ئۇيغۇر كىشىلىك ھوقۇق قۇرۇلۇشى (UHRP) نىڭ مۇلاھىزە سەھىپىسى؛ يازغۇچىلار: تەتقىقات ۋە تەشۋىقات ئىشلىرىغا مەسئۇل مۇئاۋىن دىرېكتور پىتېر ئىرۋىن ۋە تەتقىقات دىرېكتورى دوكتور ھېنرىك سزادزىيېۋىسكىي
2025-يىللىق كۆمۈر-خىمىيە سانائىتى مۇلاھىزىلىرى
2025-يىلى 19-نويابىر، ئۇيغۇر كىشىلىك ھوقۇق قۇرۇلۇشى
بۇ ھەپتە دۇنيا رەھبەرلىرىنىڭ بېلېم شەھىرىگە يىغىلىپ، «كىلىمات ئۆزگىرىشى رامكا ئەھدىنامىسى»غا ئەزا دۆلەتلەرنىڭ 30-قېتىملىق يىغىنى (COP30) غا قاتنىشىشىغا ئەگىشىپ، خىتاي تونۇشلۇق بولغان سۆزلەر بىلەن يېتىپ كەلدى: يەنى 2030-يىلىدىن بۇرۇن كاربون قويۇپ بېرىشنى ئەڭ يۇقىرى چەككە يەتكۈزۈش ۋە 2060-يىلىدىن بۇرۇن كاربون نېيتراللىقىنى ئىشقا ئاشۇرۇش ۋەدىسى. بۇ يەنە ئىلگىرىكى «كۆمۈر ئارقىلىق توك چىقىرىش تۈرلىرىنى قاتتىق كونترول قىلىش» ۋە ھازىردىن تارتىپ ئون يىلنىڭ ئاخىرىغىچە كۆمۈر ئىستېمالىنى تەدرىجىي ئازايتىش ۋەدىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
لېكىن خىتاي يەنە دۇنيادىكى ئەڭ چوڭ بۇلغىما تارقاتقۇچى دۆلەت بولۇپ، يەرشارى كاربون تۆت ئوكسىد (CO2) قويۇپ بېرىش مىقدارىنىڭ ئۈچتىن بىرىگە يېقىن قىسمىغا مەسئۇل، بۇ سان ئۇنىڭدىن قالسىلا كېيىنكى تۆت چوڭ بۇلغىما تارقاتقۇچى دۆلەتنىڭ ئومۇمىي مىقدارىدىنمۇ يۇقىرى. بۇ كىلىمات ۋەدىلىرىگە قارىماي، كۆمۈر يەنىلا خىتاينىڭ ئېنېرگىيە ۋە سانائەت سىستېمىسىنىڭ تايانچى بولۇپ كەلمەكتە. بېيجىڭ 2023- ۋە 2024-يىللىرى ئېنېرگىيە خەۋپسىزلىكىنى كۈچەيتىش ۋە ئېغىر سانائەتنى قوللاش باھانىسى بىلەن يېڭى كۆمۈر كانلىرى ۋە كۆمۈر ئارقىلىق توك چىقىرىش زاۋۇتلىرىنىڭ زور دەرىجىدە كۆپىيىشىنى تەستىقلىدى.
2024-يىلى خىتاي دۇنيا كۆمۈر پائالىيەتلىرىگە داۋاملىق يېتەكچىلىك قىلدى، يېڭى تۈرلەر، ئىشقا كىرىشتۈرۈلگەنلەر ۋە داۋاملىشىۋاتقان قۇرۇلۇشلارنىڭ ئومۇمىي سانى باشقا بارلىق دۆلەتلەرنىڭ يىغىندىسىدىن ئېشىپ كەتتى.
