەپسىلىي تەھلىل قىلىش تۈركىيەنىڭ يۇمشاق كۈچىنىڭ ھەقىقىي تەسىر دائىرىسىنى تېخىمۇ ياخشى كۆرسىتەلەيتتى.

ئۈچىنچى ۋە ئەڭ مۇھىم كەمچىلىكى شۇكى، دوكلات تۈركىيەنىڭ ئېشىۋاتقان رايونلۇق كۈچىنىڭ خىتاينىڭ سىستېمىلىق زۇلۇمى ئاستىدىكى ئۇيغۇرلار ۋە شەرقىي تۈركىستان مەسىلىسى ئۈچۈن نېمىنى ئىپادىلەيدۇ؟ دېگەن سوئال ھەققىدە ئازراقمۇ توختالمىغان. تۈركىيەنىڭ رايوندىكى مەۋجۇتلۇقىنى خىتاي ۋە رۇسىيەگە قارشى تەڭپۇڭلاشتۇرغۇچى ئامىل سۈپىتىدە ئورۇنلاشتۇرۇشى، ئەنقەرەنى بېيجىڭغا قارشى قاتتىق پوزىتسىيە تۇتۇشتا قىيىن قىستاق ئىچىگە قويماقتا. بۇ ئىستراتېگىيەلىك جىمجىتلىق، دوكلاتنىڭ مەركەزلىشىپ تەكشۈرمىگەن، ئەمما تۈركىيەنىڭ گېئوپولىتىك ئورنىنىڭ ئىدېئولوگىيەلىك ۋە ئىنسانىي ئۆلچەملىرىنى بەلگىلەيدىغان ھالقىلىق تېما.

VIII. ۋاشىنگتون ئۈچۈن سىياسەت يەكۈنلىرى ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئاپتونومىيەسى

تۈركىيەنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى كۈچىيىۋاتقان تەسىرى، ئامېرىكانىڭ سىياسەتچىلىرى تەرىپىدىن، ئەنقەرە بىلەن بولغان كەڭ كۆلەملىك ئىختىلاپلارغا قارىماي، ئىجابىي تەرەققىيات دەپ قارىلىشى كېرەك. ئامېرىكانىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى نىشانلىرى (ئېنېرگىيە بىخەتەرلىكىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىش، خىتاي ۋە رۇسىيەگە تاللاش سۇنۇش، رايونلۇق مۇقىملىقنى ئىلگىرى سۈرۈش) نەزەردە تۇتۇلغاندا، تۈركىيەنىڭ پائالىيەتلىرى ئامېرىكا مەنپەئەتلىرىنى ئەرزان تەننەرق بىلەن ئىلگىرى سۈرۈش يوشۇرۇن كۈچىنى ئېلىپ كېلىدۇ. تۈركىيە رايوندا يىلتىز تارتقان، ئىشەنچلىك ۋە غەرب بىلەن ھەمكارلىشالايدىغان بىر ئاكتىيور.

بۇ مەزمۇندا، دوكلاتتا تەكلىپ قىلىنغان سىياسىي ھەرىكەتلەر، ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئاپتونومىيەسىنى ئەڭ يۇقىرى چەككە يەتكۈزۈشنى مەقسەت قىلغان ئەمەلىي قەدەملەر سۈپىتىدە قوبۇل قىلىنىشى كېرەك. بىرىنچىدىن، ئامېرىكا ت د ت غا تولۇق ئەزا بولماستىن، يول ۋە ئىقتىسادىي مەسىلىلەردە ماسلاشتۇرۇش ئۈچۈن، غەيرىي رەسمىي ياكى تېخنىكىلىق سەۋىيەدە ئالاقە ئورنىتىشى ئىستراتېگىيەلىك بىر ئېھتىياج. ت د ت، ئوتتۇرا كارىدورنىڭ ھالقىلىق ئاكتىيورلىرىنى (تۈركىيە ۋە ئەزەربەيجاننى) ئۆز ئىچىگە ئالغان بىردىن-بىر رايونلۇق سۇپا. ئالاھىدە ئەلچى تەيىنلەش، ت د ت نىڭ تەشكىلىي جەھەتتىن ئېتىراپ قىلىنىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارماستىن، دىيالوگ ئىشىكلىرىنى ئوچۇق تۇتۇپ بېرەلەيدۇ.

ئىككىنچىدىن، ئامېرىكا تۈركىيە، جەنۇبىي كورېيە ۋە ياپونىيەگە ئوخشاش رايوندا كۈچلۈك ئالاقىسى بار چوڭ ئىتتىپاقداشلىرى بىلەن دائىمىي كۆپ تەرەپلىك دىيالوگ سۇپىسىنى قۇرۇشى كېرەك. بۇ خىلدىكى ماسلاشتۇرۇش، رايونلۇق سىياسەتلەرنىڭ بىرلەشتۈرۈلۈشىگە ياردەم بېرىدۇ ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئاپتونومىيەسىنى قوللايدىغان غەرب ئۇسۇلىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ. ئۈچىنچىدىن، ئامېرىكانىڭ دېھقانچىلىق، سۇ باشقۇرۇش ۋە بايلىق خەرىتىسىنى سىزىشقا ئوخشاش ساھەلەردە، ئۆزىنىڭ تېخنىكىسىنىڭ ئۈستۈنلۈكىدىن پايدىلىنىپ، تۈرك ۋە باشقا شېرىكلەرنىڭ رەھبەرلىكىدىكى ياردەم پىروگراممىلىرىغا نىشانلىق تېخنىكىلىق مۇتەخەسسىسلەرنى تەمىنلەشنى تەكلىپ قىلىش كېرەك. بۇ، ئامېرىكا تېخنىكىسى ۋە بىلىملىرىدىن پايدىلىنىپ ئەڭ ئاز تەننەرخ بىلەن تەرەققىيات نەتىجىلىرىنى قولغا كەلتۈرۈشنى كاپالەتكە ئىگە قىلىدۇ.

تۆتىنچىدىن، ھالقىلىق قاتناش ۋە ئېنېرگىيە ئۇل ئەسلىھە تۈرلىرىگە (ئوتتۇرا كارىدور) ئاز سانلىق پاي بىلەن ۋاسىتىلىك مەبلەغ سېلىش، خەۋپلەرنى ئازايتىش بىلەن بىرگە ئامېرىكانىڭ ئىقتىسادىي نىشانلىرىنى ئىلگىرى سۈرەلەيدۇ. بۇ مەبلەغ سېلىش ئىستراتېگىيەسى، تۈرك شىركەتلىرىگە ئوخشاش ئىشەنچلىك ۋاسىتىچىلەرنى ئىشلىتىشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ ۋە شۇ ئارقىلىق رايونلۇق سىياسىي مۇرەككەپلىكلەردىن ساقلىنىشنى تەلەپ قىلىدۇ. ئاخىرىدا ئامېرىكانىڭ، تۈركىيەنىڭ تۈركمەنىستان بىلەن بولغان ئالاھىدە مۇناسىۋىتىدىن پايدىلىنىپ، بۇ تەنھا دۆلەتكە غەربنىڭ خۇسۇسىيلار سودا ساھەسىنىڭ ئېرىشىش دائىرىسىنى ئاشۇرۇشى ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگىدۇر. تۈركىيەنىڭ جۇمھۇررەئىسى ئەردوغاننىڭ ھامېدوۋ جەمەتى ئوتتۇرىسىدىكى شەخسىي ئالاقىلىرى، تۈركمەنىستاننىڭ ئېنېرگىيە ۋە قاتناش ساھەلىرىدە غەربكە تېخىمۇ كۆپ ئېچىلىشى ئۈچۈن دىپلوماتىك يول بىلەن تەمىنلىيەلەيدۇ.