بېيجىڭ پۈتۈن مەملىكەت مىقياسىدا كۆمۈر تۈرلىرىنى تېزلىتىشتىن سىرت، يەنە نۇرغۇنلىغان ئەڭ كۆپ بۇلغىما چىقىرىدىغان سانائەت تۈرلىرىنى شەرقىي تۈركىستان ۋە ئىچكى موڭغۇلغا يۆتكەۋاتىدۇ. بۇ ئەھۋال شەرقىي تۈركىستاندا كۆمۈر-خىمىيە سانائىتى ئەسلىھەلىرىنىڭ تېز سۈرئەتتە قۇرۇلۇۋاتقانلىقىدا ئەڭ روشەن گەۋدىلەنمەكتە.
«كۆمۈردىن خىمىيەلىك مەھسۇلات ئىشلەپچىقىرىش» ياكى «كۆمۈرنى گازلاشتۇرۇش» دەپ ئاتالغان تۈرلەر يۇقىرى ئېنېرگىيە سەرپ قىلىدىغان پىششىقلاپ ئىشلەش جەريانى ئارقىلىق كۆمۈرنى بىرىكمە گاز، دىزېل، مېتانول ۋە سولياۋ قاتارلىق يېقىلغۇ ۋە سانائەت خىمىيەلىك ماددىلىرىغا ئايلاندۇرىدۇ. خىتاينىڭ ئەڭ يېڭى كۆمۈر-خىمىيە سانائىتى مەركەزلىرىنىڭ كۆپىنچىسى قۇرۇلۇۋاتقان شەرقىي تۈركىستاندا، بۇ تۈرلەر غايەت زور مىقداردا كاربون قويۇپ بېرىش، زەھەرلىك تاشلاندۇقلار ۋە سۇ مەنبەسىنىڭ ئېغىر دەرىجىدە خورىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ، شۇنداقمۇ ئېغىر ئېكولوگىيەلىك بېسىمغا دۇچ كېلىۋاتقان بۇ رايوننىڭ مۇھىت زىيىنىنى تېخىمۇ چوڭقۇرلاشتۇرماقتا.
گېرمانىيە ھۆكۈمەتسىز تەشكىلاتى «Urgewald» نىڭ 50 ھەمكارلاشقۇچى ھۆكۈمەتسىز تەشكىلات بىلەن بىرلىشىپ ئېلان قىلغان «2025-يىللىق دۇنياۋى كۆمۈردىن ۋاز كېچىش تىزىملىكى» (GCEL 2025) بۇ زىددىيەتنى ئېنىق كۆرسىتىپ بەردى ھەمدە خىتاينىڭ ھازىر يېڭى كۆمۈر-خىمىيە سانائىتى تۈرلىرىنىڭ دۇنياۋى مەركىزىگە ئايلانغانلىقىنى ئاشكارىلىدى. يېڭى سانلىق مەلۇماتلاردا كۆرسىتىلىشىچە، خىتاي ھازىر 21 چوڭ كۆمۈر-خىمىيە سانائىتى تۈرىنى يولغا قويۇۋاتقان بولۇپ، بۇلارنىڭ كۆپىنچىسى شەرقىي تۈركىستانغا مەركەزلەشكەن.
تەتقىقاتلار شۇنى ئىسپاتلايدۇكى، كۆمۈر ئاساسىدىكى خىمىيەلىك مەھسۇلات ئىشلەپچىقىرىش نېفىت-خىمىيە سانائىتىدىكى ئوخشاش جەريانغا قارىغاندا كۆپ مىقداردا كاربون تۆت ئوكسىد (CO2) قويۇپ بېرىدۇ. ئوكسفورد ئېنېرگىيە تەتقىقات ئىنستىتۇتى (OIES) نىڭ دوكلاتىغا ئاساسلانغاندا، 2020-يىلى كۆمۈر-خىمىيە سانائىتى خىتاينىڭ دۆلەتلىك قويۇپ بېرىش مىقدارىنىڭ %5.4 نى ئىگىلىگەن.