خۇلاسە: تۈركىيەنىڭ ئېشىۋاتقان تەسىرى ۋە شەرقىي تۈركىستان تەڭقىسلىقى

تۈركىيە، ئۆتكەن يىگىرمە يىلدا، ئوتتۇرا ئاسىيادا، رۇسىيە ۋە خىتايغا ئوخشاش قوشنا چوڭ دۆلەتلەرنىڭ سايىسى ئاستىدا قالغان بولسىمۇ، دىققەتكە سازاۋەر ئىقتىسادىي، مەدەنىي ۋە بىخەتەرلىك تۈۋرۈكىنى بەرپا قىلدى. بۈگۈنكى كۈندە، يۇقىرى دەرىجىلىك ئالاقىلەر ئاساسەن ئۆزئارا ئەمەلىي مەنپەئەتنى ئاساس قىلغان ھالدا يۈرۈشتۈرۈلسىمۇ، تۈرك دۆلەتلىرى تەشكىلاتىنىڭ (ت د ت) كۈچىيىشى ۋە مەدەنىيەت ئالاقىلىرىنىڭ كۆپىيىشى بىلەن، كېيىنكى ئەۋلادلار ئوتتۇرىسىدىكى رىشتىلەرنىڭ پەقەت ئەمەلىيەتچان، مەنپەئەتچىل مۇناسىۋەتلەردىن ھالقىغان بىر چوڭقۇرلۇققا يېتىشى مۆلچەرلەنمەكتە. ئامېرىكا قوشما ئىشتاتلىرى ئۈچۈن، تۈركىيەنىڭ مەۋجۇتلۇقى ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئاپتونومىيەسىنى كۈچەيتىش ۋە غەربنىڭ ئىستراتېگىيەلىك نىشانلىرىغا يېتىشىگە ياردەم بېرىش يوشۇرۇن كۈچىنى ئۆزىگە مۇجەسسەملەشتۈرگەن مۇھىم ھەمكارلىق پۇرسىتى ھېسابلىنىدۇ.

لېكىن، بۇ كۈچىيىۋاتقان تەسىرنىڭ تۈركىيەنىڭ تۈرك دۇنياسىنىڭ ئەڭ نازۇك مەسىلىسى بولغان شەرقىي تۈركىستان ۋە ئۇيغۇرلارغا تۇتقان پوزىتسىيەسى بىلەن باھالىنىشى، ئەنقەرەنىڭ گېئوپولىتىك ئىككىلىنىشلىرىنى ئوتتۇرىغا قويماقتا. ئوتتۇرا ئاسىيادا خىتاينىڭ ئىقتىسادىي تەسىرى ۋە رۇسىيەنىڭ بىخەتەرلىك ساھەسىدىكى ئۈستۈنلۈكىگە قارشى تەڭپۇڭلاشتۇرغۇچى رول ئويناشنى نىشان قىلغان تۈركىيە، بۇ جەرياندا رايون دۆلەتلىرى (قازاقىستان، ئۆزبېكىستان) بىلەن بولغان ئالاقىلىرىنى چوڭقۇرلاشتۇرۇشقا مەجبۇر. تۈركىيەنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تەسىر دائىرىسىنى كېڭەيتىشى، خىتاي ئۈچۈن ئۈچ ئاساسلىق ئىستراتېگىيەلىك ئەندىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارماقتا: بىرىنچىدىن، ئەنقەرەنىڭ كۈچىيىشى تۈركىيەنىڭ ئۇيغۇر مەسىلىسى ۋە شەرقىي تۈركىستان زېمىنىغا دىپلوماتىك ياكى ئىنسانىي يوللار بىلەن ئارىلاشماقچى بولۇش يوشۇرۇن كۈچىنى ئېلىپ كېلىدۇ. ئىككىنچىدىن، ئەنقەرەنىڭ رايوندىكى تۈركىي قەۋملەر بىلەن ھەمكارلىقنى كۈچەيتىشى، خىتايمۇ ئاچقۇچلۇق رول ئوينايدىغان شاڭخەي ھەمكارلىق تەشكىلاتىنىڭ (ش ھ ت) رايونلۇق تەسىرىنى ئاجىزلاشتۇرۇش خەۋپىنى تۇغدۇرىدۇ. ئۈچىنچىدىن، بۇ رايونلۇق كېڭىيىش خىتاينىڭ يەر شارى خاراكتېرلىك چوڭ تۈرى بولغان «يېڭى يىپەك يولى » تۈرىنىڭ («بى بەلباغ ۋە بىر يول تەشەببۇسى» نىڭ) ئوتتۇرا ئاسىيادىن تۈركىيەگىچە سوزۇلغان مۇھىم بىر ساھەدە (ئوتتۇرا كارىدوردا) ئەمەلگە ئېشىشىغا توسقۇنلۇق قىلىشى مۇمكىن. بۇ دۆلەتلەر (ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرى) بولسا خىتايغا بولغان ئېغىر دەرىجىدىكى ئىقتىسادىي بېقىنىشلىرى ۋە بېيجىڭنىڭ سىياسىي بېسىملىرى سەۋەبىدىن، ئۇيغۇر مەسىلىسىدە دىپلوماتىك سۈكۈتنى تاللىماقتا. تۈركىيەنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادا كۈچىيىشى، ئوتتۇرا كارىدور ۋە ئىقتىسادىي ھەمكارلىق ساھەلىرىدە خىتاي بىلەن ئالاقە قىلىشىنى قېچىپ قۇتۇلغىلى بولمايدىغان مەسىلىگە ئايلاندۇرۇپ قويىدۇ.

تۈركىيەنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى كۈچىيىۋاتقان تەسىرى، بىۋاسىتە مەنپەئەت يەتكۈزۈشتىن بەكرەك، ئىنسانىي ئەندىشىلەر توغرىسىدا سۈكۈت قىلىش خەۋپىنىمۇ بىللە ئېلىپ كېلىدۇ. ئەنقەرەنىڭ رايونلۇق كۈچىنىڭ ئېشىشى، بولۇپمۇ بېيجىڭنىڭ ئىستراتېگىيەلىك مەنپەئەتلىرىگە (يېڭى يىپەك يولى تۈرىنىڭ ئەمەلگە ئېشىشى ۋە شاڭخەي ھەمكارلىق تەشكىلاتىنىڭ پۈتۈنلۈكى) يۈزلەنگەن يوشۇرۇن تەھدىت دەپ قارىلىش ئېھتىمالى بولغاچقا، خىتاينى غىدىقلىماسلىق يۆنىلىشىدە تېخىمۇ ئېھتىياتچان تاشقى سىياسەت يۈرگۈزۈشىنى تەلەپ قىلىشى مۇمكىن. چۈنكى، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئىقتىسادىي نەتىجىلىرىنى نەزەردىن ساقىت قىلىپ خەتەرگە تەۋەككۈل قىلىش، تۈركىيەنىڭ ئۆزىنىڭ گېئوپولىتىك نىشانلىرىغا زىيان سالىدۇ. شۇڭلاشقا، تۈركىيەنىڭ ئۇيغۇرلار ئۈچۈن يەتكۈزەلەيدىغان ئەڭ چوڭ يوشۇرۇن پايدىسى، دىپلوماتىك جەھەتتە، غەرب بىلەن ماسلىشىپ، خىتاينى بىۋاسىتە نىشان قىلمىغان، ئەمما مەدەنىي ۋە ئىنسانىي ھەقلەرگە مەركەزلەشكەن سۆز-ئىبارىنى تۇراقلىق ھالدا داۋاملاشتۇرۇشى ۋە ئۇيغۇر دىياسپوراسى ئۈچۈن نىسپىي بىخەتەر باش پاناھ بولۇشنى داۋاملاشتۇرۇشىدۇر. تۈركىيەنىڭ رايونلۇق ئېغىرلىقى ئاشقانسېرى، ئەنقەرەنىڭ ئىنسانىي مەسىلىلەردە تېخىمۇ كۆپ خەتەرگە تەۋەككۈل قىلىش ئىقتىدارى نەزەرىيە جەھەتتىن ئاشىدۇ، لېكىن بۇ، خىتاي ۋە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئەمەلىي مەنپەئەتلەر ئالدىدا داۋاملىق سىنىلىدىغان بىر تاللاش. شۇ سەۋەبتىن، تۈركىيەنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئورنى، گېئوپولىتىك پۇرسەت بولۇش بىلەن بىرگە، ئىدېئولوگىيەلىك ۋە ئىنسانىي مەسئۇلىيەت جەھەتتىنمۇ داۋاملىق سىناق مەيدانىدۇر.

مەنبە دوكلات:

Baez, Kiran. «Why Washington should pay attention to Turkey’s presence in Central Asia.» Atlantic Council, 23 Ekim 2025. https://www.atlanticcouncil.org/in-depth-research-reports/report/why-washington-should-pay-attention-to-turkeys-presence-in-central-asia/