خېلسىنكىغا جايلاشقان ئېنېرگىيە ۋە پاكىز ھاۋا تەتقىقات مەركىزى (CREA) نىڭ 2024-يىللىق تەھلىلىگە ئاساسلانغاندا، خىتاي گەرچە دۆلەت ئىچىدىكى ئېلېكتىر ئېنېرگىيەسى ۋە بىر قىسىم سانائەت ساھەلىرىدە كۆمۈر ئىشلىتىشنى تەدرىجىي ئازايتىشنى پىلانلاۋاتقان بولسىمۇ، لېكىن كۆمۈر-خىمىيە سانائىتى «ئىشلەپچىقىرىش ئىقتىدارىنىڭ زور دەرىجىدە كېڭىيىشى ۋە بۇلغىما قويۇپ بېرىشنىڭ شىددەت بىلەن ئېشىشى مۇمكىن بولغان بىردىنبىر ئاساسلىق كۆمۈر ئىستېمال قىلىدىغان ساھە بولۇپ قېلىشى مۇمكىن».
ئوكسفورد ئېنېرگىيە تەتقىقات ئىنستىتۇتىنىڭ ماقالىسىدە، سۇ بىلەن تەمىنلەشنىڭ كۆمۈر-خىمىيە سانائىتىنىڭ تەرەققىياتىنى چەكلەيدىغان ئاساسلىق ئامىل ئىكەنلىكى تەكىتلەنگەن ھەمدە خىتاينىڭ ھازىرمۇ غايەت زور بولغان كۆمۈر-خىمىيە سانائىتى ساھەسىنىڭ تېخىمۇ كېڭىيىشىنىڭ سىجىل بولمىغان يۇقىرى دەرىجىدىكى سۇ ئىشلىتىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغانلىقىدىن ئاگاھلاندۇرۇلغان.
شەرقىي تۈركىستاندىكى سۇ قىسچىلىقى توغرىسىدىكى 2025-يىللىق بىر تەھلىلدە، كەلگۈسى بىر نەچچە ئون يىلدا رايوننىڭ سۇ بايلىقىنىڭ كۆرۈنەرلىك دەرىجىدە ئازىيىپ كېتىش ئېھتىماللىقىنىڭ يۇقىرى ئىكەنلىكى ئوتتۇرىغا قويۇلغان، بۇنىڭغا ئائىلىلەر ۋە سانائەتنىڭ سۇ ئىشلىتىشىنىڭ كۈنسېرى ئېشىپ، سۇ قىسچىلىقىنى تېخىمۇ ئېغىرلاشتۇرۇۋېتىشى سەۋەب بولىدىكەن. بۇ نەتىجىلەر دۇنيا بايلىق ئىنستىتۇتىنىڭ 2016-يىللىق تەھلىلى بىلەن ئوخشاش بولۇپ، تەھلىلدە ئۇيغۇر دىيارىنىڭ سۇ ئۈچۈن «يۇقىرى» دەرىجىدىن «ئىنتايىن يۇقىرى» دەرىجىگىچە بولغان رىقابەتكە دۇچ كېلىۋاتقانلىقى كۆرسىتىلگەن ئىدى.
«Urgewald» نىڭ «2025-يىللىق دۇنياۋى كۆمۈردىن ۋاز كېچىش تىزىملىكى» دە كۆرسىتىلگەن يېڭى كۆمۈر-خىمىيە سانائىتى تۈرلىرى ئىچىدە، ئېلېكتىر ئۈسكۈنىلىرى، ئېنېرگىيە ئاساسىي ئەسلىھەلىرى ۋە سانائەت ئىشلەپچىقىرىشى بىلەن شۇغۇللىنىدىغان خىتاينىڭ كۆپ دۆلەتلىك گۇرۇھى بولغان تېبىيەن ئېلېكتىر ئۈسكۈنىلىرى شىركىتى (TBEA)¹ تەرىپىدىن ئوتتۇرىغا قويۇلغان بىر تۈر بار. بۇ تۈرنى يېقىلغۇ بىلەن تەمىنلەش ئۈچۈن، شىركەت جۇڭغار ئويمانلىقىنىڭ شەرقىي جەنۇبىدىكى غايەت زور بىر ئوچۇق كاننى زور دەرىجىدە كېڭەيتمەكچى بولۇۋاتىدۇ، ئەگەر بۇ ئەمەلگە ئاشسا، ئۇ دۇنيادىكى ئەڭ چوڭ ئوچۇق كانغا ئايلىنىدۇ.
شەرقىي تۈركىستاندا قۇرۇلۇۋاتقان يەنە بىر چوڭ كۆمۈر-خىمىيە سانائىتى تۈرى خىتاي دۆلەت ئېنېرگىيە گۇرۇھى (CHN Energy) نىڭ جۇڭدۇڭ كۆمۈرنى گازلاشتۇرۇش زاۋۇتىدۇر. بۇ زاۋۇت كەلگۈسى 90 يىللىق تىجارىتىنى قامدىيالايدىغان ۋە كۆرۈنەرلىك دەرىجىدە كېڭەيتىلىش پىلانلانغان بىر كانچىلىق بازىسىغا تۇتاشتۇرۇلغان. «Urgewald» تەكىتلىگىنىدەك، بۇ ئىككى زاۋۇتتىن چىققان بىرىكمە گاز بىۋاسىتە خىتاينىڭ شەرقتىكى شەھەرلىرىگە ئەۋەتىلىدۇ، «بۇ شەھەرلەردە كۆمۈر ئارقىلىق توك چىقىرىش زاۋۇتلىرىنىڭ ئورنىنى تەبىئىي گاز ئىشلىتىدىغان زاۋۇتلار ئالماقتا».
بۇ تۈرلەرنىڭ كېڭىيىشى ئەمەلىيەتتە كۆمۈر بۇلغىنىشىنى شەرقتىن غەربكە، يەنى ئۇيغۇر دىيارى ۋە جەنۇبىي موڭغۇلىيە قاتارلىق رايونلارغا يۆتكەيدۇ، بۇ رايونلار دۆلەتنىڭ باشقا جايلىرىنى ئېنېرگىيە بىلەن تەمىنلەش ئۈچۈن كۈنسېرى كۆپىيىۋاتقان مۇھىت يۈكىنى ئۆز ئۈستىگە ئالىدۇ. ئېنېرگىيە ۋە پاكىز ھاۋا تەتقىقات مەركىزى (CREA) نەقىل كەلتۈرگەن خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ سانلىق مەلۇماتلىرىدا، 2025-يىلىنىڭ بىرىنچى پەسلىدە خىتاينىڭ شەرقىي قىسمىنىڭ ئومۇمىي ھاۋا سۈپىتى ياخشىلانغان بولسىمۇ، شەرقىي تۈركىستاننىڭ ھاۋا سۈپىتىنىڭ ناچارلاشقانلىقى ئاللىقاچان كۆرسىتىلگەن.
شەرقىي تۈركىستاندىن باشقا جايلاردا، خىتاي شىركەتلىرى خىتاينىڭ 2021-يىلى چەت ئەللەردە يېڭى كۆمۈر ئارقىلىق توك چىقىرىش زاۋۇتى قۇرۇشنى توختىتىش ۋەدىسىگە قارىماي، چەت ئەللەردىكى كۆمۈر تۈرلىرىنى داۋاملىق قوللاپ كەلمەكتە، بۇ سۆز بىلەن ئەمەلىيەت ئوتتۇرىسىدىكى پەرقىنى تېخىمۇ ئايدىڭلاشتۇرۇپ بېرىدۇ. يەرشارى ئېنېرگىيە كۆزىتىش مەركىزى (Global Energy Monitor) ۋە خەلقئارا كىلىمات ھوقۇقى تەشكىلاتى (Climate Rights International) نىڭ تەتقىقاتىدا، خىتاي شىركەتلىرىنىڭ قىرغىزىستان، زامبىيە ۋە زىمبابۋې قاتارلىق دۆلەتلەردىكى بۇ خىل تۈرلەرنى داۋاملىق مەبلەغ بىلەن تەمىنلەۋاتقانلىقى، شۇنداقلا ھىندونېزىيەدىكى كەڭ كۆلەملىك نىكېل ۋە ئاليۇمىن ئېرىتىش زاۋۇتلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان سانائەت پائالىيەتلىرى ئۈچۈن مەخسۇس قۇرۇلغان كۆمۈر ئارقىلىق توك چىقىرىش زاۋۇتلىرىنىمۇ قوللاۋاتقانلىقى ئاشكارىلانغان.
«Urgewald» نىڭ يېقىنقى تەتقىقاتى خىتاينىڭ كۆمۈرگە مۇناسىۋەتلىك ئېنېرگىيە ئىزناسى (يەنى تەسىرى) ھەققىدە تېخىمۇ كۆپ سوئاللارنى پەيدا قىلدى. ئۇلارنىڭ تەتقىقات نەتىجىلىرى بۇ سانائەت كۆمۈر زاۋۇتلىرىنى كىمنىڭ مەبلەغ بىلەن تەمىنلەيدىغانلىقى، يەرنىڭ قانداق ئېلىنىدىغانلىقى ۋە باشقۇرۇلىدىغانلىقى، شۇنداقلا بۇنىڭدىن كېلىپ چىققان ھاۋا ۋە سۇ بۇلغىنىشىنىڭ كۆلىمى قاتارلىق ھەل قىلىنمىغان مەسىلىلەرنى گەۋدىلەندۈردى. بىرلىكتە ئېلىپ ئېيتقاندا، بۇ بوشلۇقلار بېيجىڭنىڭ كۆمۈر تۈرلىرىنى «قاتتىق كونترول قىلىش» سىياسىتىنىڭ يەنىلا قىسمەن ۋە بىردەك بولمايۋاتقانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.
ئۇيغۇرلارغا نىسبەتەن، بۇنىڭ تەسىرى بىۋاسىتە ۋە شۇئان. كۆمۈر-خىمىيە سانائىتى زاۋۇتلىرى ۋە سانائەت پائالىيەتلىرى ھاۋا بىلەن سۇنى بۇلغايدۇ، قىس بولغان سۇ بايلىقىنى تېخىمۇ قىيىن ئەھۋالغا چۈشۈرۈپ قويىدۇ ۋە كىلىمات ئۆزگىرىشىنى تېخىمۇ ئېغىرلاشتۇرۇۋېتىدۇ، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، سانائەتلەشكەن يېزا ئىگىلىكى ۋە خىمىيەلىك قوشۇمچە مەھسۇلاتلار تۇپراق ۋە ئېكولوگىيەلىك سىستېمىنى تېخىمۇ بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىتىدۇ. بۇ خۇددى دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىكى چەتكە قېقىلغان توپلۇقلارنىڭ بايلىق ئېچىشنىڭ بەدىلىنى تۆلەيدىغانلىقىغا ئوخشاش، ئۇيغۇرلارمۇ نورمىدىن ئارتۇق مۇھىت زىيىنىغا ئۇچرايدۇ.
بۇ زىددىيەت كۆزگە كۆرۈنەرلىك دەرىجىدە روشەن. خىتاي بىر تەرەپتىن كىلىمات ھەرىكىتىگە ۋەدە بېرىپ، يەنە بىر تەرەپتىن داۋاملىشىۋاتقان ۋەھشىي جىنايەتلەر بىلەن بىرگە ئېكولوگىيەلىك كىرىزىسكە دۇچ كېلىش خەۋپى ئاستىدا تۇرۇۋاتقان بىر رايوندا سانائەت پائالىيەتلىرىنى كۈچەيتمەكتە. ئەگەر خىتاي دۆلەت ئىچىدىكى ئىدارە-باشقۇرۇش سىستېمىسىغا سىڭىپ كەتكەن قۇرۇلمىلىق تەڭسىزلىكلەرگە يۈزلەنمەيدىكەن، ئۇنىڭ خەلقئارا سەھنىدىكى كىلىمات ۋەدىلىرى پەقەت سىمۋوللۇق ئەھمىيەتكە ئىگە بولۇپ قالىدۇ، نەتىجىدە ئۇيغۇرلار ۋە باشقا ئاجىز گۇرۇپپىلار بۇنىڭ ئاقىۋىتىدىكى ئىنسانىي ۋە مۇھىت يۈكلىرىنى ئۆز ئۈستىگە ئېلىشقا مەجبۇر بولىدۇ.
